у
п
м
К
К
К
П
В
У
Д
Органикалық тыңайтқыштарды пайдаланғанда көңмен енгізілген
азоттың, фосфордың және калийдің мөлшері есепке алынады, сонымен
қатар
енгізілген
жылғы
және
кейінгі
жылдардағы
көңнен
пайдаланылатын қоректік заттар есепке алынады. Баланстың кіріс
бөлігіне Дн * Сн * Кн көрсеткіштері кіреді, ал есептеу формуласы
келесідей түрде болады:
,
*
*
*
*
100
*
*
1
1
у
н
н
н
п
м
К
К
С
Д
К
К
П
В
У
Д
мұнда:
Д
н
– көң мөлшері, т/га;
С
н
– көңдегі қоректік заттар мөлшері, кг/т;
К
н
– көң құрамынан қоректік заттарды пайдалану коэффициенті, %.
Баланстық теңдікті және есептеу формулаларын қарап отырып, алға
қойылған мәселені шешу үшін бұрынғы мәліметтерден басқа да
мәліметтерге көз жеткізуге болады: өнім деңгейі (Ө, ц/га, т/га), мг/100т
топырақтағы қоректік заттар мөлшері бойынша картограммалық
көрсеткіштер (азот, фосфор, калий), мг/100 г – ды кг/га-ға айналдыру
коэффиценті, сонымен қатар әрбір қоректік элементтердің өніммен бірге
шығарылуы бойынша, топырақтан, тыңайтқыштан, көңнен қоректік
заттардың шығарылу коэффиценттері бойынша және көңдегі қоректік
заттардың мөлшері туралы қосымша анықтамалық мәліметтер қажет
болады.
Бұл көрсеткіштерді пайдалану өсімдіктердің топырақтағы қоректік
заттармен қамтамасыз етілуін есептеуге және бағдарламаланған өнімге
жетіспейтін қоректік заттардың мөлшерін белгілеуге, оның орнын
минералды және органикалық тыңайтқыштар енгізу арқылы толтыруға
мүмкіндік береді.
Әр 1ц өніммен шығарылатын қоректік заттардың мөлшерін біле
отырып, бағдарламаланған өніммен шығарылатын азоттың, фосфордың
және калийдің жалпы мөлшерін есептеп шығаруға болады, себебі әр 1ц
өніммен бірге азоттың, фосфордың және калийдің белгілі бір мөлшері
шығындалады.
144
Аталған көрсеткіштер тұрақты және дақылдардың жоспарланған
өніміне тыңайтқыш мөлшерін есептегенде оларды пайдалану қажет
(Кесте 18).
Кесте 18. 1ц негізгі және қосалқы өніммен шығарылатын қоректік
заттар мөлшері, кг
Дақылдар
Негізгі өнім
Шығарылған, кг/ц
1 ц негізгі
өніммен
шығарылатын
NPK
мөлшері, кг
N
P
2
O
5
K
2
O
1
2
3
4
5
6
Жаздық бидай
Астық
4,27
1,24
2,05
7,56
Күздік бидай
Астық
3,25
1,15
2,0
6,40
Қарақұмық
Астық
3,40
1,86
3,31
8,57
Күздік бидай
Астық
3,10
1,27
2,26
7,07
Арпа
Астық
2,50
1,09
1,75
5,34
1
2
3
4
5
6
Сұлы
Астық
2,99
1,31
2,58
6,84
Жүгері
Астық
3,03
1,02
3,13
7,18
Тары
Астық
3,30
1,02
3,26
7,58
Шай жүгері
Астық
3,63
1,12
1,54
6,29
Асбұршақ
Астық
6,00
1,25
2,00
10,12
Сиыржоңышқа
Астық
6,23
1,31
1,56
9,10
Рапс
Тұқым
4,90
2,30
3,30
10,2
Жоңышқа
Пішен
2,60
0,65
1,50
4,75
Эспарцет
Пішен
2,50
0,56
1,30
4,36
Сиыржоңышқа
Пішен
2,27
0,62
1,00
3,89
Еркекшөп
Пішен
1,30
0,51
1,05
2,86
Қылтықсыз
арпабас
Пішен
1,41
0,51
1,13
3,05
Судан шөбі
Пішен
1,44
0,46
1,15
3,07
Тары
Пішен
1,81
0,47
1,45
3,73
Итқонақ
Пішен
1,50
0,46
1,20
3,16
Сұлы
Пішен
1,76
0,42
1,55
3,75
Қара бидай
Пішен
1,36
0,42
1,10
2,86
145
Асбұршақ
Пішен
2,36
0,51
1,75
3,68
Жүгері
Құрғақ зат
2,65
0,60
2,20
5,85
Қант
қызылшасы
Тамыржемістер
0,49
0,15
0,50
1,24
Мал азықтық
қызылша
Тамыржемістер
0,40
0,13
0,46
0,99
Турнепс
Тамыржемістер
0,25
0,14
0,40
0,79
Картоп
Түйнектер
0,62
0,30
1,45
2,37
Екпе дақылдары өсімдіктерінің кейбір топтарының ылғалмен
қамтамасыз етілу деңгейіне байланысты топырақ пен тыңайтқыштан
қоректік заттарды жобалы шығару коэффиценттері 19 – кестеде
келтірілген (Каюмов М.К., 1989).
Кесте 19. Екпе дақылдарының кейбір топтарының топырақ пен
тыңайтқыштан қоректік заттарды жобалы шығару коэффиценттері, %
Көрсеткіштер
Жобалы
шығару
(пайдалану)
коэффиценттері, %
азот
фосфор
калий
Суарылмағанда
Топырақтың қоректік заттарынан
20-25
5-10
10-12
Минералды тыңайтқыштан
1. Дәнді дақылдар, жүгер сүрлемге,
сұлы-сиыржоңышқа қоспасы
50-60
20-25
60-70
2. Көпжылдық шөптер, картоп
60-70
25-30
70-75
Суарылғанда
Топырақтың қоректік заттарынан
30-35
25-30
10-15
Минералды тыңайтқыштан
80-95
30-35
90-95
Қоректік заттардың мөлшері шаруашылықтың картограммасынан
алынады немесе олардың Қазақстан Республикасының аймақтары мен
облыстарының әр түрлі топырақтарындағы жобалы орташа мөлшері
бойынша алынады (тиісті анықтамалықтардан).
Бұл анықтамалық мәліметтерді пайдаланған кезде есте ұстайтын
бір жәйт, яғни егістік ылғалмен жақсы қамтамасыз етілгенде
қоректік заттарды пайдалану коэффиценті жоғарылайды, сондықтан
146
бұл көрсеткіштердің ішінен ең жоғарғы көрсеткіштерді таңдап алған
дұрыс, ал ылғалмен қамтамасыз етілуі төмен болған жағдайда –
керісінше төмен.
Бұл көрсеткіштерге тыңайтқыш енгізу технологиясы әсер ететідігі
есте ұстаған жөн. Мәселен, тыңайтқыштарды ленталық, локальді,
тамырдың жанынан енгізу әдістерімен енгізгенде тыңайтқыштың
қоректік заттарын пайдалану шұғыл түрде жоғарылайды, яғни азот 85-
90%, фосфор 40-45%, калий 90-95%, мұның өзі енгізілген
тыңайтқыштың өзін-өзі ақтауына мүмкіндік береді.
Континенталды аудандарда астық тұқымдас дақылдар және картоп
топырақтан азоттың 15—50%-ін, фосфордың 30—50%-ін, калийдің
15—35%-ін, ал көпжылдық шөптер фосфордың 45—60%-ін, калийдің
60—80%-ін шығындайтыны тәжірибелерден белгілі болды, (Каюмов
М.К., 1989).
Топырақ ерітіндісіндегі және енгізілетін тыңайтқыштағы NРК
қатынастарын бұзғанда, өсімдіктердің негізгі және қосалқы өнім
қалыптастыру үшін қоректік заттарды шығындауында ерекшелік
байқалады, ол оптимум заңын бұзумен және тыңайтқыш енгізуде басқа
да факторларды ескермеумен байланысты (ылғалмен қамтамасыз етілуі,
белсенді температура жиынтығы).
Топырақ құнарлылығының жоғарылау және сақталуы міндетті
түрде органикалық тыңайтқыштарды, әсіресе көңді пайдаланумен
байланысты.
Органикалық тыңайтқыштарды енгізбес бұрын, өсімдіктердің
топырақтан және енгізілген көңнен қоректік заттардың қанша мөлшерін
пайдалана алатынын ескеру қажет, ал бағдарламаланған өнім деңгейін
алу үшін қоректік заттардың жеткіліксіз мөлшерін минералды
тыңайтқыштарды енгізу арқылы қамтамасыз етуге болады.
Көң құрамындағы қоректік заттардың орташа мөлшері және
тыңайтқыш енгізілген жылдағы және кейінгі жылдардағы пайдалану
коэффиценттері туралы мәліметтер 20 – кестеде келтірілген.
Кесте 20. Көңнің химиялық құрамы және ондағы қоректік
заттардың өсімдіктермен сіңірілуі
Көрсеткіштер
N
P
2
O
5
K
2
O
1 т көңдегі қоректік заттардың жалпы мөлшері
4,6
2,0
6,0
Бірінші жылы NPK өсімдіктермен сіңірілуі
Бірінші жылы сіңірілу коэффиценті, %
25
30
50
1 тоннаға есептегенде, кг
1,2
0,6
3,0
3-4 жылда сіңірілу коэффициенті, %
50-65
50-70
65-90
1 тоннаға есептегендегі (тікелей және соңғы
әсерлері),кг
2,3-
3,0
1,0-
1,4
3,5-
5,4
147
Бірінші дақылдың өніміне органикалық заттардың соңғы әсерін
есептегенде келесідей пайдалану коэффиценттері алынады: азот 25%,
фосфор 30% және калий 50%, ал 3-4 жылғы соңғы әсерлерімен
есептегенде – тиісінше 50-65%, 50-70% и 65-90%.
Ылғал
жетіспеген
жағдайда
дақылдардың
потенциалдық
мүмкіндігі төмен болады, осыған байланысты тыңайтқыштарды өнім
деңгейіне және ылғалмен қамтамасыз етілуіне сай енгізу қажет, себебі
енгізілген әр 1кг тыңайтқыштың қайтарымы төмендей береді, ал бұл
алынған өнімнің қымбаттауына әкеледі.
Ылғалмен жақсы қамтамасыз етілгенде, сонымен қатар суармалы
жағдайда, енгізілген тыңайтқыш мөлшері өсімдіктерді қоректік
заттармен оңтайлы қамтамасыз етеді және минералды заттардың
жекелеген элементтерінің жетіспеушілігін (ең төменгі дәрежеде тұрған)
шектейді.
Дақылдарды суармасыз жағдайда өсіргенмен салыстырғанда,
суармалы жағдайда өсіргенде 6—10 есе жоғары өнім қалыптастырады
және суармалы жағдайда 6—10 есе жоғары тыңайтқыш мөлшерін
енгізу суармасыз жағдайға қарағанда тиімді, себебі әр 1 ц өнім
қалыптастыру үшін белгілі бір мөлшерде су және минералдық қоректік
элементтер қажет.
Негізгі өнімді жинап алған соң құрамында органикалық қосылыстар
түрінде қоректік заттар болатын сабан және тамыр қалдықтары қалады,
олар минерализация үрдісі негізінде топыраққа қайта сіңіріліп, кейін
өсімдіктермен қайтадан пайдаланылады. Есептеулер жүргізген кезде
астық тұқымдас біржылдық шөптердің тамырларының құрғақ – ауа
массасы жер асты массасының 28—30%-ін, көпжылдық шөптерде 60—
80%-ін құрайтынын ескеру керек, ал құрғақ далалы және шөлейт
аймақтарда тамырлардың құрғақ – ауа массасы тіпті жер асты
массасынан да асып түседі. Азоттың көп мөлшері бұршақ
тұқымдастардың тамырлары мен сабан қалдықтарында болады, мәселен,
жоңышқада 300 кг/га, астық-бұршақ тұқымдастарда 30— 50 кг/га
(Можаев Н.И., Серікпаев Н.А., 2001).
Қарқынды технологияны енгізгенде және аталған жағдайларда
жоғарғы мүмкін өнімге қол жеткізгенде, жылдан – жылға топырақтың
құнарлылығын арттыра беру керек, сонымен қатар өніммен шығарылған
қоректік заттардың орнын толтырып қана қоймай, топырақтың тиімді
құнарлылығын да арттыру керек, ал танаптық дақылдарды қарқынды
өсірудегі ауыспалы егісте қоректік заттардың балансы барлық
минералды және органикалық заттар бойынша тең болуы тиіс.
Қарастырылып отырған тыңайтқыш мөлшерін біржылдық
дақылдар егістігіне қолданудың маңызы зор, ал тыңайтқыш мөлшерін
көпжылдық шөптер егістігіне есептегенде олардың шөп оттылығымен
(жылдар саны, шабу саны) пайдаланылу мерзімінің ұзақтығын ескерген
жөн, себебі ол топырақты негізгі өңдеу кезінде тыңайтқыш мөлшерін,
148
әсіресе фосфордың және калийдің, алынатын барлық өнім көлеміне
есептеп енгізу үшін қажет, ал азот тыңайтқыштарын үстеп
қоректендіру ретінде жылда енгізіп отыру керек, сонымен қатар азот
тыңайтқыштарын әрбір шабыстан кейін және тіршілік кезеңінде 2-3
рет енгізеді.
Қоректік заттардың өніммен бірге шығарылуын, топырақ
құнарлылығын
және
қоректік
заттардың
топырақ
пен
тыңайтқыштан пайдалану коэффицентін ескере отырып тыңайтқыш
мөлшерін есептеуді формула қолданбай-ақ – логикалық ойлау әдісі
арқылы да жүргізуге болады.
21 кестеде мысал ретінде тыңайтқыштарды енгізу мөлшерін
есептеудің қосымша әдістемесі келтірілген, ол бұрынғы Целиноград
ауданының «Октябрь», 40 лет Казахстана» совхоздарында агроном
Можаевпен А.Н. (1983) шаруашылық жағдайында, ірі аумақтарда
тексерілген.
Кесте 21. Бағдарламаланған өнімге тыңайтқыш мөлшерін есептеу
әдісіне мысал (жүгері, көк балауса 200 ц/га, құрғақ масса 40 ц/га)
№
Көрсеткіштер
Азот
Фосфор
Калий
1
1 ц құрғақ массамен шығарылуы, кг
2,65
0,60
2,20
2
Берілген өнімге шығарылуы, кг/га
106,0
24,0
88,0
3
Топырақтағы мөлшері, мг/100 г
7,5
1,5
35,0
4
Топырақтағы қоректік заттарды
мг/100 г-ды кг/га-ға айналдыру
коэффиценті
30
30
30
5
Топырақтағы өсімдікке сіңімді
қоректік заттардың мөлшері, кг
225
45
1050
6
Топырақтан қоректік заттарды
сіңіру коэффициенті, %
20
10
10
7
Топырақтан шығарылуы мүмкін
қоректік заттар, кг/га
45,0
4,5
105
8
Қоректік заттардың жетіспеушілігі,
кг/га (п2-п7)
61
19,5
+17,0
жеткілікті
9
Жобаланған көң мөлшерімен 35 т/га
қоректік заттардың енгізілуі, кг/га
161
70
210
10
Енгізілген көңнен қоректік
заттардың пайдаланылуы, кг/га
40
21
105
11
Минералды тыңайтқыштармен
енгізу қажет, кг/га (п8-п10)
21
1,5
Қажет
емес
149
12
Тыңайтқыштан қоректік заттарды
пайдалану коэффициенті, %
50
-
-
13
Берілген өнімге минералды
тыңайтқыштарды енгізу мөлшері
ә.е.з., кг/га
42
Қажет
емес
-
14
Енгізілген тыңайтқыштағы әсер
етуші заттардың тук мөлшері, %
34
-
-
15
Тыңайтқыштардың тук мөлшері,
ц/га
1,2
-
-
Достарыңызбен бөлісу: |