Сөз тіркестерін жасаңыз. Мәтіннен осы сөз тіркестері қатысқан сөйлемдерді тауып

228
X 
БӨ
ЛІМ
4. Дұрыс форманы қойып, сөйлемдерді аяқтаңыз.
1. Отанды аяла
___________
 сүю азаматтық борышымыз.
2. Болат екі сөйле
___________
 адамгершілік көрсетпеді.
3. Мағынасы терең сөздерді ойлан
___________
 сөйлеу керек.
4. Менің анам қажыма
___________
 еңбек етуге жаралғандай.
5. Жұмыс туралы асықпа
___________
 ойлан
___________
 алғаның жөн.
6. Алаңдама
___________
 сабақ оқу үшін кітаптарым өзімде болсын.
7. Шаршама
___________
 тапқан ақшаның берекесі болмайды.
артыҚ  БОЛМас  БІЛГенІң
Салауатты болып көрінетін 9 өнім
Қарбаласқа толы жұмыс күндері 100%-ға дұрыс тамақтану қайдан болсын. Сол себепті әркім 
азық-түлік  сатып  аларда  оның    ағзаға  септігін  тигізетініне  сенімді  болғысы  келеді. 
Анықталғандай, кейбіріміз бекерге пайдалы санайтын өнімдер бар екен.
 Банан қытырлақтары
Немен  алмастыруға  болады:  пеште  немесе  ауада  құрғатылып  қолдан  жасалған  қытырлақ 
банандармен.
Қытырлақ нан
Кептірілген жеміс-жидек және цукаттар
-іп
-п
-а
-е
-й
-ып
құрамында   тағамдық  талшық,  темір, 
калий және магнийдің бар. 
өндірушілер  бананды  қытырлақтарға  дәмін  арттырғыштар  мен 
қант қосады да, көбіне қызып тұрған майға қуырады.
Құрамында зиянды май кездеседі. 
Немен  алмастыруға  болады:  ең  жақсы  қытырлақ  нан  бүтін  астық 
дәнінен немесе кесек тартылған дәні бүтін астықтан жасалған түрі.
Оларды шаңнан қорғап түсін сақтау үшін фунгицидтер мен күкірт 
диоксидінде  өңдейді.  Цукаттың    құрамындағы  көп  мөлшердегі 
қант қоспасынан пайдасы азая түседі.
Кептірілген жеміс-жидектер 
пайдалы екенін әркім де 
біледі.
Немен алмастыруға болады: жеміс-жидектерді үйде кептіруге тырысыңыз. 

229
X БӨ
ЛІМ
Балқытылған ірімшік
тыңдаЛыМ
1.  Тыңдаңыз. Ақпаратты анықтаңыз.
№25
Ең зиянды тағамдар
Дұрыс
Қате
Мұздатылған, тұздалған, химиялық консерванттар қосылған ет ас 
қорыту жолдары ауруларына алып келеді.
Консервіленген етте пайдалы заттар көп болады.
Мұздатылған тағамдар әлем бойынша аз таралған.
Мұздатылған ас құрамында натрий мөлшері тым көп.
Қуырылған бәліштерде зиянды майлар болмайды.
Картоп қытырлақтары мен фри картобында акриламид есімді кан-
цероген жоқ.
Қорабында "майсыз", "май үлесі 0" деген жазуы бар тағам алыңыз.
Майы аз тағамға дәмін келтіру үшін өндірушілер тұз, қант, басқа да 
қоспалар қосады.
Газдалған сусындар артық салмақ қосады.
Газдалған сусын ішкен адамдар жүрек-тамыр ауруына шалдығуы 
мүмкін.
Зиян:  балқытылған  ірімшіктегі  қоспа  және  оның 
құрамындағы  натрий  мөлшері  шектен  тыс  көп.  Әркім  сүйіп 
жейтін  бутербродтағы  3  дана  балқытылған  ірімшік  күндік 
норманың 2/3 элементін жабады.
Немен  алмастыруға  болады:  түрлі  сапалы  ірімшік  сорты, 
тұздалған сүзбемен.
Есте сақтаңыз!
Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде!

230
X 
БӨ
ЛІМ
2. Сұрақтарға жауап беріңіз.
1. Консервіленген ет қандай ауруларға алып келеді?
______________________________________________________________________________________________________
2. Консервіленген ет құрамында нелер көп?
______________________________________________________________________________________________________
3. Мұздатылған тағамдар құрамында не көп?
______________________________________________________________________________________________________
4. Қуырылған бәліштерде қандай пайдасыз заттар бар?
______________________________________________________________________________________________________
5. Картоп қытырлақтары артық салмақ қоса ма?
______________________________________________________________________________________________________
6. Майы аз тағамдарға өндірушілер  не қосады?
______________________________________________________________________________________________________
7. Бір газдалған сусында неше қасық қант болады?
______________________________________________________________________________________________________
8. Газдалған сусындар қандай ауруларға алып келеді?
______________________________________________________________________________________________________
 
3. Қайта тыңдаңыз. Бағандарды сәйкестендіріңіз.
Мұздатылған, тұздалған, 
химиялық консерванттар қосылған 
ет
қазірде әлем бойынша кең таралған.
Консервіленген, құрамында өте көп 
тұз, май, холестерин бар бұл етте
бірнеше мың аурулардың пайда болуына 
себеп.
Мұздатылған тағамдар 
ас қорыту жолдары ауруларына алып 
келеді.
Ұн өнімдерінде
майдың аздығынан өндірушілер құрамына 
тұз, қант, басқа да қоспалар қосады.
Қуырылған картоп қытырлақтары
анда-санда ішетіндердің өзі ауруға 
шалдығуы мүмкін.
Қорабында "майсыз", "май үлесі 0" 
деген жазуларға алданбаңыз,
пайдалы заттар да қалмайды.
Газдалған сусынды күнделікті емес,
10-20 грамм майға қоса 250-300 "бос 
калориялар" бар.
4. Сұрақтарға жауап беріңіз.
Сіздің ас мәзіріңіз қандай?
1) Қуырылған тағамдарды жиі жейсіз бе?
күнде
айына бір рет
аптасына бір рет
ешқашан
анда-санда
2) Асылған тамақтарды қаншалықты жейсіз?
күнде
айына бір рет
аптасына бір рет
ешқашан
анда-санда
3) Газдалған сусындарды қаншалықты ішесіз?

231
X БӨ
ЛІМ
күнде
айына бір рет
аптасына бір рет
ешқашан
анда-санда
4.Жеміс, көкөністерді қаншалықты жейсіз?
күнде
айына бір рет
аптасына бір рет
ешқашан
анда-санда
5.Мұздатылған тағамдарды қаншалықты қолданасыз?
күнде
айына бір рет
аптасына бір рет
ешқашан
анда-санда
6. Картоп қытырлақтарын қаншалықты жейсіз?
күнде
айына бір рет
аптасына бір рет
ешқашан
анда-санда
7. Кептірілген тағамдарды қаншалықты қолданасыз?
күнде
айына бір рет
аптасына бір рет
ешқашан
анда-санда
8. Тұздалған тағамдарды қаншалықты қолданасыз?
күнде
айына бір рет
аптасына бір рет
ешқашан
анда-санда
9. Фаст-фуд тағамдарын қаншалықты қолданасыз?
күнде
айына бір рет
аптасына бір рет
ешқашан
анда-санда
10. Бұқтырылған тағамдарды қаншалықты қолданасыз?
күнде
айына бір рет
аптасына бір рет
ешқашан
анда-санда
ЖАуАБы:
айтыЛыМ
1. Пікірлесіңіз.
1. Топқа бөлініп, төмендегі ойлар бойынша пікір алмасыңыздар. 
2. Қабылдаған шешімдеріңізді ортақ талқылауға ұсыныңыз.
Егер жау
абыңызда «күнде
», «аптасына бір рет
» деген жау
ап болса, онда сізге ас мәзіріңізді 
өзгерту  ж
айлы шұғыл  ойлану к
ерек!
Егер жау
абыңызда «ешқ
ашан», «
анда-санда
» деген жау
ап көбірек болс
а, онда сіздің 
денсау
лығыңыз  мықты болады!

232
X 
БӨ
ЛІМ
Үлгі:
 Дұрыс тамақтану – ол көкөністерді көп жеу, себебі көкөністердің құрамында пайдалы 
заттар  көп.  Көкөністің  құрамындағы  заттар  адам  денсаулығына,  адамның  дене  мүшелеріне 
пайдалы. Мысалы, сәбіз шырыны жүрек және бүйрекке өте пайдалы.
2. Қалай ойлайсыз?
жазыЛыМ
1. Сіз дәрігерсіз. «Салауатты тамақтану» тақырыбында семинар ұйымдастыруыңыз қажет. 
Дұрыс тамақтану – ол 
уақытында тамақ ішу.
1-топ
Дұрыс тамақтану – ол 
пайдалы тағамдар жеу.
2-топ
Дұрыс тамақтану – ол 
диета ұстау.
3-топ
Неге
таза ауада 
қыдыруға
суға 
шомылуға
күнге 
қыздырынуға
жаттығу 
жасауға
жүгіруге
адамдарда
уақыт болмайды?
Семинарды қалай және қандай форматта өткізесіз?
Семинарда сіз де баяндама жасауыңыз қажет. Не айтасыз?
Тыңдаушыларды қалай қызықтырасыз?
Баяндамаңызда қандай  мәселелерді көтересіз? 
Қазіргі уақытта сән болған ашығу, 
диета туралы ақпарат беруді 
ұмытпаңыз. 

233
X БӨ
ЛІМ
2. Өз әріптестеріңіздің арасында сауалнама жүргізіңіз.
3. Сауалнама нәтижесінде қызметкерлердің тамақтануы туралы басшыңызға мәлімдеме 
жазыңыз.
+Сауаланама 
«Сіз қалай тамақтанасыз?»
йя
Жоқ
Өзге жауап
Таңғы асты күнде ішесіз бе?
Егер ішсеңіз, не жейсіз?
Егер ішпейтін болсаңыз, ішпеуіңізге не себеп?
Түскі және кешкі асты уақытында ішесіз бе?
Таңертең жаттығу жасауға уақытыңыз бола ма?
Спорт залға барасыз ба?
Аптасына неше рет спортпен айналысасыз? / 
Спортпен айналыспай кеткеніңізге қанша уақыт болды?
Таңертең немесе кеште жүгіресіз бе?
Сүт тағамдарын ішесіз бе?
Тамақтан кейін тісіңізді үнемі тазалайсыз ба?
Күніне 8-9 сағат ұйықтайсыз ба?
Жаяу жүресіз бе?
Көкөніс, жеміс көп жейсіз бе?
Дәрумен қабылдайсыз ба?
Таза ауада көп жүресіз бе?
Компьютерлік клубтарға барасыз ба?
Газдалған сусындар ішесіз бе?
Қуырылған тағамдар жейсіз бе? /фасд-фуд/
Ұйықтар алдында тамақ ішесіз бе? /1сағат бұрын/
Күніне қанша су ішесіз?

234
Xi
 БӨ
ЛІМ
XI
 
Бөлім
 
1 саБаҚ
  
 
Білім –  теңіз,  мектеп – кеме
  
2 саБаҚ
   Болашақтың кілті – білімде
  

235
Xi
 БӨ
ЛІМ
1
- саБаҚ
Білім – ТЕңіЗ, мЕкТЕП – кЕмЕ
   
 
 
323 - беттегі сөздермен танысыңыз.
1. Берілген сөздердің мәндес және қарсы мағынадағы сөздерін жазыңыз.
Сөздер
Ұқсас мәндегі сөздер
Сөздер
Қарсы мағынадағы 
сөздер
Мәлімет
_____________________________________________
 
Қысқы
_____________________________________________
 
Көмек беру
_____________________________________________
 
Жеңілдік  
_____________________________________________
 
Қатты сөйлеу
_____________________________________________
 
Ұйықтау
_____________________________________________
 
Жақсы көру
_____________________________________________
 
Егеменді  
_____________________________________________
 
Отандық 
_____________________________________________
 
Жалғыз қалу
_____________________________________________
 
2. Ребус шешуге қалай қарайсыз? Ребустың шешуін тапқан соң, табылған жауабыңыз 
туралы 5 сөйлем жазыңыз.
Жауабы
 
___________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________________________________________

236
Xi
 БӨ
ЛІМ
3. Сәйкестендіріңіз.  
№
А 
№
В 
Жауап
1
Қайда? Қалайша? Кім? Неліктен?
А
Топтау сан есімі
1-
2
Қызыл, қара, әдемі, күшті
Ә
Одағай 
2-
3
Бес-бестен, он-оннан, алты-алтыдан
Б
Етістік 
3-
4
Алақай! Әттең! Қап!
В
Бөлшектік сан есім
4-
5
Мәдениет орталығы, ұстаз, қолөнер, 
нағашы, жиен, қарындас
Г
Сұрау есімдігі
5-
6
Үштен бір, оннан алты, төрттен үш
ғ
Зат есім 
6-
7
Бұлжытпай орындау, сіңіру, толқу, сұрау
Д
Сын есім
7-
4. Сөздерді ретімен қойып, сөйлемді дұрыс құрастырыңыз.
Банан туралы қызықты деректер
1.  көбі  
/
  жеміс  
/
  адамдардың  
/
  бананды  
/
  деп санайды.
__________________________________________________________________________________________________________________
2.  ол  
/
  жидек  
/
  бірақ  
/
  –
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________
3.  екен  
/
  бананды  
/
  әлемінің  
/
  ертеде  
/
  жемісі»  
/
  «ертегі  
/
  деп атаған . 
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________
4.  пайдалы  
/
  керемет  
/
  денсаулыққа  
/
  банан  
/
  себебі
_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
5.  жараланған  
/
  сондай-ақ  
/
  жараларын  
/
  сарбаздар  
/
  шайқастарда  
/
  қабығымен  
/
  
емдеген  
/
  банан
_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
6.   әншілер  
/
  банан  
/
  ауырмас үшін  
/
  Италияда  
/
  қабығын  
/
  бұрынғы  
/
  тамақтары  
/
  
қайнатып  
/
  екен  
/
  ішкен
_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
7.  банан  
/
  тағамдардың  
/
  болып  
/
  Үндістанда  
/
  есептеледі  
/
  қасиетті  
/
  бірі 
_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
8.  кезінде  
/
  мектептерінде  
/
  Еуропа  
/
  таңертеңгі  
/
  оқушыларға  
/
  елдерінің  
/
  банан  
/
  
және  
/
  түскі ас  
/
  береді
_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
9.  етеді  
/
  себебі  
/
  банан  
/
  қабілетіне  
/
  әсер  
/
  баланың  
/
  ойлау  
/
  жақсы
_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

237
Xi
 БӨ
ЛІМ
5. Пікірлесу.
6. Пікірлесу. Әріптесіңізбен төмендегі сұрақтарды талқылаңыз.
Сіз өз пікіріңізді 
үнемі дәлелдеуге 
тырысасыз ба?
Сіз әріптестеріңізбен немесе отбасы 
мүшелерімен жиналып, бас қосқанда не 
туралы айтқанды ұнатасыз?
Қазіргі уақытта жастар үлкен 
адамдарға құрмет көрсетпейді 
деп айта аласыз ба?
«Балапан ұяда не көрсе, 
ұшқанда соны іледі» деген 
мақалмен келісесіз бе?
Балаңыз мектепте бара ма? Немесе бала 
мектепке баруға міндетті ме?
Қазіргі заманға сай баланың қай тілде 
білім алғаны дұрыс?
Қазақ халқынан шыққан ұлы 
ұстаздардан кімдерді білесіз?
Қазақ жерінде бұрын мектеп, медресе 
болған деп ойлайсыз ба?
Қазақстанда ұлдар және қыздар 
мектебі деп мектепті екіге бөлу керек деп 
ойлайсыз ба? Не себепті?
Сіз оқыған мектеп оқулықтары мен 
қазіргі оқулықтардың айырмашылығы 
бар деп ойлайсыз ба? Болса, қандай 
айырмашылықтарды айта аласыз?
Жеті жұрттың тілін біл, 
Жеті түрлі білім біл.
БІлІМДІ ҰРПАҚ – 
ҚОҒАМ БОлАШАҒЫ

238
Xi
 БӨ
ЛІМ
ОҚыЛыМ
1. Мәтінді оқыңыз.
Қазақстан мектебі
1.  Қазақтың  кең-байтақ  өлкесінде  білім  ісінің  пайда  болуы,  дамуы  сонау  ерте  замандардан 
алады. Ертедегі Исфиджаб, Тараз, Сайрам, Түркістан, Отырар, т.б. қалаларында көптеген медреселер 
болған, олардың жалпы саны 84-ке жеткен.
2.  Қазақ  жеріндегі  алғашқы  білімді  ауылдық  жерлерде  мектепте  молдалар  ұстаздық  еткен. 
Оқыту ақысы халықтан жиналған.
3. Балалар қыс, күз айларында оқыған. Оқу мерзімі 4 жыл, оқуға 7 жастан бастап қабылдаған.
4. Медреселер мұсылмандық рәсімдерін араб тілінде таратушы оқу орны болып қана қоймай, 
ірі мәдениет орталығы ретінде де қызмет атқарған. Бұл оқу орындарында заңтану, тарих, логика, 
философия,  математика,  астрономия,  медицина,  т.б.  пәндер  енгізілген.  Медреселердің  жанында 
кітапханалар болған.
5.  Жәңгір  хан  (1801-1845)  -  Бөкей  Ордасының  соңғы 
ханы,  Әбілхайыр  ханның  шөбересі,  Нұралы  ханның 
немересі,  Бөкей  ханның  ұлы.  Генерал-майор,  Шын  аты  - 
Жиһангер.
Жәңгір хан 1841 жылы қазақ даласындағы ең алғашқы 
мектепті  ашты.  Оның  ойынша,  бұл  мектеп  балаларды 
Ресейдің  арнайы  оқу  орындарына  түсу  үшін  дайындауы 
керек еді. Жәңгір хан 1845 жылы қайтыс болғанға дейін 
мектептің  шығындарын  жеке  қаражатынан  төледі, 
шәкірттердің сынақтарын да өзі өткізіп отырды.
6. «Қазақтың тұңғыш ұстазы» – Ыбырай Алтынсарин. 
Көрнекті ағартушы, қоғам қайраткері, жаңашыл педагог, 
ғалым-этнограф, ақын, прозашы, қазақ жазба әдебиеті мен 
қазақ  әліпбиінің  негізін  қалаушы,  орыс  жазу  таңбалары 
негізінде  қазақ  әліпбиін  құрастырушы.  1864  жылы  8 
қаңтарда  Торғай  мектебін  ашты.  Қазақ  даласында  оны 
«Қара шаңырақ», «Алғашқы қарлығаш» деп атады.
7.  Ыбырай  1883  жылы  Торғай  қаласында  қолөнер 
мектебін ашқан, ол қазақ даласындағы техникалық білім 
беретін тұңғыш оқу орны болды. 
8. 1887 жылы Ырғызда қыздар мектебін ұйымдастыруы 
– Ыбырайдың ағартушылық аса зор еңбегі. 
9.  1881  жылы  Омбы  қаласында  Ыбырай  тұңғыш 
мұғалімдер мектебін ашты. 
10.  1922-23  оқу  жылдары  қазақ  тілінде  14  оқулық 
шығарылды.  Олардың  ішінде  «Физика»,  «Грамматика», 
«Алгебра», «Мектеп гигиенасы» т.б. бар.
Бұл оқулықтарды жазуға қазақ зиялыларының алдыңғы 
қатарлы  топ  өкілдері:  А.Байтұрсынов,  М.Жұмабаев, 
Ж.Аймауытов,  М.Әуезов,  С.Асфендияров,  Т.Жомартбаев, 
Қ.Сәтбаев, Ә.Ермеков, Т.Жолдыбаев, т.б. қатысты.
11.  Орта  білім  беру  Қазақстан  Республикасының 
азаматтарына  мемлекеттік  оқу  орындарында  тегін  орта 
білім алуға кепілдік беріледі. Орта білім алу міндетті.
12.  Еліміздегі  жалпы  орта  білім  3  сатылы:  бастауыш 
(1-5 сыныптар) негізгі(6-10 сыныптар) және жоғары (10-
12 сыныптар).

239
Xi
 БӨ
ЛІМ
2. Мәтін мазмұны бойынша сұрақтарға жауап беріңіз.
1. Қазақстанның тұңғыш білім ордаларында сабақ қалай жүргізілген?
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
2. Балалар сабақты қай тілде оқыған?
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
3. Балаларды кім оқытқан?
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
4. Мәтінде қазақ елінің қандай көне қалаларының аттарын кездестірдіңіз?
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
5. Медреселер қандай пәндер бойынша білім берген?
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
6. Қазақ халқының көзін ашқан бірінші мектепті кім ашқан?
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
7. Ыбырай Алтынсарин есімі неге қазақ мектептерімен байланысты? 4 себебін жазыңыз.
А) 
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
В) 
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
С) 
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Д) 
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
8. Қазақ тіліндегі оқу құралдары қашан шықты және кімдер жазды?
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
9. Қазақстандықтан «Білім Заңы» бойынша не істеуге міндетті және құқылы?
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
10. Қазақстандағы білім алу сатыларын жазыңыз:
1 
__________________________________________________________________________________
2 
__________________________________________________________________________________
3 
__________________________________________________________________________________

жүктеу/скачать 20,41 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: