Ономастикалық хабаршы №1 (31) 2016

56

ХАБАРШЫ

Ономастикалық

когнитивтік фактор ескерусіз қалған. Бұл факторға, әрине, ежелгі қоғамдардың, 

көне түркілердің олардың кейінгі ұрпақтарының дүниетанымдық, мифологиялық 

тарихи-мәдени болмысы жатады.

«Алаш», «Майқы би», «Абақ», «Аңшыбай» т.б. антропонимиялық  концепті-

лермен  астасып,  байланысып  жатқан  «Афрасиаб  –  Асан-шад  –  Асан  қайғы» 

кешенді  концептілердің    дүниетанымдық  архетиптік  ортасы  бір  –  сол  ортаға 

қатысты дүниетанымдық ұғымдар: «Ұлы баба», «алғашқы патша», «Ілкі Төрдің 

қорушысы», «Түп ата», «алғашқы адам», «»мемлекетті орнатушы, «киелі адам» 

т.б. болып табылады. Осы аталған ұғымдарды есепке ала отырып, талай ғасырлар 

ауысса да сабақтасып, жалғасын тауып келе жатқан дей-түркілік, көне түркілік, 

қазақы  дүниетанымдық  болмысы  тұрғысынан  көптеген  сөздердің  (әсіресе 

мифтік танымдық) этимологиясын ашуға болады.

Мәселен,  С.Қондыбай  «Асан»  сөзінің  этимологиясын  осы  тұрғыдан 

қарастырады: «Этимология имени Асан восходит в мифологическому представ-

лению  о  замкнутом  пространстве,  пустоте  внутри  чего-то,  пещере,  которая  в 

тюрской мифологии имеет важное место. Семантическая цепь: пустота в недрах 

чего-то, пещера, подземелье – подземный мир – потустороний мир – мир мерт-

вых – мир предков – инзачальный мир, прародина, протокосмос – замкнутая обе-

тованная земля дала возможность в мифологии появлению подобных образов, 

изначальная  функция которых вкратце такова: первый человек или первая пара 

людей существовавшие в едином облике – повелитель (хозяин или хозяйка) мира 

мертвых – первопредок в мире предков. В образе Асана кайгы угадывается такая 

функция, изначально он – первочеловек и первопредок, правитель  страны пред-

ков, позднее, в более развитой мифоэпике, он – первоцарь, жрец, мифическая 

история  которого  каким-то  образом  связывается  с  замкнутым  пространством. 

Образ Асана кайгы связан  с  Жеруйык (земля обетованная, коктюрк, йер-ыдук-

букв. Земля  священная). А Асянь-шад/князь Асан имеет пещеру Отюкен, авес-

тийский Франграсйан-Афрасиаб-подземный дворец» [5,85].

Осы  келтірілген  «Асан»  антропониміне  қатысты  когнитивтік    мәліметтер 

«Асан қайғы» антропонимиялық концептісінің ең көне, мифологиялық қабатына 

жатады.  Әрине,  бергі  диахрониялық  қабаттарда  Асан  қайғыға  қатысты  мен-

тальді  түсініктер  жергілікті,  яғни  ұлттық  сипаттарға  ие  болып  бірқатар  түркі 

халықтарының (қазақ, түркімен, қарақалпақ, ноғай, татар, қырғыз т.б.) фолькло-

рына енді.

Көне түркі заманында орын алған және де осы күнге жеткен анторпонимиялық 

ментальді түсініктер сол көне заманның және қазіргі заманның антропонимиялық  

бейнесін құраған деуге толық дәлел бар. Жоғарыда берілген талдауларға қарап 

ғаламның антропонимиялық бейнесі тек мифологиялық көріністер арқылы си -

пат  тал ған деген тұжырым жасалмауы керек. Қоғам өмірінің бейнесі, бол мыс-

ты  тану  және  оның  антропонимдерде  көрінісі  ауқымды  болып  келеді,  линг-

жүктеу/скачать 1,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: