Психиатрияға кіріспе тармақ психиатрияның жалпы мәселелері тарау

~ 10 ~ 
Басқа мектеп (антропологиялық) басқа бағытты ҧстанды. Қылмысты істер табиғаты 
биологиялық себептермен тҥсіндірілді. Бҧл мектептің кӛрнекті басшыларының бірі 
италияның психиатр-криминалисті Ч.Ломброзо болды. Оның ломброзианство деген атау 
алған туа пайда болған қылмыскер туралы концепциясы кӛптеген буржуазиялық 
мамандармен қабылданып, және кейін әртҥрлі психологиялық трактовкалармен, сонымен 
қатар қылмыс жасау кезінде санаға бағынбайтын агрессивті тенденцияның іске 
асырылуын 
қарастыратын 
фрейдизммен 
де 
қабылданып, 
толықтырылды. 
Антропологиялық мектепке сәйкес методикалық тҧрғыдан әлеуметтік бағыт қҧрылды. 
Осы бағыттың басшылары қылмыстың басты себебі, әр адамның биологиялық 
ерекшеліктерінен басқа, ӛмір сҥру жағдайынан және қылмыскердің ерте балалық кездегі 
тәжірбиесімен байланысты деп санады. Олар қылмыс жасаған адамның қабілеттілігіне 
немесе қабілетсіздігіне ғылыми мән бермеді: ең маңыздысы қылмыс жасаған адамнан 
қоғам ӛзін қорғау ҥшін қолдануы тиіс шараларды анықтау болып есептелді. Олар 
антисоциалдық жағдайға бейімдейтін қауіпті жағдай және тҧлғалық ерекше қасиеттер 
туралы тҥсінік енгізді. Бҧл қылмыс және қылмыскер жӛніндегі концепция батыс елдерінде 
қазіргі кезде де кең таралған. Бҧл бағыт ӛзінің табиғатынынан электикалы. Оның ғылыми 
негізделуіне фредизм және психодинамика теориясы қолданылады. Психикалық аурулар, 
жҥріс-тҧрыс бҧзылуы, сонымен бірге антисоциальды әрекеттер адамның ӛмірлік 
ситуациямен кҥресу мҥмкісіздігімен, тҧлға әлсіздігінің тамыры балалық шақта басынан 
ӛткен эмоциональды «тәжірибеге», адамның биологиялық ерекшеліктерінде жатыр деп 
тҥсіндіріледі.
Қылмыскерліктің себебін тҥсіндіруде авторлар психикалық аурулардың 
шығу тегін анықтау ҥшін қолданылатын схеманы қолданады: балалық шақтағы 
эмоциональды жарақатқа басты зейін қояды, ал қылмыстық әрекеттерді ӛзіндік қорғаныс 
реакциясы ретінде қарастырады. 
Теориялық позициясы және тәжірибесі қылмыс туралы ілімнің идеологиялық 
теориясына сҥйенген батыс соттық психиатриясынан отандық психиатрияның 
айырмашылығы, ол психикалық бҧзылыстың табиғатын материалистік тараптан тҥсіндірді 
және клиникалық психиатрияның жетістіктері негізінде дамыды. Психикалық ауруларды 
соттық-психиатриялық бағалау критерияларын жасауда XIX ғасырдың психиатрлары 
ҥлкен ҥлес қосты: В.Х. Кандинский, С.С. Корсаков және В.П. Сербский. В.П. 
Сербскиймен психикалық ауруларды эксперттік бағалау ҥшін, олардың ӛз ісіне есеп беру 
қабілеті және ӛзінің істерін басқара алу қабілеті жӛнінде кӛрсеткіш енгізілді. 
Дегенмен алдыңғы қатарлы Отандық психиатрлардың прогрессивті 
теориялық консепциясы және революцияға дейінгі ресейде соттық-
психиатриялық сраптама тәжірибе жҥзінде орындалуын регламенттеуші 
архаикалық заңды нормалар арасында келіспеушілік болды. Соттық 
психиатриялық кӛмек халық денсаулығын сақтау қызметінің бір тҥріне 
айналды. Іс жҥзіндегі заңмен және тиісті инструциялармен психиатриялық 
сараптамалардың тҥрлері, олардың тағайындалу жағдайлары, сонымен бірге 
эксперттердің міндеттері мен қҧқықтары орнықты. Сот – психиатриялық 
сараптама айып тағылушының психикалық толымдылығына кҥмән туған 
кезде міндетті шара болып қалыптасты. Елімізде психикалық аурулардың 
қоғамға қауіпті әрекеттері жӛніндегі мәселе заң жҥзінде қарастырылған. Заң 
бойынша қылмыс жасау сәтінде қабілетсіздік жағдайында, яғни созылмалы 
психикалық аурудың, уақытша жан қызметінің бҧзылысы, деменция немесе 
ӛзге дертті кҥйге байланысты ӛз әрекетіне есеп бере алмау немесе оларды 
басқара алмау жағдайында болған тҧлға қылмыстық жауапкершілікке 
тартылмайды деп кӛрсетілген. Мҧндай тҧлғаларға соттың ҥкімімен 

~ 11 ~ 
мәжбҥрлік медициналық шаралар қолданылуы мҥмкін. Қылмысты саналы 
жағдайда жасаған, бірақ сот ҥкімі шыққанға дейін ӛз әрекетіне есеп бере 
алмау немесе оларды басқара алмау жағдайына алып келетін психикалық 
дертке шалдыққан тҧлға жазаға тартылмайды. Қоғамдық қауіпті әрекет 
жасаған адам (егер оның психикалық денсаулығына кҥмән болса) 
прокуратурамен, тергеу органдарымен, прокуратурамен немесе сот арқылы 
соттық-психиатриялық экспертизаға жіберіледі. Науқас адам қабілетсіз деп 
танылғанда оның ісі қылмыс ретінде емес қоғамға қауіпті әрекет ретінде 
қаралады. Осындай ауруларға соттың шешімі бойынша медициналық 
сипаттағы шаралар қолданылады (психиатриялық емханада еріксіз емдеу 
шарасы). Еріксіз емдеудің сипаты және оны жҥргізу формасы арнайы 
инструкция арқылы анықталады. Кейбір тҧлғалар психикасының қысқа 
уақытқа бҧзылуы кезінде қылмыс жасаса және есі дҧрыс емес деп танылса, 
олар психиатриялық емханада еріксіз емдеуді қажет етпейді. Оларды туған-
туыстарының қорғаншылығына тапсырады, бӛлімшелік психиатрдың есебіне 
алынады. 
Біздің елімізде еріксіз емдеу соңғы жылдары наркоман және 
алкоголизммен науқастарға да қолданылады. Қоғамдық тәртіпті, еңбек 
тәртібін жҥйелі бҧзушыларға мҧндай шара аса қажет жағдайда ғана 
қолданылады. Емдік-еңбектік профилакторийға кҥштеп жолдау сот ҥкімімен 
іске асырылады, бірақ бҧл шара администрациялық болып есептеледі және 
соттық жауакершілікке тартылған болып есептелмейді. 
Психикалық аурулар жӛнінде кӛптеген азаматтық қҧқық сҧрақтары 
олардың қабілеттілігін, қабілетсіздігін бағалауға байланысты шешіледі. 
Психикалық ауру әрқашан тҧлғаның заң алдындағы жағдайының ӛзгеруіне 
әкелмейді. Психикалық аурудың заң алдындағы жағдайының бағасы оның 
психикалық жағдайының бҧзылуының тҥріне, дәрежесіне байланысты. Біздің 
елімізде қабілетсіздік критериясы Азаматтық кодексте келесі тҥрінде 
анықталады: «Жан дерті немесе деменция нәтижесінде ӛз әрекетіне есеп бере 
алмау немесе оларды басқара алмау жағдайында азамат Азаматтық 
процессуальды кодекспен бекітілген тәртіп бойынша қабілетсіз болып 
танылады. Ол азаматқа қорғаншы тағайындалады». Адамның психикалық 
ӛзгерістерінің дәрежесін және олардың осы критерияларға сәйкестігінің 
дәрежесін соттық-психиатриялық комиссия анықтайды. 
Егер қабілетсіз деп танылған аурудың денсаулығы жақсарып, немесе 
жазылса сот оны қабілетті деп танып, тағайындалған қорғаншы алынып, 
азамат қҧқығы толық орнына келтіріледі. Аурудың қабілетсіз кезеңінде оның 
істерін ол ҥшін жауапты адам жҥргізеді. Қабілетсіз деп танылған адамға 
қорғаншы 
аудандық 
халық 
депутаттарының 
орындау 
комитеті 
қарамағындағы қорғаншы тағайындау бойынша комиссия арқылы 
тағайындалады. Қорғаншының әрекеті қорғаншылық бойынша Кеңеспен 
бақыланады. 
Азаматтық заңда наркомания және алкоголизммен науқастарға қатысты
шектелген қабілеттілік туралы тҥсінік енгізілген. Бҧл бірінші кезекте 

~ 12 ~ 
мҥліктік келісім-шарттарға қатысты. Соттың шешімі бойынша осы адамдарға 
қорғаншы тағайындалады және оның келісімінсіз олар мҥліктік келісім-
шарттар жасай алмайды. Алкогольді немесе наркотиктерді шектен тыс 
қолдануды толық қойғаннан кейін олар сот арқылы ӛздерінің қҧқығын 
қалпына келтіреді. Науқастың таңдаулы қҧқығын қолдану жағдайы және бала 
тәрбиелеу мҥмкіндігін қарастыру кезінде оның қабілеттілігін бағалау, 
олардың нақты психикалық дертін және оның болжамын есепке ала отырып 
жҥргізіледі. Бҧл жерде айтып кететін жағдай ата-анасының қабілетсіз болып 
табылуы оларды сол мезетте ата-аналық қҧқығынан айырмайды. Олар 
қартайған кезде балаларының кӛмегіне қҧқығын сақтайды. Қабілетсіздік пен 
есі дҧрыс еместік тҥсініктерін салыстырғанда ҧқсастық та, айырмашылық та 
бар. Кейбір жағдайларда ауру келісім-шарт жасағанда қабілетсіз болып 
табылады, мысалы, ӛз мҥлкін сатқанда, біреуге сый-мҧра ретінде 
қалдырғанда т.с.с.), қылмысты іс жасағанда есі дҧрыс емес болып танылуы 
мҥмкін. Кейбір қылмысты жауапты істі қысқа уақытқа психикасының 
бызылуы кезінде жасаған және есі дҧрыс емес деп танылған тҧлғалар 
қабілетсіз деп танылмайды.
Соттық психиатрия ӛзінің теориялық және практикалық мәселелерін 
шешкенде жалпы психиатрияның жетістіктеріне сҥйенеді. Психикалық 
аурулардың болмысын бағалауда материалистік кӛзқарас және Отандық 
психиатрлардың нозологиялық бағдары соттық-психиатриялық мәселелерді 
шешу кезіндегі медициналық критерияларды анықтауда маңызды орын алды, 
соттық психиатрияның компетенттілік шекарасын анықтауға мҥмкіндік 
берді. Осы жағдай мамандарды әлеуметтік және психологиялық 
заңдылықтарды психиатриялық принциптермен ауыстыруға талпынудан 
қҧтқарды, қоғамда психиатрия функциясын дҧрыс тҥсінбеуге жол бермеді. 
Психикалық 
ауруларды 
емханаға 
орналастыру 
жайлы 
арнайы 
административті-заңды ереже бар. Ауруларды психиатриялық стационарға 
жатқызу және онда емдеу жҥйесі әр елде әртҥрлі. Барлық елге ортақ екі жол 
бар: ерікті және еріксіз емду. 
Шҧғыл госпитализация аурулар ӛзіне және айналадағыларға қауіп 
тӛндірген кезде жҥргізіледі. Бҧл аурудың келісімінсіз дәрігер-психиатрдың 
шешімімен жедел, міндетті тҥрде аурудың туған-туыстарының немесе заңды 
ӛкілдерінің, денсаулық сақтаудың жоғарғы органдарын хабарлау арқылы 
жҥзеге асырылады.
Аудандық, аймақтық, республикалық бас психиатрларға қатысты жаңа 
ереже енгізілді. Олардың міндетіне халыққа психиатриялық кӛмек кӛрсету 
және оны ҧйымдастыруды жетілдіру кіреді; психикалық аурулардың 
қызығушылығы мен қҧқығын қорғау, сондай-ақ психикалық аурулар 
тарапынан болатын әлеуметтік қауіпті әрекеттен сақтандыру шаралары 
кіреді.

жүктеу/скачать 5,77 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: