Түйін сӛз:  лингвомəдениеттану, тіл, мəдениет, концепт, этнолингвистика

319 
қҧралдар арқылы дамытып, жинақтап, саралап қажетіне қарай жаңғыртып- жаңалап отырады. Мҽдениеттің аса 
маңызды қҧндылықтарының концептілер тҥрінде жинақталуы, жарыққа шығып таратылуы тек таңбалық 
белгілер болып табылатын сҿз (тіл) арқылы ғана жҥзеге асады. Лингвомҽдениеттанудың зерттеу нысандары: 
тіл- этнос (ҧлт, халық)- мҽдениет. 
«Тіл білімінің терминдер сҿздігінде» оған мынадай анықтама беріледі: «Лингвомҽдениеттану- тіл мен 
мҽдениеттің ҿзара қарым- қатынасын, байланысын зерттейтін кешенді ғылыми пҽн. Ол тілдік деректер негізінде 
ҧлттық мҽдени қҧндылықтар мен ерекшеліктерін, менталитеті мен ментальдығын когнитивті тҧрғыда зерттеу 
арқылы ҧлтты таныту жҽне осы ҥрдісте тілдің алатын орнын анықтау мақсатын кҿздейді» [2, 174]. 
Тіл мен мҽдениеттің ара қатынасы туралы мҽселе лингвоелтану, лингвомҽдениеттану жҽне этнолингвистика 
сияқты ғылымдарға да қатысты. Бҧл ғылыми пҽндердің ара- жігін ажыратып, нақтылап алу қажет. 
Лингвоелтану мен лингвомҽдениеттану, ең алдымен, зерттеу объектісімен ерекшеленеді. Лингвоелтану мҽдени 
ақпаратты бойына жинақтаған лексикалық бірліктерді зерттей отырып, этнос мҽдениетін жҽне оны тіл арқылы 
жҥзеге асуын зерделеуді міндетіне алады. Лингвоелтану тілдік бірліктерге сҥйенсе, лингвомҽдениеттанудың 
негізгі ҧғымдары концепт, мҽдени коннотация, лингвомҽдениет болып табылады. 
Концепт (
латынша conceptus- 
ҧғым, ой, тҥсінік)- адам санасының дҥние, ҽлем, айнала туралы тҥсініктердің 
компоненті ретінде бірқатар гуманитарлық ғылымдардың нысаны болып табылады. Концепт когнитивтік тіл 
біліміне математикалық логикадан ауысып келген аса маңызды зерттеу нысаны болып табылады. Концепт тіл 
білімінде С.А.Аскольдовтың 1928 ж. жарияланған «Концепт жҽне сҿз» атты мақаласынан белгілі болды. Бірақ 
концепт ҧғымының кең таралуы ХХ ғ. 80 жылдарында ағылшын тілді авторлардың орыс тіліне аударылуынан 
басталады. ХХ ғ. соңына таман тіл мамандары тілдің қолданушысы (иесі) белгілі бір концептуалдық жҥйенің де 
иесі екенін тҥсінді. Концептінің мҽні ментальдықпен байланысты. В.А.Маслованың пікірінше, қазіргі тіл 
білімінде концептінің қалыптасуы жҿнінде ҥш пікір бар. Бҧлардың бҽрі де концепт ҧғымның мазмҧны, 
мағынаның синонимі деген қағидаға негізделеді: 1) Ю.С.Степанов, В.И.Телия т.б. кҿзқарастары бойынша, 
концептіні тҥсіну ҥшін мҽдениет танымдық аспектіге ҥлкен мҽн берілуі қажет, себебі бҥкіл мҽдениет атаулы 
концептілердің жҽне олардың ҿзара қатынасының жиынтығынан тҧрады. Бҧл тҧрғыда концепт адамның 
ментальдық ҽлемінде мҽдениеттің негізгі ҧясы деп тҥсіндіріледі; 2) Н.Д.Арутюнова, Т.В.Булыгина, 
А.Д.Шмелов бойынша концепт тілдік таңбаның семантикасын білдіріп, мазмҧнын қалыптастыратын бірден- бір 
қҧрал ретінде танылуы қажет; 3) Д.С. Лихачев, Е.С.Кубрякова т.б. кҿзқарасы бойынша концепт сҿз 
мағынасынан тікелей тумайлы, сҿз мағынасы мен адамның жеке басының жҽне халық тҽжірибесінің тҥйісуінен 
пайда болады, сҿз бен шындық қҧбылысты байланыстырушы ретінде қарастырылады. Осы пікірлердің бҽрін 
жинақтай келе, В.А. Маслова мынадай анықтама береді: концепт- лингвомҽдениеттанымдық ерекшелікті 
білдіру арқылы белгілі бір этномҽдениет иелерінің сипатын танытатын семантикалық қҧрылым. Концепт 
этникалық дҥниетанымды білдіре отырып, этника ҽлемінің тілдік кҿрінісін белгілейді, сҿйтіп этностың ҿз 
ошағын жасауға қалайтын кірпіші болып табылады (М.Хайдеггер). Кез келген ҧғым концепт бола алмайды, 
олардың ішінде этнос мҽдениетін танытатын аса кҥрделі ҽрі маңыздылары ғана концепт жасауға қатысады. 
Ал коннотация ҧғымына келер болсақ, тіл бірлігінің эмоциялық, стилистикалық реңі. В.Н.Телияның пікірінше, 
«лингвомҽдениеттану адам факторына, нақтырақ айтқанда, тілдегі мҽдени факторға жҽне адамдағы тілдік 
факторға бағытталған. Автор лингвомҽдениеттануды тіл мен мҽдениетті тек синхронды ҿзара ҽрекет 
тҧрғысынан зерттейтін этнолингвистиканың бҿлімі деп атайды [3, 217]. 
Этнолингвистика 
да, 
лингвомҽдениеттану 
да- 
лингвистиканың 
бағыттары. 
В.А. 
Маслова 
лингвомҽдениеттанудың мақсаты тілдік деректер негізінде ҧлттық мҽдени қҧндылықтар мен ерекшеліктерін, 
ментальдығы мен менталитетін когнитивтік тҧрғыда зерттеу арқылы ҧлтты таныту жҽне осы ҥрдісте тілдің 
алатын орнын анықтау деп есептейді.
Лингвомҽдениеттануда тҿмендегідей бағыттар бар: 
1.Нақты лингвомҽдениеттік жағдайды зерттейтін жеке ҽлеуметтік топтың лингвомҽдениеттануы 
2.Белгілі бір уақыт аралығында этностың лингвомҽдени жағдайын зерттейтін диахрондық лингвомҽдениеттану 
3.Алуан тҥрлі, бірақ бір- бірімен тығыз байланысты этностарды лингвомҽдени жағдайын зерттейтін 
салыстырмалы лингвомҽдениеттану 
4.Салғастырмалы лингвомҽдениеттану 
5.Тҥрлі сҿздіктерді қарастыратын лингвомҽдени лексикография
Белгілі болғандай, лингвомҽдениеттану тіл мен мҽдениеттің, тіл мен этностың, тіл мен менталитеттің ҿзара 
байланысын жан- жақты қарастырады. 

320 
В.Т.Клоков бҧл зерттеуді семиотикалық тҽсілдеме шеңберінде жҥргізуді ҧсынады. Бҧл тҧрғыда мҽдениет 
пен тіл теңмҽнді деңгейде қарастырылады, диалектикалық жағынан мҽдениет мазмҧны, ал тіл сол мазмҧнның 
ҿмір сҥру формасы ретінде алынады. Лингвомҽдениеттанымдық зерттеудің бҧл тҥрінің ҽдістемесі тілді 
семиотикалық код, ал мҽдениетті ҽлеуметтік ортада шоғырланған белгілі бір ақпараттардың жиынтығы деп 
қарауға негізделген. В.Т.Клоковтың пікірінше, кҿрсетілген ҽдіс тіл мен мҽдениеттің табиғатына жақын болып 
табылады.
«Лингвомҽдениеттану тілдегі мҽдени факторға, адамдағы тілдік факторға бағытталған» деп санайтын 
болсақ, онда лингвомҽдениеттану тіл біліміндегі антропоцентристік парадигманың «жемісі» болып есептеледі. 
Тіл- антропоцентристік қҧбылыс. Антропоцентристік парадигма адамды бірінші
орынға шығарады, ал тіл оның негізгі қасиеті саналады.
Антропоцентризм- адамды ҽлемнің кіндігі, ҽлемтанудың жоғарғы мақсаты деген тҥсінікке байланысты 
ХVІ- ХVІІ ғ. орныққан кҿзқарас. Демек, тілді антропоҿзектік бағытта зерттеу тілді адамның рухани 
белсенділігімен, ойлаумен, таныммен, индивидум психологиясымен, қоғаммен, мҽдениетпен т.б. 
байланыстырып қарауға негізделеді. 

жүктеу/скачать 3,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: