Құрғақ сүт жасауда пайдаланылатын басты жабдық

164 
 
 
тәттілігіне қызықпайтын болып шықты. Маса толық денелі, бойында артық салмағы бар 
адамдарды таңдайды екен. 
Одан кейін масалар спортпен айналысатын адамдарды көбірек шаққан. Өйткені олар үнемі 
қозғалыста жүретіндіктен, қандары таза болады әрі сұт қышқылын көп беледі. 
1. 
Қансорғыш масалардың қызығушылығы неге байланысты? 
A.  Адам қанының құрамына 
B. Адамның жүдеулігіне 
C.  Адамдардың өңіне байланысты 
D. Адам қанының тәттілігіне 
E. Адамның иіссуына 
2. 
Ғалымдар зерттеулері нені дәлелдеді? 
A.  Қансорғыштардың барлық адамдарды бірдей шағатынын 
B.  Спортшы адамдардың қанында холестериннің аз болатынын 
C.  Толық денелі адамдардың қанында сүт қышқылының болмайтынын 
D.  Масалардың толық денелі адамдарды жиі шағатынын 
E.  Денелі адамдардың қанында халестериннің аз болатынын 
Әйгілі жазушы Г Бельгер: «Неміс тілі, қазақ тілі, орыс тілі - шабытымның үш қайнар бұлағы», - 
деген екен. Бүгінгі құні бірнеше тілді қатар игерген адамдар саны күн санап артуда деп әбден 
айтуға болады, Ондаған тілдерді қатар үйренуге қабілетті адамдарды «Полиглот» деп атайды. 
Орыс жазушысы АЛ.Чеховтың «Бірер тіл білмеген адам өзін құжатсыз жандай сезінеді» деген 
қанатты сөз бар. Кеп тіл игергісі келетіндерге бірнеше кеңес: 
1. 
Үзбей  жаттығу.  Атақты  неміс  археологы  Генрих  Шлиман  үнемі  жаттығуының  арқасында 
күніне прозалық мәтіннің жиырма бетін жаттап алуға колы жеткен. Ол орыс тілін 6 апта ішінде 
үйренген. 
2. 
Алдымен негізгі тілдерді, ал содан кейін сол тілдерге жақын тілдерді үйрену қажет екен. 
Әрине, адам көбірек тіл білсе, жаңа тілді игеру де жеңіл болады. 
3. 
Ең бастысы - қорықпау керек. Тілді үйрене жүріп, өз ойыңызды сол тілде түсіндіруге тырысу 
керек. Үйреніп жүрген тілде сұрақ қоя отырып, тіл білетін және өзіңізге көмек керсете алатын 
адаммен барынша көбірек сөйлесіңіз. 
4. 
Музыканы көбірек тыңдап, есту кабілетіңізді дамыта беріңіз. Өйткені ол - шетел тілін 
үйренуде жақсы көмекші. 
Олай болса, достар, полиглот болғыларың келсе, тек алға ұмтылыңдар! 
Антик философтарының «тілді бесіктегі деміңнен соңғы деміңе дейін үйренсең де аз» дегенін 
ұмытпайық 
3.«Полиглот» деген кімдерді айтамыз? 
A.  Екі тілді меңгерген адамдарды 
B.  Он шақты тіл меңгергендерді 
C.  Музықалық қабілеті жоғары адамдарды 
D.  Жазушылық қабілеті бар адамдарды 
E.  Өлең оку мәнері жақсы адамдарды 
 
5. 
Мәтін бойынша адамның есту 
қабілетін қалай артыруға болады? 
A.  Әуезді саз тыңдау арқылы 
B.  Әдемі сөйлеу арқылы 
C.  Ән шырқау арқылы 
D.  Көп әңгімелесу арқылы 
E.  Музыка жазу арқылы 
4.Бірінші кеңеске сәйкес тіл үйренуге 
негіз болатын басты әрекет 
A.  Корқынышты жеңе білу 
B.  Адамның жеке қабілеті 
C.  Күн сайынғы жаттығу 
D.  Тілдердің ұқсастығы 
E.  Музыка тыңдау 
6. 
Қандай мақал-мәтел берілген 
мәтіннің мазмұнын ашып тұр? 
A.  Жеті жұрттың тілін біл, жеті түрлі білім біл. 
B.  Тіл қаруы - сөз, сөз қаруы - ой. 
C.  Тілі тәтті жая жейді, тілі қатты таяқ жейді. 
D.  Тіл тас жарады, тас жармаса, бас жарады. 
E.  Басыңа пәле - тілден. 
 
Ф.Достоевскийдің Шоқанға жазған хатынан. 
1... Досым, аяулы Шоқан, сізге жұмбақтап кеттім бе? Оны шешем деп әуре болмай-ақ қойыңыз. 
Бірақ  маған  табыс  тілеңіз!  Бәлкім,  таяу  күндерде  бәрін  менің  өзімнен-ақ  біле  жатарсыз. 
Мүмкіндігінше бізге тезірек келіңіз. Ал сәуірде міндетті түрде жететін болыңыз! Баяғы беттен 
қайтпаңыз!  Сізді  керемет  көргім  келелі.  Сіз  Омбыда  көңілсіз  деп  жазыпсыз.  Енді  ше!  Сіз 
қызметімді не істесем екен деп кеңес сұрапсыз. Меніңше, істі доғармаңыз. Сізде материал көп: 
дала туралы  мақала жазыңыз.  Оны бастырады. Есіңізде ме, біз ол туралы  айтып едік қой! Ең 
дұрысы,  өзіңіздің  бұрынғы  далалық  тұрмыс  туралы  жазбаларыңыздай  дүниелер  жазсаңыз 
тамаша болар еді. Бұл әркімді елең еткізетін жаңалық болар еді. 
2. 
Сізге  Омбыда  да,  Петерборда  да  жұрттың  назары  ауды.  Сіздің  қолыңыздағы  материалдар 
Географиялық қоғамды да қызықтырар еді. Егер алдағы жазда далада болуды ұйғарсаңыз, көп 
күтіп қалуға тура келетін шығар. Алайда алдағы жылдың 1-ші қыркүйегінен бастап Ресейге бір 
жылдық демалысқа сұрансаңыз жөн болар еді. Бір жылдай сонда болсаңыз, не істеу керек 

165 
 
 
екенін біле түсер едіңіз. Бір жылға қаражат табылатын шығар. Шындығын айтқанда, ақшаның 
көп қажеті де жоқ, Ең бастысы, қолға алатын іске байсалды көзқараспен қарай білу керек... Сіз 
өзіңіздің еуропаша толыққанды білім алған түңғыш қазақ екеніңізді естен шығармаңыз. Оған 
қосымша  -  тағдырыңыз  сізге  ерекше  жан  мен  жүрек  сыйлап,  таңғажайып  адам  еткен.  Кейін 
шегінуге болмайды, табандылықпен алға ұмтылыңыз, тіпті керек болса, қулықа да барыңыз. 
3. 
Сізге  Демчинский  сәлем  айтып  жатыр.  Бұл  хатты  соның  үйіндегі  әдеттегі  өзіміздің  шай 
ішетін үстелде жазып отырмын. Қарсы алдымда Цуриков те сізге хат жазып отырмын. 
Сау  болыңыз,  достым!  Хатты  жиі  жазыңыз.  Ал  мен  әрдайым  жауап  жолдайтын  боламын. 
Мүмкін, келесі бір жолдары өзімнің мақсаттарым туралы да жазып жіберермін. 
Сізге  С.  ханым  да  сәлем  айтады.  Екеулеріңіздің  Омбыдда  қалай  жүргендеріңізді  әңгімелеп 
берген  маған.  Ол  сізді  ұмытқысы  келмейді  және  сіздің  жағдайыңызды  біліп  тұрғысы  келетін 
сияқты. 
 
7. 
Хат соңында досының Шоқанға өтініші 
A.  Ақша салу 
B.  Демалысқа шақыру 
C.  Мақсатын анықтау 
D.  Тезірек келу 
E.  жиі хат жазу 
9.Қандай пікір 2-бөлімдегі оймен ұштасып тұр? 
14 желтоқсан, 1856 жыл. Семей. 
8. 
Мәтін қандай стильде жазылған? 
A.  Ғылыми 
B.  Публицистикалық 
C.  Ауызекі сейлеу 
D.  Техникалық 
E.  Көркем адебиет 
A.  Шоқан Петербор қаласының Географиялық қоғамына муше болды. 
B.  Омбыда Федор Достоевский жүретіне жақын дос тауып алды. 
C.  Шоқан орыстың басқа ақын-жазушыларымен де хат алысты. 
D.  Омбыда достарынсыз Шоқанға көңілсіз. 
E.  Мақсатқа жету үшін табандылық пен қаражат керек болады. 
10. 
Ф.Достоевский хатының басында 
Шоқанға кандай кеңес береді? 
A.  Жиі хат алысып тұруға 
B.  Қаражат табу үшін жұмыс жасауға 
C.  Алған беттен қайтпауға 
D.  Ресейге келіп білім алуға 
E.  Қала туралы мақала жазуға 
11. 
Шоқанның 
көпшілікке 
танылып 
қалған 
тұлға  екенін  дәлелдейтін  пікір  қай 
бөлімде? 
A. 2,3 
B. 1 
C. 1,3 
D.  2 
E.  3 
12. 
Мәтінге сәйкес Шоқанға байланысты қандай мәлімет дұрыс? 
1.Федор Шоқанды өзінің жоспарларымен таныстырды. 
2.Федор мен Шоқан бірлескен жоба бастағалы тұр. 
3.Шоқан жинаған материалдар Географиялық қоғамды қызықтырар еді. 
A.  Барлыға теріс 
B.  Екіншісі дұрыс 
C. Біріншісі дұрыс 
D.  Үшіншісі дұрыс 
E. Барлығы дұрыс 
Баяғы  заманнан  қазақтың  қонысы  болған  құтты  мекеннің  айшықты  орындарының  бірі  - 
Жасыбай көлі. Көлге кеудеңе дейінгі тереңдікке түсіп төменге қарасаң, мөлдір судың түбіндегі 
тастар айқын көрініп жатады. Жалпы, географ мамандардың зерттеулеріне сүйенетін болсақ, 
судың беткі аумағы 3,7 шаршы шақырымды құрайды екен. Ал ең терең жері  — он төрт метр. 
Әрине, географиялық сипаттамасы өз алдына жеке әңгіме. 
Жасыбай көлінің тарихи тарту болар тамашалары да баршылық. Егер аңыз-әңгімелерге сенсек, 
бұл  көлдің  бұрынғы  атауы  Шойынкөл  екен.  Бірақ  кейін  келе  Жасыбай  атанған.  Негізінен,  Ер 
Жасыбай  -  қан  жұтқан  калмақтармен  қиян-кескі  соғыста  ерлігімен  көзге  түсіп,  елдің 
мақтанышына  айналған  қаһарман  батыр.  Ал  оның  есімі  қалайша  көлге  берілгені  туралы 
тарихи аңыз бар. Егер де тарихи деректерге сүйенсек, 1752 жылы жоңғар әскері Ертіс жағынан 
Баянауыл  жерін  басып  алуды  көздеп,  шабуыл  жасаған.  Сол  кезде  қазақтың  ханы  Абылай 
Сабындыкөлдің  шығыс  жағынан  жауға  тойтарыс  беру  үшін  жедел  түрде  Олжабай 
Толыбайұлын  басшы  етіп  әскер  үйымдастырған  екен.  Сол  әскер  жасақтарының  бірін  көзсіз 
батыр  Жасыбай  басқарып,  шабуылдаушылармен  соғыста  алдыңғы  шепте  болған.  Мүның 
өзінде  де  үлкен  мән  жатыр.  Егер  де  әскердің  алдыңғы  шебі  мықты  болса,  онда  жауды  жеңу 
оңайырақ  болады.  Яғни  тиген  жерінен  ұрандатқан  жауды  тесіп  өтер  өткір  де  қайсар 
қаһарманның  керегі  анық.  Міне,  осындай  жауапты  тапсырманы  Жасыбайға  жүктеген. 
Шойынкөлдің  оңтүстік-батыс  бөлігінде  Жасыбай  баспи-ан  жасақ  жоңғарларға  қарсы  тұрып, 
жеңістің  жалауын  желбіреткен.  Табанды  ер  бастаған  ұлдардың  тоқпағына  төзе  алмаған 
калмақтар жеңіліс тауып, қазақтың қылышынан аман қалғандары тентіреп, тым-тырақай 

166 
 
 
қашқан. Жауды аттан түсірген жасақбасы Жасыбай Сабындыкөлдің ортасында жолдастарымен 
демалып жатқанда,  қалмақтың  аман  қалған  қаскүнемдерінің  бірі садақпен  оқ  атып,  батырды 
жаралап өлтірген. 
Бұл  әрине,  сол  уақытта  қазақ  әскері  үшін  орны  толмас  қаза  еді.  Қайғылы  хабарды  естіген 
Олжабай батыр ашуға мініп, өз әскерін қайта көтеріп, қырғыннан аман қалған қалмақтардың 
соңына түсіп, қуғынға алған. Баянауылдың таулы аймақтарының шығыс жағына қарай тоқсан 
бес шақырым жерде Олжабай батыр ата жауын қоршауға алып, бірін аман қалдырмай қырып 
тастаған  керінеді.  Және  сол  жер  бүгінгі  күнге дейін  «Қалмаққырылған»  деп  аталады.  Жалпы 
мұндай  шабуыл  екі  ғасырға  созылған  қазақ-қалмақ  соғысында  күшті  тойтарыстардың  бірі 
болды.  Ал  жергілікті  халық  болса,  Шойынкөлді  батырдың  атымен  атап  кеткен.  Яғни  бүгінгі 
күнге дейін көл мен сол аймақ Жасыбай деп аталады. 
13.Бірінші азатжолда не туралы 
айтылған? 
A.  Жасыбай туралы аңыз-ертегілер 
B.  Жасыбай көлінің географиялық 
сипаттамасы 
C.  Жасыбай көлінің шипасы 
D.  Жасыбай көлінін байлығы 
E.  Жасыбай көлінің тарихы 
15.«Қалмаққырылған» жерінің 
атауы қай батырға байланысты. 
A.  Олжабай 
B.  Жасыбай 
C.  Бәсентиін 
D.  Абылай 
E.  Бесен 
17.Көлге 
неліктен 
Жасыбай 
атауы 
берілген? 
A.  Батыр ерлігіне орай 
B.  Жоңғар шапқыншылығына сәйкес 
C.  Ханның ел басқаруына орай 
D.  Ру атына сәйкес 
E.  Көлдің байырғы атауы болғандықтан 
 
19.Екінші азатжол қандай үлгіде 
жазылған? 
A.  Ой толғау. 
B.  Шыншыл ертегі. 
C.  Сын мақала. 
D.  Аңыз әңгіме 
E.  Тарихи аңыз 
14.Екінші азатжолдағы негізгі 
ойға қай мақал сәйкес келеді? 
A.  Ел үмітін ер ақтар. 
B.  Ердің екі сөйлегені өлгені. 
C.  Ер тарықпай, молықпайды. 
D.  Ерді жаяулық емес, қаяулық аздырар. 
E.  Ер аруағы - қаруы. 
 
16. 
Мәтін қандай стильде жазылған? 
A.  Іс қағаздар стилі 
B.  Ауызекі сейлеу стилі 
C.  ғылыми стиль 
D.  Ресми стиль 
E.  Публицистикалық сталь 
 
18.Алғашқы 
азатжолда 
ой 
қалай 
берілген? 
A.  Пайымдау арқылы 
B.  Тұжырымдау арқылы 
C.  Дәлелдеу арқылы 
D.  Суреттеу арқылы 
E.  Салыстыру арқылы 
20.Мәтінді қай мақала қорытындылап 
тұр? 
A.  Батыр жарасыз болмас. 
B.  Ер - ырыстың кілті. 
C.  Бері соғар жігіт бөркінен белгілі. 
D.  Ер есімі - ел есінде. 
E.  Ер азығы мен бөрі азығы жолда. 
 
1193 нұсқа 
1-мәтін 
Бразилия  елінде  жылына  екі  рет,  дәлірек  айтқанда,  ақпан  және  наурыз  айлары  аралығында 
Амазонка  өзені  сағасында  Атлантикалық  мұхиттан  тұзды,  анағұрлым  ауыр  судың  келгені 
байқалады.  Мұхит  суы  өзен  ағымымен  кездесіп,  өзен  суын  ығыстыра  бастайды.  Соның 
нәтижесінде. биіктігі 6 метрге жететін алып толқындар пайда болады. 
Көктем  кезінде  Дания  елінде  таңғажайып  оқиға  болады:  барлық  аймақтардан  ұщып  келген 
миллионнан  астам  еуропалық  қараторғай  күн  батпай  тұрып  үлкен  топқа  жиналады  екен. 
Оңтүстіктен  үшып  келген  қараторғайлар  күні  бойы  көк  шалғында  болып,  кешкісін  аспан 
төрінде топтың биін билейді екен. 
Даттықтар  бұл  құбылысты  «Қара  Күн»  деп  атаса  керек.  Аталған  құбылысты  наурыз  айынан 
бастап, сәуір айының ортасына дейін тамашалауға болады. 
1. 
«Қара Күн» құбылысын қай 
мезгілде тамашалауға болады? 
A.  Қара күзде 
B.  Жазда 
C.  Кектемде 
D.  Қыста 
E.  Күзде 
 
2. 
Мәтіндегі негізгі ой қандай? 
A.  Дания елінің тұрмыс-тіршілігін баяндау 
B.  Бразилия өзендерімен таныстыру 
C.  Өзендегі толқындарды ығыстыру 

167 
 
 
D.  Tабиғаттан 
керемет 
құбылыстарды 
суреттеу 
E.  Құстардың көптігін жеткізу 
Әйгілі жазушы Г Бельгер: «Неміс тілі, қазақ тілі, орыс тілі - шабытымның үш қайнар бұлағы», - 
деген екен. Бүгінгі құні бірнеше тілді қатар игерген адамдар саны күн санап артуда деп әбден 
айтуға болады, Ондаған тілдерді қатар үйренуге қабілетті адамдарды «Полиглот» деп атайды. 
Орыс жазушысы АЛ.Чеховтың «Бірер тіл білмеген адам өзін құжатсыз жандай сезінеді» деген 
қанатты сөз бар. Кеп тіл игергісі келетіндерге бірнеше кеңес: 
1. 
Үзбей  жаттығу.  Атақты  неміс  археологы  Генрих  Шлиман  үнемі  жаттығуының  арқасында 
күніне прозалық мәтіннің жиырма бетін жаттап алуға колы жеткен. Ол орыс тілін 6 апта ішінде 
үйренген. 
2. 
Алдымен  негізгі  тілдерді,  ал  содан  кейін  сол  тілдерге  жақын  тілдерді  үйрену  қажет  екен. 
Әрине, адам көбірек тіл білсе, жаңа тілді игеру де жеңіл болады. 
3. 
Ең бастысы - қорықпау керек. Тілді үйрене жүріп, өз ойыңызды сол тілде түсіндіруге тырысу 
керек. Үйреніп жүрген тілде сұрақ қоя отырып, тіл білетін және өзіңізге көмек керсете алатын 
адаммен барынша көбірек сөйлесіңіз. 
4. 
Музыканы  көбірек  тыңдап,  есту  кабілетіңізді  дамыта  беріңіз.  Өйткені  ол  -  шетел  тілін 
үйренуде жақсы көмекші. 
Олай болса, достар, полиглот болғыларың келсе, тек алға ұмтылыңдар! 
Антик философтарының «тілді бесіктегі деміңнен соңғы деміңе дейін үйренсең де аз» дегенін 
ұмытпайық! 
3.Бірінші кеңеске сәйкес тіл уйренуге 
негіз болатын басты әрекет 
A.  Тілдердің ұксастығы 
B.  Күн сайынғы жаттығу 
C.  Музыка тыңдау 
D.  Қорқынышты жеңе білу 
E.  Адамның жеке қабілеті 
5. 
«Полиглот» деп кімдерді айтамыз? 
A.  оншақты тіл меңгергендерді 
B.  Музықалық кабілеті жоғары адамдарды 
C.  Өлең оқу мәнері жақсы адамдарды 
D.  Жазушылық қабілеті бар адамдарды 
E.  Екі тілді меңгерген адамдарды 
6. 
Мәтін бойынша адамның есту 
4.Қандай мақал-мәтел бсрілген 
мәтіннің мазмұнын ашып тұр? 
A.  Тіл тас жарады, тас жармаса, бас жарады. 
B.  Жеті жрттың тілін біл, жеті түрлі білім біл. 
C.  Басқа пәле - тілден. 
D.  Тілі тәтті жая жейді, тілі қатты таяқ жейді. 
E.  Тіл қаруы - сөз, сөз қаруы - ой. 
қабілетін қалай арттыруға болады? 
A.  Әуезді саз тыңдау арқылы 
B.  Музыка жазу арқылы 
C.  Әдемі сөйлеу арқылы 
D.  Ән шырқау арқылы 
E.  Көп әңгімелесу арқылы 
 
Үндістанда су тасығыш бір кісі екі шелек алын, иін ағашпен су таситын болса керек. Алайда екі 
шелектің  біреуі  тесік  екен.  Бүтін  шелек  өзіне  құйылған  суды  қожайынның  үйіне  сол  күйі 
шашау  шығармай  жеткізеді  екен  де,  ал  тесік  шелек  болса,  толтырып  құйылған  судың  үйге 
жеткенше  жол  бойы  сыздықтатып  отырып,  әрең  дегенде  жартысын  ғана  апаратын  көрінеді. 
Бұл  жағдай  дәл  осылай  тұп-тура  екі  жыл  бойы  жалғасыпты.  Су  тасушы  күн  сайын 
қожайынының үйіне толықтай екі шелек емес, бір жарты шелек қана су жеткізіп жүріпті. Сау 
шелек  өзінің  калтқысыз  қызметін  мақтаныш  көрген  сайын,  тесік  шелек  байғұстың  іштей 
мұңайғаны сонша - жерге кіріп кете жаздап ұялып, өзін қатты ыңғайсыз сезінеді екен. 
Екі  жыл  егіп,  бір  күні  әдеттегідей  өзен  жағасына  тағы  барғанда,  шыдамаған  тесік  шелек  су 
тасушыға  қысыла-қымтырыла:  «Сізден  кешірім  сұрасам  деп  едім,  білсеңіз  ылғи  алдыңызда 
ұяттан өртене жаздаймын», - депті, назарын төмен салған күйі. Таңғалған су тасушы: «Неге?» 
деп  сұрапты.  Шелек:  «Өйткені  менің  бір  бүйірім  тесік  болғандықтан  ылғи  да  сіз  толтырып 
құйған  судың  жартысын  ғана  жеткізіп,  өзіме  жүктелген  міндетті  толық  орындай  алмай 
жүргеніме  іштей  катты  қысылам.  Менің  кесірімнен  сіз  де  өзіңізге  тиесілі  төлемақыңызды 
толықтай ала алмай келесіз», - дегенде, су тасушы: «Оған бола қайғыратын түк те жоқ. Одан да 
қожайынның үйіне баратын жолдың сен жағындағы гүлдерін бір байқашы», - депті жай ғана. 
Тесік шелек байқаса, қожайынның үйіне жеткенше жолдың өзі жағы, шындығында, жапырағы 
жайқалған,  иісі  аңқыған  небір  гүлдерге  толы  екен,  Тіпті  әлгі  гүлдерге  қызуы  жақсы  түсіп 
тұрған күнді де байқатты. Сонда су тасушы: «Көрдің бе? - деп сұрапты, - бұл сендегі кеңшілікті 
менің  байқағандығым  әрі  оның  өз  жөнін  тауып,  орайластыруымның  жемісі,  -  деп  сөзін 
жалғастырыпты.  Жолдың  сен  жағына  әдейілеп  гүлдер  ектім,.  ал  сен  болсаң,  күн  сайын  біз 
өзеннен  су  алып  қайтқанда  оларды  суғарып  тұрдың.  Екі  жылдан  бері  осы  әдемі  гүлдермен 
қожайынды  таңқалдыра,  өтер  жолды  жайнатып  келдім.  Егер  сен  тесік  болмағанында 
қожайынымыздың үйінде мұндай әдемілік болмас еді», - деп түсіндірген екен. 

168 
 
 
7.Тесік шелекке тән қасиет 
A.  Батылдық 
B.  Қорқақтық 
C.  Менмендік 
D.  Ізеттілік 
E.  Өшпенділік 
 
 
 
 
9. 
Мәгін стилі 
A.  Ауызекі сөйлеу 
B.  Іс қағаздар 
C.  Ғылыми 
D.  Публицистикалық 
E.  Көркем әдебиет 
8.Мәтің 
мазмұнының 
реттілігін 
көрсетіңіз 
1.Гүлге оранған жол 
2.Екі шелек туралы . 
3Тапқыр су тасушы 
4.Кінәлі тесік шелек 
A. 4.1.2.3. 
B.  2.1.4.3. 
C. 1.3.2.4 
D.  3.1.2.4. 
E.  2.4.3.1. 
10. 
Су тасушының ерекше касиетін 
керсетіңіз. 
A.  Әңгімешілдігі 
B.  Алғырлығы 
C.  Тапқырлығы 
D.  Дарындылығы 
E.  Сенімсіздігі 
 
11. 
Мәтінде бүгін шелектің қай қасиеті 
көрінеді? 
A.  Намысқойлығы 
B.  Жалқаулығы 
C.  Жағымпаздығы 
D.  Озбырлығы 
E.  Мақтаншақтығы 
12. 
Мәтінге лайық атау 
A.  Риза қожайын 
B.  Өзен жағасы 
C.  Бүтін шелек 
D.  Тесік шелек 
E.  Жаңа шелек 
 
1.Ұрыс сәрсенбі күні таң ата басталды. Абылай да, Цеван-Доржи да елшілер арқылы уәделескен 
мезгілдерінде  өз  әскерлеріне  «Аттан!»  деп  бұйрық  берді.  Көлденеңі  он  шақырымдай  жазық 
далада қан төгіс қырғын тез-ақ қызып кетті. Алып майданның екі жақ шетіндегі Сырынбет пен 
Батыр  Баян  бастаған  казақ  әскері  қиын  да  болса  алға  қарай  жылжып  бара  жатқаны  сезіледі. 
Тек екі жақтың екі бас қолбасшысы тұрған майданның орта шебі мызғыған жоқ. Тағы: 
2.-  Аттан!  Аттан!  -  деген  ұран  шықан.  Сол  сағатта-ақ  Сеңгірбай,  Сағымбай,  Қанай  бастаған 
сұлтанның  мың  жігіті  зеңбірек  оғы  жетпейтін  қалың  жыңғылды  сайдан  шыға  сала  Цеван- 
Доржидың  тұрған  төбесіне  қарай  лап  қойған.  Бірақ  бір  шақырымдай  шапқан  кезде  кенет 
гүрсілдей жөнелген зеңбіректерден жауған жойқын оқтар дәл аттарының мандай алдынан кеп 
гүрс- гүрс жарылған. Алдыңғы шептегі жүз қаралы ер жүрек жігіттер ат-матымен омақаса жер 
қауып, заматта арттарында келе жатқан жауынгерлерге бөгет болды. Амал жоқ, лапылдап келе 
жаткан қалың қол еріксіз кейін шегінді. Абылай бұйрықпен жігіттер тағы шапқан. Бұл жолы да 
жүзге  таяуы  қаза  тауып,  қалғаны  кейін  серпілді.  Зеңбіректі  Цеван-Доржиды  бұлай  ала 
алмайтынын білген Абылай, енді шабуыл шебін басқаша құрды. Зеңбіректерге тікелей шаппай, 
оны ат тағасындай қоршап, жан-жағынан анталауды бұйырды. Бірақ ұш рет шабуылға шығып, 
ең  батыр  деген  үш  жүзге  тарта  ер  жігіттерінен  айрылған  әскер  не  істерін  білмей,  тағы 
дағдарып қалды. Бұған Абылай: 
3.-  Япырмай,  осыншама,  қазақтан  жауға  шабар  бір  еркек  кіндікті  тумаған  ба?  -  деді  қатты 
дауыстап.  -  Қайсың  барсың?  Осы  кезде  топ  ішінен  «Абылай!»  деген  дауыс  шықты.  Бұл  ұран 
салған Абылайдың он жеті жасар баласы Жанай еді. Ол тебініп қап, зеңбіректерге қарай атой 
салды, Бірақ бұдан бұрын гүрсілдеген тажалдардан әбден үркіп қалған астындағы басы қатты 
кертөбел, бала жігітті жау шебіне емес, бір бүйірдегі жиде тоғайына қарай ала жөнелді. Жұрт 
тағы  Tынa  қалды.  Дәл  осы  кезде,  Абылайдың  зеңбіректерді  қоршаған  жігіттерінің  оң  жақ 
тұсынан Цеван-Доржи тұрған төбеге қарай, басында үкілі камшат бөркі бар, ақбоз атты бір қыз 
бала  «Қабанбай!  Қабанбай!»  деп  ұран  тастап,  суырылып  шыға  берді.  Ақбоз  ат  көсіле  сермеп 
келеді. Қыздың қолында не сойыл, не найза жоқ, бар болғаны тобылғы сапты қамшы. Осынау 
қарусыз қыздың ерлігін көрген қызба қалың топ, енді шыдай алмады, лап қойды. 
4.-  Абылай!  -  Атығай!  -  Ақжол!  -  Қарақожа!  -  Қабанбай  -  Абылай!  Абылай!  «Қабанбай»  аты 
аталған  тұстағы  Найман  жігіттері  гуілдей  шапқан  топтың  алдарында  келеді.  Зеңбіректер 
ортадағы  топтың  алдыңғы  қатарына  ғана  оқтарын  жіберіп  үлгерді.  Бірақ  екі  бүйірдегі 
сойылгерлер  сапы  тез-ақ  жетіп  қалды.  Ар  жағындағы  жоңғар  атты  әскері  келіп  үлгергенше, 
түйелі  зеңбіректерді  түйе-мүйесімен  таптап  кетті,  Ақ  болат  сауыты  жарқылдап, 
Жалынқұйрығын көсілте Абылайдың өзі де шапты. Төбе басындағы қонтайшы көк шатырын 

169 
 
 
жинай бастады. Сөйткенше болған жок, Жоңғардын шаян құйрықты сары жібек жалауы 
шығысқа қарай шегіне берді... 
5.Осылай  жоңғар  мен  қазақ  арасындағы  қанды  айқастардың  жаңа  белесі  ашылды.  Бұл  қазақ 
елінің  жоңғар  коңтайшыларын  мүлдем  жеңіп,  атамекен  жерінен  қуудың  ең  алғашқы  айқасы 
еді.  Абылай  өз  шатырына  келгеннен  кейін,  бағанағы  қалмақ  зеңбіректеріне  жападан-жалғыз 
қарсы  шауып,  бүгінгі  жеңіске  жол  салған  қызды  іздетті.  Бұл  Қабанбай  батыр  мен  қазақтың 
батыр  қызы  Ғауһардан  туған  жас  Назым  екен.  Бүлдіршіндей  жас  қыздың  осыншама  ерлік 
көрсеткеніне  риза  болған  Абылай,  беліндегі  сом  алтыннан  соғылған  жаңа  белбеуін  шешіп 
берді. Абылай басқарған осы соғыс екі айға созылды. 

жүктеу/скачать 4,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: