Әож 908 (063) Қ68 Редакциялық кеңес: Техника ғылымдарының докторы, профессор

ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСЫ: ӚТКЕНІ, ҚАЗІРГІСІ, БОЛАШАҒЫ 

КОСТАНАЙСКАЯ ОБЛАСТЬ: ПРОШЛОЕ, НАСТОЯЩЕЕ, БУДУЩЕЕ 

 

334 

 

Негізг сӛздері: Нарықтық қатынастар. Жер иелену қызметі. Нарық даму. 

  

XIX ғасыр ортасына дейін Қазақстан экономикасы қазақ феодалдығының экономикалық басшы-

лығымен  патриархалды-феодалды  жер  иелену  негізінде  дамыды.  Бҧл  қҧбылыс,  әрине,  осы  салада 

нарықтық қатынастардың дамуына кедергі болып отырды.  Алайда бҧған қарамастан нарық кҥші, қиын 

болса да, ӛз жолын нық салып отырды. Бірақ жоғарыда айтылған жер иелену формасы бҧл процестің  

дамуына  кері  әсерін  тигізіп  отырды.  Сондықтан  Қазақстанның  ауыл  шаруашылығындағы  нарықтық 

қатынас генезисі кең ӛзгешелігімен ерекшеленді, ӛзгеше маңызды ерекшеліктері болды. 

Патриархалды-феодалды жер иелену ҥстемдігі жағдайында нарыққа ӛту процесі ҥлкен ӛзгеше-

лікке  ие  болды.  Сондықтан  бҧл  тарихи  процесстің    талдауы  қазіргі  жағдай  ҥшін  маңызды  мәнге  ие 

болды.  Қазақстанда  негізгі  экономика  саласы  мал  шаруашылығы  болды.  Сонымен  қатар  аграрлық 

ӛндірістің басты ресурсы - жер сатып алу-сату обьектісі болып сирек қарастырылады.  Жер таралым-

дары патриархалдықтың қҧзырында болды және мемлекеттегі қызметтер ҥшін хан әкімшілігінен сирек 

таратылатын. 

Осы қҧбылыстармен бірге қазақ жеріне сауда-капиталды қатынастар енді, ал қазақтарға қалып-

тасқан  ӛмір  салтын  ғасырлар  бойы  ӛзгертуге  тура  келді.  Ең  қҧнарлы  ауыл  шаруашылық  жерлер, 

жайылымдар  хан  әкімшілігімен  алынып  ӛткізіледі,  бҧл  сол  жер  тҧрғындарын  ығыстырды,  содан  бері 

халық басқа кіріс жолын  қарастырумен айналысты. 

Сол кездердегі нарықтық қатынастардың дамуымен, сол жер тҧрғындарының жағдайымен қазақ 

ғалымы,  публицист,  саяси  тҧлға  Алихан  Бӛкейханов,  экспертиза  мҥшесі  Ф.Щербин,  Ресей  мем-

лектеттік  I  Думасының  депутаты  таныс  болды.  Ӛз  халқының  мҥддесін  қорғап,  ол  қазақтар  қазіргі 

орнаған жағдайды дҧрыс емес деп таниды. Жҧмыс берушілер мал бағуға ыңғайлы жерлерді оңтайлы 

ӛз  жағына  тҥсіруде  олар:  шабындықтар,  қыстық  жайылымдар,  сулы  жерлерді…  алып,  қазақтарға 

тасты, қамысты жерлерді және сусыз жайлауларды қалдырды[1.с 236]. 

Жер  иелену  қызметі  мен  кӛшпенді  халық  ӛмірінің  араласуы  алмасу  қҧбылыстар  мен  сауданы 

дамытты.  Осы  кезеңде  жәрмеңкелік  сауда  тҥрі  ҥлкен  белең  алды,  оларда  таза  табиғи  заттармен 

алмасу  саудасы  қарқынды  жҥрді.  Мал  шаруашылық  ӛнімдері  жер  шаруашылық,  ӛндірістік  ӛнімдерге 

ауыстырылуы  және  т.б.  жәрменкелер  жексенбі  кҥндері  ӛтті  және  бҧрынғы  орнаған  қағида  бойынша 

жҥріп отырды. Ақшалы сауда тҥрі бірте-бірте дами тҥсті. 

Нарықтық  қатынастар  генезисіне  әлеуметтік-экономикалық  орнаған  жай,  ҧлттық  мәдениет,  дін, 

философия, еңбекке деген бағыттың кӛзқарасы, идеология және т.б жайлар зор ықпал жасады. Егер 

батыс елдерінде «дамыған индустрия мен модернизация-мәдени және діни қҧндылықтар, ал мате-ри-

алды береке, діншілдік пен қҧдайға сенімнің арқасында болса», Қазақстанның даму генезисі орнаған 

жағдайларда ӛзгеше болды. Протестанттық идеология заттық, материалды байыту, ӛзгешілігі, кӛзқа-

расы бар жаңа адамдарды қалыптастырды. Осы мақсатқа жету жолында «капитализм дҥниесі» ерек-

ше қаралған жоқ. Әрине «адамгершілігі жоқ» бҧл жаңа жолмен қоса мақсатқа жетуде басқа бағыттар 

болды, олар мамандандырылған еңбек (кәсіби еңбек), бҧл жолдар «капитализм дҥниесінің» таралуы-

на  зор  ықпал  жасаған  ҧлы  жол  болды.  Қазақстандағы  нарықтық  қатынастар  генезисі  басқа  жағдай-

ларда жҥрді. 

Біріншіден, бҧл қара патриархалды-патшалық жағдайдың арасынан кӛріне бастап, ӛркен жаюға 

тырысқан  буржуазиялық  қатынастар  болған  кезең.  Бҧл  ӛмір  сҥрудің  жаңа  беттері  мен  жаңа  санаға 

деген ізденіс кезеңі болды. Осыған орай 2 тенденциясы пайда болды: а) қазақ халқының ескі, байырғы 

тҧрмысын  жаңғырту,  философиялық,  мәдени,  жандҥние  мҧрасын,  сонымен  қатар  әлеуметтік-эконо-

микалық  дамуда  ислам  дінінің  бағытын  нығайту  жолдарын  қарастыру;  б)  әлеуметтік-экономикалық 

дамуында европа жаңғырығын негізгі бағдар етіп, мәдени-идеологиялық бағытын ҧсыну. 

Екіншіден, Қазақстанда нарықтық қатынастардың дамуы қҧқықтық норма модельдеріне қарасты 

болды,  ӛз  кезегінде  ол  нормалар  «алға  қойған  мақсатқа  жету  ҥшін  барлық  жолдар  жақсы»  принципі 

бойынша жҥрді, бҧл басқа бағыттағы дамуға қарағанда ӛзгеше болды[2 с 160]. Бҧл кӛзқарас дәстҥрлі 

принциппен  кҥн  кешетін,  тиыш,  бейбіт  ӛмірдегі  кӛшпенді  халық  ҥшін  жаңа  бағдар  болды.  Ең  басты 

назар адам қҧндылықтарында болды да, оның байлығына назар онша аударылмады. 

Ҥшіншіден, қазақтың ҧлттық философиясы жеке меншікке нарықтық қатынастар генезисі ретінде 

зор  ықпал  етті.  Сонымен  қоса  меншік  материалды  байлыққа  әкелетін  емес,  жан-дҥние  қҧндылығы 

болды. «Дҥние қҧндылығы - міне, адам ӛміріндегі ең басты қҧндылық осы. Ашық мінез, ақкӛңіл жҥрек 

болса ғана адам еңбегі ӛз жемісін береді». 

Тӛртіншіден,  1917  жылғы  қазан  революциясына  дейін  Қазақстанның  әлеуметтәк-экономикалық 

дамуына екі негізгі қҧбылысының әсерінен болды: а) Ресей империя жағынан экономикалық, б) ислам 

дінінің  әсерінен-діни.  Бірінші  қҧбылыс  кҥнделікті  кәсіби  тҧрмыс,  еңбек  жҥргізу  арқылы  басты  ӛмір 

сҥруді  еңбектен  алған  ӛнімге  бағындыруды  жҥктесе,  екіншісі-барлық  қоғамдық  ӛмірді  қамтыды.  Про-

тестанттық  этикаға  қарағанда  ислам  ӛндірістік,  шаруашылық,  адамдар  арасындағы  іскерлік  қаты-

натарды ескере отырып, адам ең басты пайданы қоғамға әкелу керек, содан соң ғана ӛзін ойлауы тиіс 

деді.  Бҧл  жайт  ислам  діні  бойынша  меншік  әлеуметтік  дамуды  бастапқы  орынға  қойып,  ӛз  мҥддені 

ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСЫ: ӚТКЕНІ, ҚАЗІРГІСІ, БОЛАШАҒЫ 

КОСТАНАЙСКАЯ ОБЛАСТЬ: ПРОШЛОЕ, НАСТОЯЩЕЕ, БУДУЩЕЕ 

 

335 

 

шектетеді. Осы тҧрғыда  Қазақстандағы нарықтық  қатынастар  генезисі ӛз кезегінде  орнаған  әлеумет-

тік-экономикалық жағдайлардың ӛзгешеліктерін қамтып, ӛткізіп отырды, яғни Азиялық батыс капитал-

дық модельдерінен бірсыпыра ӛзгеше болды. 

Бесіншіден,  нарықтық  қатынастар  анкловтар  тҥрінде  қалыптасты.  Мысалы,  Қарағанды  облы-

сының  Сарысу  бассейінінде  мыс  рудасының  ӛндірісі  неолит  дәуірінен  бері  іске  асты,  ал  1847  жылы 

орыс-кӛпес Никон Ушаков ежелгі аймақта мыс орындарын тҧрғызды. Кейіннен ол ағылшын компания-

ларына арендаға берілді, олар ӛндірілген мысты Қазақстаннан басқа мемлекеттерге шығара бастады. 

Әлбетте  кен  орындарындағы  жҧмыстарға  тҧрғылықты  халық  та  тартыла  бастады,  соның  арқасында 

олар  нарықтық  қатынастарға  бірте-бірте  енгізіле  бастады.  Осы  сияқты  нарықтық  қатынастардың 

анкловты  бағытта  дамуындағы  жағдайы  Қазақстанның  басқа  аймақтарында  да  байқалды.  Қазақстан 

тҧрғындарының ішінен екі пайызы жалдамалы жҧмысшылар болды. 

Революцияға дейінгі Қазақстанда негізінен екі саладағы ӛндіріс дамыды  - тау-кен ӛндірісі және 

тау-кен  ӛнеркәсіп  ӛндірісі,  бҧл  ҥшін  аймақтарда  шикізат  болды,  сонымен  қатар  ауыл  шаруашылық, 

және  мал  шаруашылық  ӛндіріске  кӛңіл  бӛлінді.  1900  жылы  Семей  губерниясында  22  тері  ӛндіруші 

ӛндіріс  орындары  болды,  оның  ӛнімі  Ресей  әскери  ведомстваларына  және  шет  елдерге,  мысалы: 

Америка, Англия, Германия, Францияға экспортталды. 

ХІХ ғасырдың аяғында осы губерниясында 22 ҧн ӛндіру ӛнеркәсіптері болды, бҧл халықты ғана 

ҧнмен  қамтамасыз  етіп  қоймай,  ӛнімді  экспортқа  шығарды,  шығарылған  кӛлемі  1млн  пҧтқа  дейінгі 

жоғарғы сорт ҧны болды. 

Қазақстанның  Ресейге  қосылуы  ХVIII  ғасырдың  30  жылдары  басталды,  бҧл  оқиға  1861жылғы 

басы  байлы  қҧқықтың  тыйым  салуынан  кейінгі  капитализмнің  шарықтау  кезімен  тҧспа-тҧс  келді. 

Нарықтық  қатынастардың  генесизіне  сараптама  жасай  келе  В.И.  Ленин  Ресей  капитализмі  басқа 

аймақтарға  тарағанын  кӛрсетті,  «бҧл  рельефті  тҥрде  әсер  етуде  осының  нәтижесінде  біздің 

аймақтардың колонизацияларын едәуір талпынысқа әкелді. Оңтҥстік, оңтҥстік-шығыс Еуропа, Кавказ, 

Орта Азия, Сібірде Ресейдің капитализмнің колониялары, бҧл қҧбылыс капитализмнің дамуына ҥлкен 

әсер етті» [3 с 86]. 

Біздің ойымызша, Қазақстанның аграрлық бӛлігіндегі нарықтық қатынастарды сараптамалаған-

да әлеуметті-экономикалық жағдайда тыс қараған дҧрыс емес. Ауыл шаруашылық ӛнім ӛндірушілер-

дің кӛбі жерді меншік ете алмады, және Ресей империясының қҧрамдас бӛлігі болды. Жерді қолдану 

ҥшін  тӛленетін  тӛлем  алым  және  барщина  тҥрде  болды.  Шаруалар  арасында  заңсыз  кезу  болды. 

Басқаша  айтқанда  шаруалар  екіжақты  қанаушылықта  болды,  бір  жағынан  жақтаушы,  ал  екінші 

жағынан қауым. 

Бҧл  басы  байлылық  шектеулілік,  тәуелділілік  экономикалық  қатынастар  кезінде  жақтаушының 

бәсекеге  қабілетті  тауар  ӛндірушілер  қатарына  шығуына  кері  әсер  етті.  Бірақ  ХІХ  ғасырда  экономи-

калық императив ірі шаруашылықты сонымен қоса шаруа сарайлары ҥлкен бағдарлы нарыққа итерді. 

Дәл осы кезде жер нарығы іске аса бастады, оның бір бӛлігі мемлекеттік емес жерлерді ашық саудаға 

салу. 

1861 жылғы реформа Ресей ҥшін бҧрыннан кӛзделіп іске асырылмаған, жеке жер  иелену, жер 

иеленушілік  және  экономикалық  аграрлы  тауар  қатынастарына  деген  сҧраныс  бірінші  орындалатын 

бағдар  болды.  Губернияларда  және  уездік  комитеттерде  С.Ю.  Витте  жҥргізген  сҧрау  шаруалардың 

жеке шаруашылыққа деген қҧлшынысын кӛрсетті. 

1861  жылы  реформа  ӛзінің  жалғасын  таппай,  жартылай  орындалғанмен  шаруаларға  кішкене 

болсада бостандық беріп, жалпы ауыл шаруашылығының кӛзге кӛрінерлік ӛсуіне әкелді. Басы байлық 

қҧқықтың қҧлағанынан кейін 40 жыл ішінде 75,2% ӛскен ресей халқы ҥшін астықпен картоп ӛсімі 159% 

ӛсті. Бҧл азықпен қамту жӛнінен Ресей Даниямен Швециядан кейін 3-ші орын алды. ХХ ғасырда ресей 

әлемдік  астық  ӛндірісінің  тӛрттен  бір  бӛлігін  қҧрады.  Реформадан  кейінгі  кезде  бҧл  кӛрсеткіш 

экспорттан 7 есе асты. 

Бірақ  1891  жылы  реформа  ауылдағы  тауар  ӛндірісінің  дамуына  ерекше  жағдайлар  туғызбады. 

Осыған  орай  шаруаларға  жер  меншіктерін  қолданысқа  беріп  отырды,  ол  жерлерді  ӛз  меншігі  қылып 

сатып  алу  тек  қауым  ғана  сатып  алатын  болды,  жеке  кәсіпкер  жерді  ӛзі  ала  алмады,  яғни  жерді 

қауымда  қолданысқа  ала  алды.  Осыған  орай  реформа  қауымды  жоғалтпай  керісінше  дамыта  тҥсті. 

Бірақ  кейбір  деректерге  сҥйенсек  Александр  ІІ  қауымдық  қатынастарды  ҧсақ  жеке  жер  иеленушілік 

бағытта реформалағысы келетін, бірақ оның ізбасары Александр ІІІ бҧл саясатты қолдамай керісінше 

контр реформа жҥргізді. 

С.Витте қаржы министрінің арқасында ХХ ғасырда қауымдық жер иеленушілік жойыла бастады. 

Осыған орай ауыл шаруалар қауымы жермен қамтамасыз ете алмады. Бірақта шаруа әдетте ол жерге 

толық  ие  бола  алмады,  сатада,  жалғада  бере  алмады.  Жер  қожалық  қауымының  ӛзгерістері  қайта 

қҧрулары  жер  иесімін  деп  сезінуге  мҥмкіндік  бере  алмады,  сондықтан  ақша  салымы  болмады  да, 

жердің  жемісін  аз  кӛрді.  Сондықтан  ӛнімнің  ӛсімі  байқалды,  аштықтар  бірнеше  қайталанып  отырды. 

1891  жылы  700  мың  адамды  аштық  жайпады.    Жалпылап  айтқанда,  реформаны  логикалық  аяғына 

дейін жеткізу кҥрт ӛзгерді. Жаңа реформа қабылдау керек болды. 

ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСЫ: ӚТКЕНІ, ҚАЗІРГІСІ, БОЛАШАҒЫ 

КОСТАНАЙСКАЯ ОБЛАСТЬ: ПРОШЛОЕ, НАСТОЯЩЕЕ, БУДУЩЕЕ 

 

336 

 

Бҧл  реформаның  бастаушысы  П.А.Столыпин  болды.  Реформаға  қатысты  ӛз  ойларын, 

жоспарларын Столыпин 1904 жылы Саратовтың губернаторы болып, Николай ІІ-ге жасаған есебінде 

кӛрсетті.  Бҧл  берген  есебінде  Столыпин  Ресейдің  аграрлық  секторындағы  алты  моральды  және 

экономикалық  дағдарыстарды  кӛрсетті.  Олар:1)  шаруа  қожалығының  қҧрылымы;  2)  ауыл  және  қала 

еңбекшілерінің  арасындағы  қалыпты  кӛңіл-кҥй;  3)  жаңа  техникалық  және  тағы  басқа  жаңалықтарды 

ауыл  шаруашылығына,  экономикаға  енгізу  қиындықтары;  4)  шаруалардың  жерді  қожалықтан  бӛлек 

ӛзінің ала алмауы; 5) шаруалар банкінде несиелерді жалға беруінің азайуы; 6) жалға беру бағасының 

қымбаттығы. 

Столыпин реформасының маңызы тӛрт негізгі әдеттер біріктірілген аралас, кӛп қҧрылысты эко-

номикаға кӛшу тҧжырымдамасы. Тӛрт әдеттер: мемлекеттік, қоғамдық, жеке, отбасылық. Осылардың 

ішінде Столыпин соңғысына кӛп ҥміт артты. 

Оралда темір жолдың қҧрылысы капиталистік нарықтық қатынастардың кеңінен дамуына және 

таралуына ҥлкен әсер етті. 1905-1907 ж.ж темір жол салынып, Солтҥстік Қазақстанда іске асып жатты. 

Бҧл  осы  аймақта  капиталистік  нарықтық  қатынастардың  дамуына  тҥрткі  болды.  Ресейдің  орталық 

аудандарындағы  пайдалыналатын  жерлердің  жоқтығынан  Оралдағы,  сонымен  қатар  Қазақстандағы 

бос  жерлердің  есебінен  жҧмыс  жасалды.  Мемлекет  қауымнан  шыққан  шаруалардың  кӛнуіне  кӛмек 

берді.  Темір  жол,  Ресейдегі  шаруалар  банкінен  50  жылға  дейін  берілген  жеңіл  несие  1905-1909  жж. 

Украина мен Ресейдің Қазақстанның осы аймағына кӛшуі шаруалар санын асырды. Бір жағынан бҧл 

Қазақстандағы патриархалды-феодалдық шаруашылық жҥргізуді ӛзгертіп, мемлекеттің аграрлық сек-

торын  нарық  қатынастарды  енгізді,  ал  екінші  жағынан  ресей  империясының  ауыл  шаруашылығының 

дамуына зор ҥлес қосты. 

Реформа  нәтижесі  Ресейдегі  ауыл  шаруашылығының  ӛнім  ӛсімінің  бірден  артуы  болды.  1913 

жылы  ауыл  шаруашылығындағы  жалпы  табыс  мемлекетте  табыстың  52,6%  қҧрады.  Ӛндірістегі 

шикізаттың  75%  отандық  ауыл  шаруашылық  ӛнім  ӛндірушілерден  тҥсті.  Ӛз  кезегінде  ӛндіріс  ӛнімінің 

75%-

ын тҧрғылықты халық пайдаланды. Ауыл шаруашылығындағы ӛнім  айналымы  реформа  кезінде 

46 пайызға ӛсті. 

Ресейдің  ауыл  шаруашылық  ӛнімінің  әлемдік  нарықтағы  орны  нығая  тҥсті.  1913  жылы  ауыл 

шаруашылық экспорты 1901-1905 ж.ж. салыстырғанда 60 пайызға ӛсті. Ресей бидай экспортынан ал-

дыңғы орында болды, ал Қазақстан алтын ӛндіруден бҥкіл ресейлік ӛнімнің 15 пайызын қҧрады. Сто-

лыпин  реформасының  талдауы,  ауыл  шаруашылығының  нарықтық  қатынастарға  ауысуы  тек  мем-

лекет жағынан қҧқықтық және қаржылық қолдау болғанда ғана жемісті болатынын кӛрсетті. 

1906  жылғы  9  қарашадағы  капиталистік  бағыттағы  жарлық  орындалмағанымен,  аграрлық  ре-

форма ӛзінің басты мақсатын орындады деуге болады. Орнап қалған қауымдық жер иелену, дамымай 

тоқтап  қалған  нарықтық  қатынастар  барлығы  жоғалды.  Бҧл  еңбекшілердің  жҧмысқа  деген  ынтасын 

арттырып,  біз  атап  кӛрсеткен,  аграрлық  сектордағы  ӛнімнің  артуына  себеп  болды.  Тағы  атап  ӛтетін 

қызық жайт реформа негізінде тәуелсіз жаңа ҧсақ ӛндірушілер қауымдастықтары қҧрылды. Мемлекет 

пен  шаруалардың  қарым  қатынасының  қиындығы  мен  қҧқықтық  және  экономикалық  шиеленістеріне 

қарамастан,  ал  сол  қатынастарының  нәтижесінде  олар  толықтай  экономикалық  тәуелсіздік  ала 

алмады, Столыпин реформасы нық басып нарықтық қытынастарының дамуына ынта берді. 

Осыған  орай  Қазақстанның  ауыл  шаруашылығында  нарықтық  қатынастардың  толықтай  орны-

ғуына кедергі болған әлеуметті-экономикалық жағдай, сонымен қатар кӛпшілік тҧрғылықты халықтың 

ҧжымдық шаруашылыққа бейімделуі, халықтың экономикалық тәуелсіздікпен бірге жҥретін жауапкер-

шілікке  деген  қорқынышы,  тҧрғындардың  шаруашылық  капиталистік  формасына  дайын  еместігі. 

Ресейдің  кейбір  шеткі  аудандарында  қайта  жаңару  уақытында  жҥрмеді,  сондықтан  реформаны  іске 

асыру  уақыты  созыла  берді.  Қазақстандағы  аграрлық  секторды  реформалаудың  қиындықтары,  дәл 

осы  уақыт  бойынша  артта  қалуына  байланысты.  Ӛкінішке  орай  Қазақстанның  ауыл  шаруашылығын-

дағы  нарықтық  қатынастар  1917  жылғы  қазан  революциясы  мен  бірініші  дҥниежҥзілік  соғысқа 

байланысты тоқтатылып қалды. 

Сонымен  қатар  Қазақстанның  ауыл  шаруашылығындағы  нарықтық  қатынастардың  қҧрылымы 

мен  алдағы  уақыттағы  республиканың  жағдайы  әрқашан  қазақ  зиялы  қауымының  назарында  болды. 

Ӛз кезінде А. Байтҧрсынов қазіргі кезге ӛзекті бір ой қалдырып кетті: «қазақтар ӛздері ӛсірген малдар-

дың еті мен терісін ӛздері ӛңдеп, одан тҧтынуға болатын ақырғы ӛнімді ӛздері шығармайынша, тәуел-

сіз экономика мәселесі шешілмейді» [4 с 15], «тҧтынуға болатын ақырғы ӛнім» бҧл ақша-тауар қаты-

настарының дамыған тҥрі бар дегенді білдіреді.  Әлбетте, алдағы қазақтың  зиялы қауымы қоғамдағы 

нарықтық қатынастардың дамуын жақтады, сонымен қоса бҧған дейін айтылған екінші мәдени–идео-

логиялық  ҥрдіс,  яғни  Қазақстанның  әлеуметті-экономикалық  дамуын  Еуропа  ӛркениетіндей  болуын 

қолдады. 

Бҧл тәжірибеге сҥйенген қҧбылыс «әскери коммунизммен» бҧзылды, ӛз кезегінде әскери комму-

низм дербес шаруашылық субъектілердің ісін болғызбады. Ауылдарда қауымдық қатынастар жандана 

бастады.  Экономикалық  қатынастардың  натурализациялары,  азық-тҥлік  санымен  енгізу  аграрлық 

сектордағы нарықтық қатынастарды тҥбегейлі жойды. 

ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСЫ: ӚТКЕНІ, ҚАЗІРГІСІ, БОЛАШАҒЫ 

КОСТАНАЙСКАЯ ОБЛАСТЬ: ПРОШЛОЕ, НАСТОЯЩЕЕ, БУДУЩЕЕ 

 

337 

 

Ауыл  шаруашылығындағы  тауарлықты  жандандырудың  жаңа  талпынысы  жиырмасыншы  жыл-

дардың басында болды. «Әскери коммунизм» саясаты ауыл шаруашылығын дағдарысқа әкеліп, елде 

аштық басталғанын жандандыру қажет болды. Жаңа экономикалық саясаттың мақсаты нарықтық қа-

тынастарды дамыту арқылы ауыл шаруашылығының ӛнімділігін арттыру болды. Жаңа экономиканың 

басты  мақсаты  нарық  тҧжырымдамасын  реттеу  болды.  Сауда  тәуелсіздігіне  бӛгет  болатын  жайт-

тардың  жойылуы  экономикалық  ынтамен  коян  қолтық  жҥрді,  бҧл  процесс  ауыл  шаруащылығын 

дамытуға әсер етті. 

ЖЭС принципті тҥрде атақты «жер туралы» декреттен ауытқыды, бҧл декретте шаруалар ӛз жер 

бӛліктерінің  орайластырылған  иесі  болды.  Бҧл  жағдай  жеке  меншік  тҧрғысынан  жер  туралы  нағыз 

қҧқықты пайдалануды жоққа шығарды. Дегенмен ЖЭС-ке кӛшкеннен кейін жерді жалға беруге немесе 

жалдамалы  еңбекті  шаруашылықта  және  саудада  қолдануға  болатын  болды.  Бҧл  екі  жайт  ауыл 

шаруашылығындағы ӛнімділік пен тиімділіктің артуына тҥрткі болды. 

1921-

1927 ж.ж.аралығында ауыл шаруашылық тауар ӛнімінің қҧны 1913 жылдағы  деңгейге же-

тіп, 1,7ден 4,4млрд-қа дейін ӛсті. Нан ӛндіру осы жылдары 3 есеге дейін артты. 1925жылы мал саны 

1916 жылғы деңгейден асып тҥсті, 1927жылы сиыр саны 30 млн-ға жетіп, 15%-ға ӛсті, ал қой мен ешкі 

12%-

ға кӛбейді. 

Осы  уақыт  аралығында  экономикалық  теория  қатты  дамыды  нақты  тҥрде  цензурасыз  баспада 

кӛптеген  атақты экономист агрономдар (А.В. Чаянов, Н.Д. Кондратьев,  А.Н. Челинцев, Н.П.  Макаров 

және т.б) шығып отырды. Олардың теориялық жаңалықтары сол  уақыттың  экономикалық саяатында 

айқын кӛрінді. Қалғандары сҧраныссыз қалды. Сонымен қатар сол ғалымдардың жҧмыстары осы кҥнге 

дейін ӛз ӛзектіліктерін жоғалтпай, қазіргі аграрлық реформаның негізгі базасын қҧрайды. 

ЖЭС-тің бірінші жылдары ол белсенді тҥрде серіктестіктерді насихаттады, жинақтаушы, кредит-

тік,  қаржыландырушы сияқты ҧсақтарынан бастап,  ӛндіріс процестеріне тікелей қатысы бар ірі серік-

тестіктерге  дейін.  Кредиттік  серіктестіктерді  дамытатын  арнайы  реформа  1922  жылы  қҧрылды.  1922 

жылы  серіктестікке  ӛз  еркімен  кіру  принципі  тіркелді.  1924  жылы  пайдаланушылық  серіктестік  белгі-

ленді.  Осы  жылы  ауыл  шаруышылық  орталық  банк  ашылды,  1925  жылы  кедейлікті  серіктестікте-

ндіретін  арнайы  мемлекеттің  реформалары  бекітілді.  Осындай  сараланған,  зорлықсыз,  ең  бастысы 

мақсаты бар саясат ауылды жерлерде бәсекелес ӛндірістердің пайда болуына себеп болды. Қызықты 

бір  жайт,  1927  жылға  дейін  ірі  қоғамдық  шаруашылықтар  2%  ғана  ӛнім  берді,  фермерлер  –  14%, 

қалған 84% кедейлер мен орташа шаруалар есебінде болды. Серіктестіктің негізін солар қҧрады. 

Жоспарлы–ҥйлестірулі  жҥйемен  тауарлы-ақша  қатынасын  біріктіргісі  келген  ғылыми 

зерттеулерден  ешқандай  нәтиже  болмады,  ӛйткені  қосылмайтын  нәрсені  қосқысы  келетінмен  тең 

болатын. 1965 жылы реформада осының кейібін киді, бірақ басында оған ҥлкен ҥміт артқан болатын. 

Осы  реформа  бойынша  аграрлы  секторға  салынатын  салымдар  ӛсті,  ауыл  шаруашылығындағы 

жайылым сатып алу бағалары екі есе кӛбейді, кіріс салығының жайы ӛзгерді. Ауылдардың техникалық 

қарулануына ҥлкен кӛңіл  бӛлінді, соның  ішінде жер мелиорациясына назар ерекше болды. Ӛндіруші 

және әлеуметтік инфрақҧрылымын дамыту ҥшін де  істер жасалды. 

Бірақ  алғашқыдағы  сәттілік  ҧзаққа  созылмай,  реформа  басыла  бастады.    Біздің  ойымызша,  

реформаның  сәтсіздігі  оның  жарым-жартылығына  байланысты.  Аграрлық  секторға  тҥбегейлі  жаңа 

қҧру керек болған кезінде, оны қазіргі сҧраныстарға сай ету, сонымен қатар оның жоспарлы ҥлестіруші 

жҥйесін бҧзбаудың сәтсіздікпен бітуі таң қаларлық жай емес. 

Әкімшілік тәртіптегі сатып алу бағаларының ӛсуі орнықтушылықты алмастыра алмады, ал қазіргі 

нарықта  экономика  бҧл  орынды  жинақтаушы  бағалар  болады.  Дербес  шаруашылық  субъектілері 

жоспарланған мақсаттарға жететін, дәстҥрлі негіздерден алмақ болды. Министрліктер мен партаппа-

раттардың  ҧсақ  қамқоршылықтарының  сақталуы,  шаруашылық  субъектілерінің  нәтижесі  ӛндірушілік 

алдындағы жауапкершілігін тӛмендетті. Соңында реформа жоққа шыға бастады. 

Реформаның сәтсіздігі бір жағынан теориялық базаның әлсіздігіне байланысты. 60 жылдардың 

басынан 10 жылдықтың аяғына дейін кеңестік экономист аграномдардың жағынан теориялық ізденіс-

тер  бҧрқ  ете  қалып,  дістҥрлі  апологетикалық  арнаға  қосылды.  «Нарықтық  социализм»  тҧжырым-

дамасы  заңды  иделогия  ретінде  қарастырылды,  бҧл  тҧжырымдаманы  социолистік  ойға  табиғаты 

жағынан мҥлде қайшы деп есептеді. Дәл осы уақытта жоспарлы орталықтандыру социолизмге жетудің 

экономикалық реттеуге негіз болды. Тауарлы-ақша қатынастары сӛз бойынша болғанымен іс жҥзінде 

іске  аспады.  Оларда  әлеуметтік  қҧрамды  тек  жоспарлы  ҥлестіруші  қатынастарға  «сезіле»  беруші 

қҧбылыстар  бар  деп  есептеді.  Сондықтан  тауарлы-ақша  қатынастарының  практикалық  тҧрғыда  аса 

формальды негізі болмады және бҧл бәсекелестіктің, ӛндірістің ӛсуіне еш әсер етпеді. 

80 жылғы қарай кеңестік экономист аграномдар жоғарыда кӛрсетілген бет алысты нық ҧстанды. 

Нарықтың  керек  екенін  айтумен  қоса,  оның  ерекше  орнықтырушы  жоспары  табиғатын  ерекше  атап 

отырды. 

Нарықтық қатынастардың дамуы плюрализмдік формаға дайын болмаумен қазіргі экономикалық 

жҥйеге  енуден  дамымады.  Сонымен  қоса  ерікті,  жас  бағыты  аталып  отырды,  бҧндай  тҧжырымда-

маның негізі екі экономикалық жҥйені әлеуметтендіруі жайлы бағыты тезис болды. 

жүктеу/скачать 10,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: