Мәтіннен кейіпкердің арманы сөз

175 
 
 
15. 
Кейіпкердің мақсат еткен асуын бағындырған кезі суреттелетін азатжол 
A.  Алтыншы 
B.  Жетінші 
C. Бесінші 
D.  Оныншы 
E. Тоғызыншы 
16. 
«Әйтеуір, қиын асудан өттім ғой, жолдың көбі кетіп, азы қалды» деген ойы арқылы 
автор кейіпкердің қандай сезімін керсетеді? 
A.  Қамсыздығын 
B.  Асығыстығын 
C. Үмітін 
D.  Қиналысын 
E. Шарасыздығын 
17. 
Жолаушының Етікші шыңының 
жотасымен жүруді таңдау себебі 
A.  Қатерлі жол 
B.  Ұзақ жол 
C.  Жеңіл жол 
D.  Төте жол 
E.  Ауыр жол 
19. 
Мәтіннің стилін анықтаңыз 
A.  Ауызекі сөйлеу 
B.  Іс қағаздар 
C.  Публицистикалық 
D.  Көркем әдебиет 
E.  Ғылыми 
 
1-мәтін 
18. 
Табиғат көрінісі суреттелген азатжол 
A.  Алтыншы 
B.  Үшінші 
C.  Бірінші 
D.  Екінші 
E.  Сегізінші 
 
20. 
Кейіпкердің жас мөлшерін анықтаңыз 
A.  Бозбала 
B.  Жігіт ағасы 
C.  Жігіт 
D.  Орта жастағы адам 
E.  Қарт адам 
 
1221 нұсқа 
...Қайран, Тарбағатай! Сен тау болып жаралғалы, құтты қоныс қойнауың мал мен жанға талай 
толып, талай солды ғой. Не ықылым оқиғалар өтпеді сенің сонау адыр-қырқа, белдерІңде?! Сен 
екеуміз білетін сыр қанша, жыр қанша?! Қазақ даласының кара шаңырағы Қаратаудан кейін 
тарих көшін басынан көп асырған шежіре тау — сен-ақ шығарсың, Тарбағатай! Бір халықтың 
екі түрлі тағдырын кос бүйіріңе теңдеп алып, сол орныңда тапжылмай жатыр екенсің-ау, 
жарықтығым. Бақыт пен сордың арасын осылайша қақ бөліп, туған елдің шығыстағы бір 
камалындай, осы қалпында мәңгі мызғымай тұра бер, қайран алтын босағам! 
 
 
1. 
Автор Тарбағатай тауын қалай 
қабылдайды? 
A.  Табиғаттың ерекше сыйы ретінде. 
B.  Тарихи кезеңдер куәсі ретінде. 
C.  Маңғаздықтың, асқақтықтың символы 
ретінде. 
D.  Жастық шағының куәсі ретінде, 
E.  Балалық шағының куәсі ретінде. 
2. 
Қандай сипаттама Қаратауға қатысты 
айтылған? 
A.  Қазақтың қара шаңырағы 
B.  Туған елдің шығыстағы қамалы 
C.  Бір халықтың екі түрлі тағдыры бар 
D.  Қайран алтын босаға 
E.  Құтты қоныс қойнауы 
 
Қазан айының соңғы күндері. Құстар топ-топ болып тізбектеліп, жылы жаққа қайтып жатқан- 
ды. Мен ұлым Қазтайды ертіп, Егіндібұлақ көлінің жағасына келіп, табиғаттың күзгі көрінісін 
тамашалап тұрғанмын. Аспанда жападан-жалғыз ұшып бара жатқан қоңыр қазға көзім түсті. Ол 
ауық-ауық аянышты дыбыс шығарып барады. 
-Әке, мынау құс не деп барады? Here жалғыз қалған? - деп сұрады Қазтай. 
Бұл - қоңыр қаз. Жылы жаққа қайтқан өзінің тобынан қалып қойғанға ұқсайды. Енді не істерін 
білмей жетімсіреп, басына қауіп төнген түрі бар сияқты. 
-Әке, ол басқа құстардың тобына неге қосылмайды? 
-Қосылуын қосылар еді-ау, бөтен құстар өзінің тобына ала ма? 
Осы сәт тыраулаған тырналар сән түзеп, жылы жаққа кетіп бара жатты. Қоңыр қаз соңдарынан 
ілесе беріп еді, бір-екі тырна бөлініп шығып, қазды қуып тастады. 
Енді біраздан кейін аспанда тізіліп, ақ шатыр құрғандай аққулар тобы өте берді. Қоңыр қаз: 
«Түбі бір туысың емеспін бе, мені де қосып алыңдар», - дегендей қаңқ-қаңқ етіп, оларға жанаса 
беріп еді, бір-екі аққу белініп шығып, қазды қуып жіберді, 
-Әке, мына аққулар да жалғыз қазды тобына қоспады ғой, ~деп Қазтай жабырқап ұзақ тұрды. 

176 
 
 
3. 
Мәтіндегі оқиға қай жыл мезгілімен 
байланысты? 
A.  Қыс 
B.  Жаз 
C.  Күз 
D.  Көктем 
E.  Жазғытұры 
4. 
Қоңыр қаздың жалғыз калуына себеп 
болған жағдай 
A.  Тобынан ажырап қалуы 
B.  Өзге құстарға қосылып кетуі 
C.  Тұзаққа түсіп қалуы 
D.  Өз тобының ұшпай қалуы 
E.  Қайтатын уақығынан жаңылуы 
 
5.- Әке, мына аққулар да жалғыз қазды тобына қоспады ғой, - деп Қазтай жабырқап ұзақ 
тұрды. Осы сөйлемнен Қазтайдың қандай сезімде болғанын анықтаңыз. 
A.  Бойкүйездікке бой алдырды 
B. Немқұрайлық танытты 
C.  Сабырсыздық танытады 
D. Шыдамсыздық танытты 
E. Ренішін білдірді 
6.Мәтін мазмұнының реттілігін көрсетіңіз 
1. 
Көл жағасында. 
2. 
Жалғыз қалған қоңыр қаз. 
3.Сән түзеген аққулар. 
4.Тыраулаған тырналар. 
A.  4,2,1,3 
B.  1,2,4,3 
C.  3,4,1,2 
D.  1,2,3,4 
E. 3,1,2,4 
 
Біздің ауыл Іле өзенінің арнасына жақын орналасқан. Мұнда қыс қытымыр болғанымен, жазы 
жайсаң.  Әр  үйдің  ауласында  бау-бақшасы  бар.  Онда  алуан  жеміс  ағаштары:  алма,  өрік,  жиде 
өсіріледі.  Әсіресе  бағбан  Алмабай  атайдың  бағы  өте  көрікті,  ағашы  қалың,  көлеңкесі  қою 
болғандықтан, күнің көзі жетпейді. Шие ағаштары мен қарақаттарының арасынан жол тауып 
өтудің өзі бір тауқымет. 
Жердің беті жасыл жслекке беленгенде, мұндағы бауларды бұлбұл мекендейді де, түнге қарай 
тыным таппай құбылта сайрайды. Ауыл бұлбул әніне ұйып қалады. Тыңдаған сайын тыңдағың 
келеді. 
Өз ауласындағы бақтың арасынан бұлбұл әнін естіген Есен бұталарды аралап, оны ұстап алмақ 
болып  іздей  бастады.  Сыбдырдан  шошынған  бұлбұл  сайрауын  тыя  қойды.  Ештеңе  таба 
алмаған Есеннің ұзағаны сол еді, бұлбұл қайта сайрап қоя берді. Есен тағы да бұталарды аралап 
әуреге түсті. Бұлбұл да тым-тырыс. 
Есен бірнеше қүн тосты. Ешбір дыбыс естілмеді. Мұнысы несі? Басқа бақтардың бәрінде бұлбұл 
сайрап тұр. Тағаты таусылған Есен жолдасы Сәлімге барды. Сәлім - Алмабай атайдың немересі. 
Бақшаның ішіндегі бүлдіргенді суарып жүр екен. Есен бақка кіре бергенде, жап-жақын жерден 
бұлбұлдың сызылған әні естілді. 
Есен айқайлап жіберді: 
-Әне, бұлбұл! 
-Айқайлама, - деді Сәлім бәсең дауыспен. 
Есеннен сабыр кеткен. 
-Жүр, ұстап алайықшы!... 
-Жоқ, болмайды... 
-Here? 
-Ұстағанды  бұлбұл  ұнатпайды,  тұтқындықты  азап  көреді,  Ән  салмай  қояды.  Бұлбұл  еркін 
жүруге тиіс. Өзіне нуқсан келтірмейтін, ешкім қорқытып, үркітпейтін кең, тыныш жерде ғана 
қамсыз өмір сүреді. Еркін сайрайды. 
Есен ойланып қалды: «Бақшамнан мен үркіткен бұлбул осында қоныстанды ма екен ?...» 
Бұлбұл тынымсыз сайрайды. Өзін мәпелеп, қорғаған балаға алғысын жаудырыа тұрған секілді. 
7. 
Есеннің ауласындағы бұлбұлдар неге 
сайрамады? 
A.  Ағаштары аз болғандықтан 
B.  Тыныштығы бұзылғандықтан 
C.  Маңайындағы құстар сайрамағандықтан 
D.  Есенді ұнатпағандықтан 
E.  Басқа құс болмағандықтан 
8. 
Есен неге ойланып қалды? 
A.  Асыраған бұлбүлдарын қимағандықтан 
B.  Бұлбұлға ұя салуды жоспарлағандықтан 
C.  Бұлбұлға ренжігендіктен 
D.  Сәлімге ренжігендіктен 
E.  Қателігін түсінгендіктен 

177 
 
 
9. 
Неліктен Сәлім Есеннің айқайламауын 
өтіңді? 
A.  Атасын оятқысы келмеді 
B.  Бұлбұлдарды шошытқысы келмеді 
C.  Бұлбұлдар әнін естігісі келді 
D.  Есенмен дос болғысы келмеді 
E.  Жұмысына бөгет жасады 
 
11.Мәтін мазмұнына сәйкес әнші құс нені 
ұнатады? 
A.  Жазық даланы 
B.  Бостандықты 
C.  Қараңғылықты 
D.  Шулы аймақты 
E.  Таулы аймақты 
10.Мәтіндегі негізгі ой берілген нусқалар 
1. 
Құстар әнін тыңдау. 
2. 
Құстарға қамқор болу. 
3. 
Құстар тыныштығын сақтау. 
A.  Барлығы дұрыс 
B.  Біріншісі мен екіншісі 
C.  Барлығы бұрыс 
D.  Біріншісі мен үшіншісі 
E.  Екіншісі мен үшіншісі 
12. 
Есенге қандай қасиет жетіспейді? 
A.  Пысықтық 
B.  Алғырлық 
C.  Өткірлік 
D.  Сыпайылық 
E.  Сабырлылық 
 
I.  Жеделхат  -  телеграф (телетайп)  арқылы  берілетін жедел  сипаттағы  құжат.  Қазіргі  заманда 
ақпаратты  жедел  жеткізудің  факс,  интернет  сияқты  түрлері  де  болғанымен,  жеделхаттар  өз 
маңызын жойған жоқ. Себебі, хат ұзақ жүреді, интернет пен факс қызметі қымбат, оның үстіне 
чертеж (сызба, кесте) немесе фотосурет жібермейтін болсақ, факсты қолдану міндетті емес. Ал 
телефон  арқылы  жүргізілген  әңгімені  іске  тігіп  қоя  алмайсың,  сондыктан  ең  ыңғайлысы 
жеделхат болып табылады. 
II  Жеделхатты  кез  келген  қызметкер  құрастырып  жібере  алады;  қажет  болған  жағдайда 
жеделхат мәтіні мен онда берілген мәліметті растауға болады. Жеделхат ең ұзақ дегеңде 10-12 
сағаттан соң, қажет болса бір сағаттан соң да жеткізілетіндігіне 100% сенімді болуға болады. 
Жеделхат мәтіні қысқа, дәл, ең ұзақ дегенде 300 сөзден аспауы керек. Қысқа жеделхаттың 
бағасы да төмен болады. Цифрлар жазбаша түрінде беріледі, ешбір тузеулер болмағаны жөн. 
III.  Жеделхаттар ішкі және халықаралық болып бөлінеді. Ішкі жеделхаттарға мемлекет ішінде 
жіберілетіндер мен қабылданатындар, ал халықаралық жеделхаттарға шет елдерге жіберілген 
немесе шет елдерден келгендері жатады. Ішкі жеделхаттар «үкіметтің, «жедел», «жай»  болып 
үшке бөлінеді. 
Басқа  құжаттар  сияқты  жеделхаттың  да  өз  реквизиттері  болады.  Олар:  жеделхаттың 
категориясы  мен  түрі,  номері,  датасы,  жіберілген  уақыты,  алушының  аты  мен  адресі,  мәтін, 
қол. 
IV. Жеделхат... 
Мекенжайы  («кімге»),  Алдымен  жеделхатты  алушының  толық  почта  индексі,  елдің  аты,  елді 
мекеннің аты, типі (кала, ауыл, т.б.), кешесі, үй номері, корпус, офис номері жазылады. Мысалы: 
480021, Қазақстан, 
Алматы қаласы, 
Мұқанов көшесі, 227, офис 47 немесе 
250000, Украина, 
г. Киев, Почтовая пл, дом 18, кв 44. 
Алушының  аты-жені  («кімге»).  Адресаттың  аты-жөні,  әкесінің  аты  толық  жазылады,  кейде 
фамилия орнына қызметі көрсетіледі. Мысалы, «Директорға», «Білім меңгерушісіне» т.б. 
V.  Жеделхат  мәтіні.  Жеделхаттың  негізгі  мақсаты  керекті  ақпаратты  тез  жеткізу 
болатандықтан,  оны  қысқа  және  түсінікті  етіп  жазу  керек.  Бірақ  сөздерді  түсініксіз  етіп 
қысқартып  тастаудың  қажеті  жоқ,  түсінікті,  стандарт  қысқартуларды  ғана  пайдаланған  жөн. 
Егер  жеделхат  мақсаты  алушыдан  ақпарат  алу  немесе  мәселені  шешу  т.б.  болса,  онда 
етістіктерді  бұйрық  рай  түлғасында  берініз  Мысалы:  «жіберіңіз»,  «салып  жіберіңіз»,  «шешім 
қабылдаңыз» т.б. Ал жеделхат жауап беру мақсатында жазылса, етістік ашық 
рай тұлғасында қолданылатын, Мысалы: «алдым», «жеткізілді», «келеді», «орындалады», 
«барады» т.б. 
«Тез арада», «жеделдетіңіз», «жедел», «қалай да» сөздерін орынсыз көп қолданудың қажеті 
жоқ,  себебі  сіздің  жеделхат  жібергеніңіздің  өзі  алушыға көп  нәрсені  білдіріп  түр. Цифрларды 
жазбаша  жазған  дұрыс.  Мысалы:  101347  -  бір  нөл  бір  үш  төрт  жеті,  бұларды  бір  сөз  ретінде 
біріктіріп беруге де болады. Мысалы: бірнөлбірүштөртжеті. 
Мәтін  мазмұнына  нұқсан  келмейтін  болса  жалғаулық,  көмекші  сөздер,  тыныс  белгілері 
қолданылмайды. Жеделхат мәтінінде түзетулер болмауға тиіс және сөздер тасымалданбайды. 

178 
 
 
Жіберуші қолы. Жеделхат мәтініне қол қойылған кезде фамилия қажет болғанда 
жіберушінің қызметі қоса көрсетіледі. 
13. 
Қай жауапта III бөлімде берілген мәлімет дұрыс жеткізіліп тұр? 
A.  Халықаралық құжаттарда «үкіметтік» деген белгі болуы мүмкін. 
B.  Ел ішінде жүретін хаттарға ешқандай белгі қажет емес. 
C.  Бір ел ішінде қатынап жүретін құжаттарды «жай» құжаттар дейді. 
D.  Құжат елден шетелге жіберілгенде «жедел» деген белгі қойылады. 
E.  Ел мен ел арасында жүретін кұжаттарды «сыртқы» құжаттар дейді. 
14. 
Жеделхаттың бөлінуі 
A.  3 
B.  1 
C.  5 
D.  4 
E.  2 
 
16.Қандай  сөзді  IV  бөлімдегі  көп 
нүктенің орнына қоюға болады? 
A.  сипаты 
B.  мәтіні 
C.  толтыру үлгісі 
D.  бланкісі 
E.  құрастыру үлгісі 
 
18.Жеделхатты жеткізудің ең қысқа 
мерзімі 
A.  3 сағат 
B.  10-12 сағат 
C.  24 сағат 
D.  Жарты сағат 
E.  1 сағат 
20.Жеделхатта цифрлардың жазылуы 
15.Қандай  құжат  түрі  ақпараттық- 
анықтамалық құжаттарға жатпайды? 
A.  Түсініктеме 
B.  Телефонхат 
C.  Жеделхат 
D.  Акті 
E.  Құттықтау хат 
17.Ақпарат  алу  немесс  мәсслені  шешу 
мазмұнындағы 
жеделхатта 
қолданылатын етістік формасы 
A.  Ашық рай 
B.  Қалау рай 
C.  Бұйрық рай 
D.  Шартты рай 
E.  Қалау мен ашық рай 
19.Жеделхатың мәтініндегі ең көп сөз 
саны 
A.  300 
B.  250 
C.  100 
D.  150 
E.  200 
A.  Цифрлар жазылмайды 
B. Рим цифрымен 
C.  Жазбаша жазылады 
D. Бөлшек түрінде 
E. Арап цифрымен 
 
1224 нұсқа 
1-мәтін 
Ұзақ жолдан шаршаған сауда керуені сары далада аялдап, ас ішіп, ауқаттанбақ болады. 
Біраз  адамдар  даланы  шарлап,  тезек  іздеп  кетеді.  Сөйтіп  жүргенде  бір  тышқанның  інінен 
шығып  жатқан  түйір-түйір  қара  домалақ  тастарды  көреді.  Қызық  керіп  жинап,  қап  түбіне 
салып  алып  келеді.  Шамалы  жинадған  тезекпен  тағы  от  жағып  қойып,  бір  адам  тастарды 
уыстаған  күйінде  жанған  отқа  қарай  лақтыра  салады.  Отқа  түскен  тұйір  қара  тастар  қызуы 
күшейіп,  жанады.  Көрген  керуеншілер:  «Жанатын  тас  шығатын  жер  екен.  Бір  белгі  қойып 
кетейік.  Елге  барған  соң,  басқаларды  ертіп  келіп,  өнім  аламыз»,  -  дейді.  Сөйтіп,  саудалауға 
әкетіп бара жатқан үлкен екі кесек тұзды бірінің үстіне бірін қойып, қалдырып кетеді. 
1.Берілген тұжырымдардың кайсысы мәтіннің мазмұнына сәйкес келеді? 
1.Саудагерлер тоқтаған жерден түз табылды. 
2.Оқиға көмірдің табылуына себеп болды. 
3.Мәтінде сипатталған оқиға Екібастұз қаласының атауына себеп болды. 
A.  Екінші мен үшіншісі 
B. Бірінші мен екіншісі 
C.  Тек екіншісі 
D.  Тек біріншісі 
E. Тек үшіншісі 
2.Жаңа отын түрінің табылуына себеп болған жағдай? 
A.  Саудагерлердің жанатын отын туралы естуі 
B.  Жолдың қысқа болуы 
C. От жағу үшін отын іздеуі 
D.  Тұзды қалдырып кетуі 
E. Жылтыр тастарға қызығуы 
 
«Көптік  -  құдіреттіліктің  бір  белгісі»  дегенді  айтқан  қазақ  қандай  шаруаға  болса  да  жұмыла 
қимылдаудың  артықшылығын  пайымдаған.  Сондай  істері  арқылы  бауырмалдығын, 
ынтымағын, бір-біріне ізет-құрметін танытып отырған, Ел ішіндегі күш-қайраты жоқ, жалғыз 

179 
 
 
ілікті қарт адамдарға қамқорлық жасау арнайы ұйымдастырылады- Кеудесінде жаны бар казақ 
қанша  қалжыраған  халге  түссе  де,  ары  мен  намысын  жоғары  ұстайды.  «Жаным  -  арымның 
садағасы»  дейтіні  содан.  Қандай  қамқорлық  жасалса  да,  ол  сол  адамның  намысына  тимеуі 
керек. Барлық шара сол негізге құрылады. Сондай шараның бір түрі - асар. Жалғыз басты қарт 
адамдардың біттпей жатқан жұмысына ауылдың жігіт-желеңдері жабыла қолғабыс беріп, тез 
тындырып  тастау  әдісін  қазақтар  «асар»  деп  атайды.  Мұның  өмірлік,  қоғамдық  және 
әлеуметтік  мәні  бар.  Жұмыс  күші  кем,  ісі  бітпей  жатқан  адамдар  осы  шараның  арқасында 
шаруасын тындырып алады. 
2. 
Асардың  да  ел  қолдаған  жөн-жосығы  бар.  Кез  келген  кісі  асар  салмайды.  Ел  назарын 
аударған,  жұрт  колдаған  сипаты  сақталады.  Күші  мығым,  қайратты  жігіттердің  құрбы- 
құрдастарын жәрдемдесуге шақыруы асарға жатпайды. Асарды үйінде қайратты кісісі жоқ не 
науқасқа шалдығып қалған, шаруасының науқаны өтіп бара жатқан адамдар жасайды. Ағайын- 
жұрты  мұны  костайды.  Сөйтсе  де  асар  салушы  жиналған  қауымды  қанағаттандыратындай 
дәрежеде дайындалады. Жұмыс істеушілердің кажетіне керекттіні толық әзірлейді, 
3. 
Асар - қазақ арасында біріне-бірі көмек көрсететін ымыралы салт. Ағайының разы ету үшін 
қандай қиындық болса да көптің біріккен күшімен қатар тұрып жеңудің амалы, нақты шара. 
3. 
Мәтін бойынша асар сала алмайтын адамдар 
A.  Жалғыз басты қарт адамдар 
B.  Күші мығым, кайратты жандар 
C.  Үйінде ер адамы жоқ кауқарсыз жандар 
D.  Үйінде кайратты адамы жоқ, балалы-шағалы әйелдер 
E.  Шаруасының науқаны өтіп бара жатқан қауқарсыз адамдар 
4. 
Асты сызылған сөзге балама бола алатын нұсқа 
A.  Келісімге келу 
B.  Тіл табысу 
C. Бірлесіп көмек беру 
D.  Жоспарлы көмек беру 
E. Ақылы көмек беру 
5. 
Берілген мақал-мәтелдердің кайсысы мәтіннің 1-бөлімінің мағынасын ашып түр? 
A.  Барымен базар, жоқта кайдан табар? 
B.  Қайраты жоқ кісінің берекеті жоқ ісінің. 
C.  Жаман бұзар, жақсы түзер. 
D.  Қолы қимылдағанның аузы қимылдайды. 
E.  Көп түкірсе - көл. 
6. 
Мәтінде қозғалатын мәселе 
A.  Қамқорлық 
B.  Жолдастық 
C. Туысқандық 
D.  Аяушылық 
E. Шыдамдылық 
 
Ф.Достоевскийдің Шоқанға жазған хатынан. 
1... Досым, аяулы Шоқан, сізге жұмбақтап кеттім бе? Оны шешем деп әуре болмай-ақ қойыңыз. 
Бірақ  маған  табыс  тілеңіз!  Бәлкім,  таяу  күндерде  бәрін  менің  өзімнен-ақ  біле  жатарсыз. 
Мүмкіндігінше бізге тезірек келіңіз. Ал сәуірде міндетті түрде жететін болыңыз! Баяғы беттен 
қайтпаңыз!  Сізді  керемет  көргім  келелі.  Сіз  Омбыда  көңілсіз  деп  жазыпсыз.  Енді  ше!  Сіз 
қызметімді не істесем екен деп кеңес сұрапсыз. Меніңше, істі доғармаңыз. Сізде материал көп: 
дала туралы  мақала жазыңыз.  Оны бастырады. Есіңізде ме, біз ол туралы  айтып едік қой! Ең 
дұрысы,  өзіңіздің  бұрынғы  далалық  тұрмыс  туралы  жазбаларыңыздай  дүниелер  жазсаңыз 
тамаша болар еді. Бұл әркімді елең еткізетін жаңалық болар еді. 
2. 
Сізге  Омбыда  да,  Петерборда  да  жұрттың  назары  ауды.  Сіздің  қолыңыздағы  материалдар 
Географиялық қоғамды да қызықтырар еді. Егер алдағы жазда далада болуды ұйғарсаңыз, көп 
күтіп қалуға тура келетін шығар. Алайда алдағы жылдың 1-ші қыркүйегінен бастап Ресейге бір 
жылдық  демалысқа  сұрансаңыз  жөн  болар  еді.  Бір  жылдай  сонда  болсаңыз,  не  істеу  керек 
екенін біле түсер едіңіз. Бір жылға қаражат табылатын шығар. Шындығын айтқанда, ақшаның 
көп қажеті де жоқ, Ең бастысы, қолға алатын іске байсалды көзқараспен қарай білу керек... Сіз 
өзіңіздің еуропаша толыққанды білім алған түңғыш қазақ екеніңізді естен шығармаңыз. Оған 
қосымша  -  тағдырыңыз  сізге  ерекше  жан  мен  жүрек  сыйлап,  таңғажайып  адам  еткен.  Кейін 
шегінуге болмайды, табандылықпен алға ұмтылыңыз, тіпті керек болса, қулықа да барыңыз. 
3. 
Сізге Демчинский сәлем айтып жатыр. Бұл хатты соның үйіндегі әдеттегі өзіміздің шай 
ішетін үстелде жазып отырмын. Қарсы алдымда Цуриков те сізге хат жазып отырмын. 
Сау болыңыз, достым! Хатты жиі жазыңыз. Ал мен әрдайым жауап жолдайтын боламын. 
Мүмкін, келесі бір жолдары өзімнің мақсаттарым туралы да жазып жіберермін. 
Сізге  С.  ханым  да  сәлем  айтады.  Екеулеріңіздің  Омбыдда  қалай  жүргендеріңізді  әңгімелеп 
берген  маған. Ол  сізді  ұмытқысы  келмейді  және  сіздің  жағдайыңызды  біліп  тұрғысы  келетін 
сияқты. 

180 
 
 
14 желтоқсан, 1856 жыл. Семей. 
 
7. 
Ф.Достоевский хатының басында 
Шоқанға кандай кеңес береді? 
A.  Қаражат табу үшін жұмыс жасауға 
B.  Алған беттен қайтпауға 
C.  Ресейге келіп білім алуға 
D.  Қала туралы мақала жазуға 
E.  Жиі хат алысып тұруға 
 
9.Қандай пікір 2-бөлімдегі оймен ұштасып тұр? 
8. 
Шоқанның көпшілікке танылып 
қалған тұлға екенін дәлелдейтін пікір 
қай 
бөлімде? 
A. 2 
B.  1,3 
C.  3 
D.  1 
E.  2,3 
A.  Мақсатқа-жету үшін табандылық пен қаражат керек болады. 
B.  Омбыда достарынсыз Шоқанға көңілсіз. 
C.  Шоқан Петербор қаласының Географиялық қоғамына мүше болды. 
D.  Шоқан орыстың басқа ақын-жазушыларымен де хат алысты. 
E.  Омбыда Федор Достоевский жүрегіне жақын дос тауып алды. 
10.Мәтінге сәйкес Шоқанға байланысты қандай мәлімет дұрыс? 
1.Федор Шоқанды өзінің жоспарларымен таныстырды. 
2. 
Федор мен Шоқан бірлескен жоба бастағалы тұр. 
3. 
Шоқан жинаған материалдар Географиялық қоғамды қызықтырар еді. 
A.  Барлығы дұрыс 
B.  Екіншісі дұрыс 
C. Барлығы теріс 
D.  Үшіншісі дұрыс 
E. Біріншісі дұрыс 
11. 
Хат  соңында  досының  Шоканға 
өтініші 
A.  Тезірек келу 
B.  Демалысқа шақыру 
C.  Жиі хат жазу 
D.  Ақша салу 
E.  Мақсатын анықтау 
12. 
Мәтін қандай стильде жазылған? 
A.  Технйкалық 
B.  Көркем әдебиет 
C.  Ауызекі сөйлеу 
D.  Ғылыми 
E.  Публицистикалық 
 
1.  Астрономияда жаңа туған айдың ұштарын «Ай мүйіздері» дейді. Халық сүйікті деген 
малдарын Ай тұяқты тұлпарым, Ай мұйізді ақ серкем деп өзгеше ықыласпен мадақтайды. 
2.  Ай мен Күн туралы: «Ай мен Күн егіз туған керемет сүлу екі әйел екен. Әсіресе Ай сұлуырак 
болып мақтанып, Күн оны қызғаньт Айдың бетін тырнап, оған дақ түсірген. Кесірлі Ай жазасын 
осылай тартқан. Ай бетіндегі қарауытқан дақ содан екен» деседі. Айдың кеш туғанын немесе 
кемігенін ел Ай «қорғалады» дейді. Күнге жақындап барғанда Ай «қорғалап» бетін жасырады, 
ал қашықтағанда Ай толып, Күнді қызықтырып, бетін түгел көрсетіп, ереуілдейді. Ай түрінің 
өзгеру құбылысын жаңа Ай, ширек Ай, толған Ай деп түсіндіреді. 
3.  «Жаңа ай жарылқа, Ескі ай есірке» деп тілек айтып, жаңа Ай туу құбылысы қазақ ортасында 
елеулі оқиға болып келді. Жана туған Айды көргенде шаруа адамның көңіліне әр түрлі ой 
келеді, шаруаға жайлы бола ма, жоқ жайсыз бола ма деген ойлар тумай қоймайды. Қазақ 
арасында егер Ай тігінен туса, ауа райы шаруаға жайлы, жылы болады. Ал, Ай шалқасынан 
жатса, ай суық, жайсыз болып өтеді. Мұны «Айдың өзіне жайлы. халыққа жайсыз болатаны» 
дейдІ. 
4.  Қазақ тұрмысында Айды қастерлеуге себеп көп болды: Ай болмаса, түн қараңғысын 
жамылып қасқыр да, ұры да малға шабуылды күшейтеді, шаруа жайымен ұзақ түн қату да 
қиын тиеді. Аталарымыздың ай қараңғыда малы түгіл, басы да зор қауіпте болғандығын еске 
алсақ, неліктен айды қастерлегендігін жақсы түсінеміз. «Қараңғыалғыр» деген сез тегін 
шықпаған. Елдегі үлкен ақсақалға Айға бата қыл дегенде: - Ай шалқасынан туыпты, бұл мен 
бата қылмайтын Ай екен, депті. Жұрттың бұл сенімдерін саралай келіп, ғылыми тұрғыдан 
келгенде мынадай қортынды шығарамыз. Жаңа туған Айдың қалпына қарай жұрттың ауа 
райы өзгереді дегені бос сөз емес, 
5.  Анығында да, жалпы алғанда жаз айларында жаңа Ай тігірек тұрады да, қыс айларында Ай 
«шалқасынан жатады», өйткені қыстыгүні түнге қарай эклиптика (Күн жолы) аспанда жоғары 
тұрады, Ай жолы да оған жуық, сондықтан күн сәулелері Айдың астыңғы төменгі бетін ала 
жарық береді де, бізге Ай шалқалап жатқан сияқты көрінеді. Сөйтіп, жаңа Ай орағының 
орналасу қалпы мен ауа райының арасындағы бұл кызық іліктестік Күн мен Айдың аспандағы 
жолдарының әр мезгілдегі өзара орналасуына байланысты. 

181 
 
 
6.  Атан түйе мен шіркей қандай болса, үлкендігі жағынан алғанда Күн мен Ай да сондай. Ай 
бетіндегі қарауытқан дақтар ойпаттау жерлері екен. 
7.  Адам баласының ұзақ жасаған тарихында оның көп іздеген аспан шырағы Ай болатын-ды. 
Ес білмейтін сәби де керім Айға қол созып аймалайды. Малшы, керуенші, аңшы, қарақшы бәрі 
де Айды бақты. Ойшыл, сыншылдар да тіпті еріккенде Айға қарады. Кәне, ойланайықшы, «Мен 
ұрлық қылғанда ай жарық болды»; «Ай қарап тұрсың ба?» дегендей сөздер де бар емес пе? 
Осыдан 350 жылдай бұрын Галилей тұңғыш рет ойлап тапқан кұралымен Ай бетінен тауларды 
көрдім, деп жарияласымен-ақ Айға ынта ерекше күшейді. 
8. Өмір бақи меңіреу жатқан кең дұниенің түкпірлерін шарлауда адам перзенттерінің аяғы 
тұңғыш рет Ай бетін басатыны сөзсіз. Ай келешекте космос жолаушылары үшін бірінші бекет 
болып табылмақ. 

жүктеу/скачать 4,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: