Ономастикалық хабаршы №1 (31) 2016

57

ХАБАРШЫ

Ономастикалық

воелтанымдық шеңбер аясына да түрлі  лингвоментальді деректер енген.

Мәселен, көне түркі және қазіргі қазақ антропонимиялық концептілерде аң, 

жануарға байланысты ментальді түсініктер бар. Осы түсініктердің алғашқы он-

то логиялық  төркіні  бір  болғанымен,  әр  дәуірде  олардың  ментальді  танымдық 

бей несі бірдей емес, қоғамның, этностың танымына, дүниеге көзқарасына сәй-

кес  өзгеріп  тұратыны  байқалады.  Мысалы,  көне  түркі  антропонимиясында  – 

қаған, қаған әулетінің билік иелерінің есімдерінде «арыслан» (арыстан), «боғра» 

(бура), «тұнға» (леопард) сөздері – титул аттары жиі кездесіп тұрған. Аң атынан 

жасалған екі-үш компонент антропонимдердің  құрамындағы бұл сөздер титул 

атауы болып кеткен көрінеді: Alp er Tonga//Tonga Aln er, Bogra Kara Xan, Bekes 

Arslan Tegin, Arslan Xan  т.б. Осындай өзгеріс сол замандағы лингвоментальді 

антропонимиялық  концептілердің  бір  көрінісі  болып  табылады,  себебі  сол 

кездегі дүниетанымдық түсінік ортамен байланысты екені анық.

Әдетте,  қазақ  антропонимдерін  белгілі  бір  лексика-семантикалық  топтарға 

бөлгенде,  мәселен,  «аң,  жануарға  байланысты  қойылған  антропонимдер»  дей 

келе, көп жағдайда сол топтағы антропонимдерді аң, жануар культтерімен қа-

тысты қарастырады, дәлірек айтсақ, сол аталмыш «культтерге байланысты» деп 

шолақ қайыра салады. Ал, шынтуайтқа келетін болсақ, сол «аң, жануар аттары-

мен байланысты антропонимдердің»  лингвоментальді құрылымы, көрінісі әр 

қилы, әр тарихи кезеңде өзгеше болып келеді.

Осы тұжырымымызға қатысты қазақ тіліндегі көне антропонимдердің семан-

тикалық ерекшеліктерін талдаған Б.Ә.Досжановтың пікірін келтірейік: «Сәбиге 

аттың  берілуі,  көбіне  оның  бойындағы  қандай    бір  адамдық  қасиетінен  гөрі, 

армен-ниетпен  байланысты.  Сондықтан  мұнда  негізінен  туынды  мағынаға 

мән  беріледі.  Алтын,  Ақша,  Арыстан  антропонимдерін  алып,  оның  бастапқы 

мағынасына ой жүгіртсек, темір, түс, аң дегенді көрер едік, ал «Алтын адам», 

«Алтын таң», «Ақ көңіл», «Ақ жол», «Арыстан жүрек», «Жігіттің арыстаны» 

секілді  тіркестер  –  алдыңғының  негізінде  қалыптасқан  туынды  мағына.  Ан-

тропонимге  айналуға  негіз  болған  осы –  соңғысы.  Сөздің  алғашқы  мағынасы 

мен антропонимдік мағынасы арасында айырмашылықтар бар. Уақыт талапта-

рына сай еніп жататын өзгерістер әсерінен кейде сөздің алғашқы номинативтік 

мағынасынан  мүлде  алшақ  әрекетті  көруге  болады.  Мысалы,  Барақ  есімінің 

алғашқы  мағынасы  көне  түркі  тілінде  «сабалақ,  жүндес,  аңшы  ит»  дегенді 

білдірсе,  қазіргі  тілімізде  «барақ  ит»  деп  сол  күйінде  қолданылады.  Оның 

шығуы  көне  дәуірлердегі  төтеммен  байланысты.  Алайда  антропоним  ретінде 

туынды мағынасы  басты назарда ұсталады. Соңғы ғасырларда тарихта болған 

Би  Барақ,  Барақ хан,  Барақ сұлтан,  Көкжал  Барақ  секілді атақты адамдардың 

ерен қасиеттері ескеріліп, бұл есімнің әуелгі мағынасы  жойылып, ауыс мағына  

иемденеді. Келесі ұрпаққа бұл есімнің қойылуы батыр, дана т.б. болсын деген 

ниетпен  жүзеге  асты.  Алпамыс,  Абылай  т.б.  антропонимдер  де  осыған  ұқсас 

жүктеу/скачать 1,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: