Бала шоқан повестер

зарыға құштарлана құшақтап көзінен мөлтілдете жас төгіп, маңдайынан,
бетінен кезекпе-кезек сүйіп əрең дегенде мауқын басты. Шолжың
сөйлейтін майда, нəзік үнімен:
— Шоқанжан, зайықтидың ғой, неге жүдеушің? — деп өкси сөйледі.
— Апеке, келдім ғой, енді сіздерді зарықтырмаймын, — деп, Шоқан
біраз отырып, Петербургтен ертіп келген жолдастарымен ауылын
таныстырды. Сонан кейін əке-шешесінен рұқсат алып, өзіне тігілген үйге
барды. Шоқан өз үйіне келгенде, үй сыртында күтіп отырған жұрт өре
түрегеліп, əлгінде кезек тимегендері амандасты. Шоқанның қасына
Петербургтен күтуші болып еріп шыққан татар жігіті анталаған қауымға:
— Төре жолдан қатты шаршап келді. Сіздер біраз іркіліңіздер, мен ол
кісіні шешіндірем, киімін жаңалаймын. Менен хабарсыз үйге кірмеңіздер,
— деп жариялады.
Келген қонақты реттеп түсіріп жүрген Жақып болатын. Ол біраздан
кейін күтушісінің сөзін тыңдамай, Шоқан жатқан ақ үйге кіріп:
— Шоқан аға, сіз шешініп жайлансаңыз, сыртта Орынбай ақын
бастаған өнерпаз жас қауым күтіп отыр. Олар амандық айтып, бүгін əнмен,
күймен ойын-күлкі жасамақ, — деп өтініш айтты.
— Ол дұрыс болған, келтір, — деп Шоқан рұқсат етті.
Қолына домбырасын ұстай кірген Кермағының Орынбайы өлеңді
нөсерлете жөнелді. Шоқанның шақыруымен Петербург қонақтары да ақ
үйге келген-ді. Олар бұрын мына сияқты домбырамен құбылта өлең төккен
ақын өнерін көрмеген, таңырқай, сүйсіне тыңдауда. Əсіресе қазақ
халқының ақындық өнерін алыстан естіп, ауызша тыңдауға мүмкіндігі
болмаған Файызхановқа жаңа бір əсем өнер алдынан атой берді. Ақын
үйреншікті жаттама өлең емес, Шоқанның аман-есен əке ауылына, ұлы
ордасына оралғанын, сонау Қашғар сияқты шалғай ғаламды аралап
көргенін əсем теңеулермен құбылта ағызды. Орынбай бірсыпыра
құттықтау, шежірелеу өлеңдерін төгіп, тоқталып:
Ендігі кезекті əншіге берелік. Мына жас əнші Төлепберген үнін естілік,
— деді.

Иə, ол дұрыс. Əнші үнін де естілік, — деп Шоқан бұрын таныспаған
талдырмаш, сұңғақ бойлы, ақ құба жігітке көз тастады. Аз бөгеліңкіреп
қобызын сарната əн шырқады. Қобыз үнінің қоңыраулап бастап, əуелете
шырқалып кететін жеріне үнін қосқанда, бір ішектен шыққандай егіз əсем
үн құбылады. Қазақ əнін көптен естімей сағынған Шоқан Төлепбергенге
сүйсіне қарап:
— Құсайын мырза, сіздер қазақ, қырғыз əндері анайы, мəнерсіз деп
ойлайтын сияқты едіңіздер. Қалай ұнай ма? Мынау нағыз адамның жан-
жүйесін балқытатын əн емес пе? — деп күлді.
— Шоқан мырза, мен ешқашан сіздің халықнның өнерін суккəн
емеспін. Бұл бір ғажайып саз, тұла бойны тербəтə, — деп шын сүйсінгенін
айтты. Төлепберген əні аз тоқталып, Шоқан Орынбай ақыннан
Төлепбергеннің жөнін сұрады.
— Шоқан сұлтан, бұл əншінің əкесін өзіңіз біліп те қаларсыз, атақты
Тулақ қобызшы. Бұлар бірнеше атадан үзілмеген əнші, күйші.
Сырымбеттен қозыкөш жерде «Тораңғұл» деген көл бар. Тулақ
қобызшылардың қонысы сонда. Əн мен күйдің қоныстаған шаңырағынан
шыққан, — деп Орымбай Төлепбергенді біраз таныстырып өтті.
Шоқан ертеңінде Айғаным ордасына барды. Айғаным шаңырағындағы
Ханқожа төренің кешегі шұбырған елдің ішінде болмағаны — Шоқанның
өзінің келуін тосқандық еді. Асыл ана, əже орнына келгенде Шоқан халық
дəстүрін істеп, анадай жерден жаяулай келіп, есікті өзі ашып кірді. Ерекше
жақсы көріп, сүйсіне құрмет тұтатын Ханқожа Шоқанды құшағына алып,
құштарлана сүйді. Ана орнының үңірейіп тұрған мұңын да айтты.
Шоқанды жолдастарымен қонақ етіп, Шыңғысты, да шақыртып алып əже
орнында жақсы мəжіліс жасады. Қобызының үнін, сыбызғысының сазын
сағынған Шоқан басқа ешкімге домбыра тартқызбай, тек Ханқожа күйлерін
тыңдады. «Қорқыт» күйін, «Балбырауын» күйін, Соймақтың «Сарыөзенін»
тыңдап, қазақ елінің көкірегі мен көңілінде сыр мен жыр болып қалған
əсем аңызға мейірленді. Əсіресе Ханқожа күйлері Хұсайын Файызхановқа
ғажап ұнады. Хұсайын бір əредікте:
— Сізнің тұқымлар бек өнерлі заттан болған. Əрбір адамдарыңызның
өзіне хас өнер өзгешелігі бар. Мына сізнің əткəңіз сахаруи халық ішінде
бек мəдениетлі икəн, — деп тоқтады.

Осы топта отырған Сал ақсақал:
— Бұл тұқымға бəрі қонған. Батыры да бар, өнерпазы да бар, — деп
қарқылдай күлді. Осы бір өзге жауап қайтарып Шыңғыс:
— Иə, біздің Сал ақсақал дұрыс айтады. Батырымыз да бар, тентегіміз
де бар. Өнер Ханқожада. Азды-көпті бақ бізде. Ата орнын күңірентпей
жүріп жатырмыз, — деп күлді.
II
Шоқандар біраз дем алып тынықты. Петербургтен сахара сайранын
сатынып келген Шоқан жолдастарымен салт ат мініп, күндіз ылғи дала
серуенінде болады. Бірақ, сапырылысып келіп кеткен елдің аясы үзілмей,
көбінесе босатпады.
Шоқан сапырылған қымыз, сайраған ақын, əнші мəжілісінде отырып,
петербургтық қонақтарына:
— Қонақ мырзалар, ертең ұйқыларыңыз ерте бұзылады. Ауыл көшеді.
Жаңа жерге қонады. Үй тігесіңдер, — деп күлді.
— Үйні тіккені қалай? Біз ни ішлəйміз, Шоқан Шыңғысович, бізге
үйрəт. — Тағы да біраз отырып, үйдің шаңырағына, керегелеріне қарап:—
Мына үйні қалай куəрəлəр? — деді Файызханов.
— Бəрін де ертең көресіңдер. Тек жігіттер, қыз-келіншектер көрсеткен
жұмысқа дайын болыңдар! — деп Шоқан қонақтарының сұрағын
дауалатты.
Шоқанның ұйқысы қануын күттіріп, Шыңғыс алдымен өзінің ауылын
көшірді. Өздері барып жайланғаннан кейін Шоқанға тігілген ақ үйді
көшіретін адамдарды жіберді. Он қанат ақ үйдің ішіне ұсталған жібек
кілем, қалы бауларды босатып, жылпың жігіттер, жинақы сылаң келіншек,
қыздар ойнақы қимылдайды. Тізерлей шөгерілген атпалы атандарға үйдің
туырлық, үзіктерін, түндігін қомдап, қызылды-жасылды боялған жүнмен
шымдап оралған əдемі шилерді бүктеп, шиыршықтап əкеліп артып, қыз-
келіншектердің қолдары қолдарына жұқпайды. Көшпелі елдің жастарының
мына қимылдарына петербургтықтар таңдана қарайды. Бір ғажап болғаны
— ақ үйдің сырлы есігін шешіп, алып алшайған керегенің кең ашылған

аңғарынан салт атпен қолына бақан алған екі жігіт кіріп, шаңырақтың
күлдіреуішінен тіреп, екі жерден ерсілі-қарсылы тұра қалды. Осы сəтте
дайын тұрған қыз-келіншектер уықтың бауларын сыпылдата шешіп,
шаңырақтан ағытып алып, жерге қатарлап жинай бастады. Бір-ақ сəтте
тіреп тұрған уықтар топ-топ болып буылды да, шаңырақ баяу төмендетіліп,
жаяу тосып тұрған жігіттердің қолына берілді. Керегелер таңғыш,
шандуынан шешіліп, олар да тарбиған қанаттарын жинап, жалпақ, тақтайға
ұқсап ыңғайлана қалды. Осы бір үйді жыққан тамашасын көріп таңданып
тұрған Файызханов:
— Шоқан Шыңғысович, мен ойлаған едім, нишік жинайлар деп мынау
кибиткəні, алай исə бик шибəр жиялар, — деп осыны отыра қалып қойын
дəптеріне жаза бастады.
— Инді, анық тіккəнін дə курəбіз, — деп Файызханов үйінің жығу, тігу
тетігін қадағалап білгісі келді.
Шоқандар өздеріне ерттеліп қойған аттарына мініп, жаңа жұртқа
тартты. Ақ үйді артқан салтанатты көш осылармен қатарласа жүрді.
Алдыңғы ақ бас сары атанға отырғызған Шоқан үйінің орындық,
столдарының үстінен асыра жапқан түрлі түсті жібек кілемнің шашақтары
жерге жете шұбатылады. Анадайдан қарағанда əлдебір əсем дүние иіріле
сорайған түйенің мойнымен жылжып бара жатқан тəрізденеді. Алдыңғы
нар бас атанның бұйдасын қолына алып, сүліктей қара жорғаның үстінде,
күмістеген 
ер-тоқымның 
жүген-құйысқанын, 
үзеңгі-таралтысын
жарқылдата толықси отырған ақ құба келіншектің реңі күн көзінде бал-бұл
жанады. Сол сұлудың ақ торғын желегінің шашағы желбірей үйілгенде, бар
əлем сұлулығы қара жорғаның томағадай сауырында дөңгелегендей
болады.
Орда үйінен біраз жер оңашалай шөгерілген көш түйелерінен ақ үйдің
сүйегі, жүгі түсіріліп, бағанағы жылпос қауым үй тігуге кірісті. Алдымен
он қанат керегенің қоспасын біріне бірін қиюластыра таңғышпен шандып
жіберіп, шаңырақты көтеруге кірісті. Бұл жолы кереге ішіне бағанағыдай
атпен кірген жоқ. Екі жігіт жайған керегенің ортасынан екі жүк аяқ қойып,
соған шығып шаңырақты ұзын қайың бақанға отырғызып алып, аспандата
көтерді. Осы сəтте төрт жігіт белсене келіп, келіншектер қолдарынан
берген уықты шаңыраққа ат үстінен шаншып, қыз-келіншектердің кереге
басына байлауына тастап сыпылдатты. Уықтар лезде қатарлана

шаншылып, шаңырақ орныққан кезде келіншектер уықты өздері шаншып
байлай бастады. Осы бір кейінгі үй тігу жайын Файызханов Тақырбастан
қайталап сұрап жазды.
Жаңа жұртқа қонып, ауыл еру-жайға ауысқаннан кейін, Шоқанды
жолдастарымен Шыңғыс өз ордасына шақырып:
— Шоқанжан, əжеңнің салдырған мешітін көрген де жоқсың. Ол кісі
бізге үлкен мұра, өсиет қалдырды. Мына өзің сəлем беріп танысып отырған
ақсүйек пайғамбар əулеті Қожа. Осы кісі — қазіргі имамымыз. Бүрсігүні
құрман айты, сол мешітке барып намаз оқылады. Халықты мешітке
жиналсын деп хабарладық. Сол айт күні əжең басына да, мешітіне де
баруың керек. Халық сыйлауға қарсы болмассың, болмассың, — деп
Шыңғыс өзін ара-тұра қайталап дыбдырлата айтатын əдетімен Шоқанға
көп көзінше өз хабарын айтты. Көптің көзінше баласына аталық əмірмен
ана аруағын көлденең тарта айтқан Шыңғыстың өзіне Шоқан құптағаннан
басқа сөз айтқан жоқ.
Ауыл отырған жайлаудан Сырымбеттегі хан ордасы мешіт тұрған жер
қозы-көштей ғана еді. Шыңғыстың тапсыруымен мешіт басындағы күзетші
үйіне барлық жабдық жеткізіліп, ертеңгі айт дастарқанына ерекше
дайындықтар істелді. Имам Қожа, Шыңғыс, Зейнептер қонаға, шəк күні
кешке, мешіт басында болды. Хан үйінің құрмалдыққа шалатын алты жасар
құр өгізі де сол кеште мешіт күзетшісінің үйіне əкеліп байланған.
Айт намазына жиналған жұрттан кешікпе деп тапсырған Шыңғыс өзі
бойынша Шоқандар да ерте аттанып ордаға келді. Қара нөпір жиналған
қалың жұрт, кірлеген жыртық сəлдесін көкіте ораған соқыр сопылар да
көбейіп кеткен. Имам хутбасын аяқтап қалған екен. Шоқандар келіп
шеткерірек тұрып тыңдасты. Мына ұйып тыңдап тұрған қалың қауымнан
бір пенде ұқпайтын араб тілінде сыдырта оқыған хұтбасын аяқтап, имам
Қожа мінбеден түсті. Сонан келіп имамдық істеп халықты екі рəкат намазға
жықты.
Ел намаздан шығып мешіт айналасында, бұлақ басына қарай тарай
берген мезгілде бажылдаған бір ащы зарлы дауыс естілді. Жолдастарымен
қалың топтан шеттей тұрған Шоқандарға қарай басынан қан аққан, үсті-
басы алба-жалба, қара сақалды бір адам келе бере етпетінен түсті. Осы
сəтте «əкет ананы былай. Не қыл деп масқара болып жүр» деген Жақып

даусы да шықты. Жақыптың жанындағы бір жылпос жігіт келе əлгі
жығылып, өкіріп жатқан адамды жұлмалай бастап еді:
— Кет былай, — деп жігітке ақырып, — ананы тұрғызып алып кел, —
деп Шоқан қасындағы күтуші жігітіне əмір етті. Барып қолынан
сүйемелдеп, Шоқанның алдына жете бергенде, əлгі қара сақалды адам,
бетінен қан жосыған қалпында: «Алдияр, жас сұлтан» деп тізерлеп отыра
кетті. Шоқан қасына таяп келіп:
— Көтер басыңды. Мына айт күні неге мұнша қанға боялып жүрсің? —
деп жай салмақпен сұрады.
— Алдияр тақсыр, жас сұлтан, сіздің алдыңызды көріп өлсем арманым
жоқ, — деп едім. — Енді арманым жоқ.
— Мына үсті-басыңды қан жауып, қан жылап жүріп арманың жоғы
қалай! Кімнен осынша қорлық көрдің, айт именбе, — деп еді, əлгі адам
еңкілдеп тағы да жылап жіберді.
— Айтсам да өлем, тақсыр, айтпасам да өлем. Маған осы қорлықты
көрсеткен сіздің бөтеніңіз емес...
— Əкем болса да айтшы, не істеді? — деп Шоқан қадала сұрады.
— Айтсам, ана Шепе батыр, жалғыз дөнен өгізім бар еді, соны
құрбандыққа шалам деп даладан айдатып алып, айтқа шалып тастады.
Артынан іле қуып келіп едім, «өзің де бір егізге мінгесетін сегіз кісінің бірі
боласың, сен құдайдың құлы емессің бе, Қожекем айтқан, саған да құрбан
шалу парыз. Бізде жасы құрбанға шалуға толған семіз өгіз жоқ екен.
Ортамыздан шаламыз, — деді. Мен бермеймін дедім. Өгізге таласып алып
кетпек болып едім, өзімді көкала қойдай етіп сойды. Өгізді өз көзімше
құрбанға шалды. Көпке топырақ шашам ба, күштіге амалым бар ма.
Базарға апарып пұл етем бе деген жалғыз қарам еді, бар қуат қылғаным.
Өзіңе осы арызымды айта келдім, — деп солқылдап жылап жіберді.
Шепеге əкесінің əмірі жүрмейтінін білетін Шқан Шыңғысқа сабағат
салмастан, қасына Жақыпты шақырып алып:
— Бар, ана Шепе атайдың үлкен баласын ертіп кел, — деді. Жақып
барып Шепенің үлкен баласын ертіп келді. Оның жасы Шоқаннан үлкен

болатын. Шоқан оған сəлем берді де:
— Менің сізді шақыртқаным, мына бір кедей кірме төленгіттің жалғыз
өгізін ана атай айдатып алып, құрбанға шалып тастапты. Өгізіне таласқан
бұл сорлыны таяқтап көк ала қойдай етіп сойған. Мына сіздерше мұсылман
қауымның ұлы күні мына сияқты үстемдік істеу бір емес, он есе күнə
болатын шығар. Оны ана тұрған пайғамбар əулетінен сұрап біліңіздер. Мен
сізге Уəлихан тұқымы төре атынан айтпаймын, анау Петербургтағы Азия
департаментінің бөлім бастығы қызметім атынан айтам. Мына кісінің
өгізінің орнына — ат мінгіз! Үстіндегі жыртылған киімін бүтінде, шапан
кигіз! Сақалынан қорық! — деп əмір ете айтты. Шоқанның кейінгі айтқан
сөздері аса зілді екенін ұққан төре баласы:
— Құп, ақ патша офицері. Қазір орындалады. Енді бұл кісі сіздің
алдыңызға жылап келмейді, — деп Петербургтан келген азаматтардың
көзінше Шоқанды патша чиновнигі ретімен сыйлап, əміріне бас иді.
— Ал тұр, мына кісімен еріп бар. Разы етеді. Егер айтқан уəдесін
орындамаса, өзіме кел, именбе! — деп Шоқан мөлиіп отырған адамға
қайрат бере орнынан тұрғызды. Ішінен: «Мінеки, мешіт пен пайғамбар
əулетінің қазақ даласына əкеліп орнатқан əділеттігі мен діні, иманы», —
деп налыды.
III
Мешіт басындағы құрбандық тамақтарына Шоқан қараған жоқ.
Жолдастарын ертіп, жайлаудағы ауылына келді. Шоқанның бағанағы
тапсырмасын алған Шепенің баласы, əкесіне соқпастан өгіз иесін ертіп
барып ат мінгізіп, шапан кигізіп разылығын алды. Шоқанның əміріне Шепе
тұқымының бас игені сол атырапқа лезде-ақ тарап: «Ойбай, Шоқан төреге
патша үлкен шен беріпті. Жəне оның айтқанын патшаның сөзінен басқа кісі
бұза алмайтын көрінеді! Өзге былай тұрсын, анау аға сұлтан
Шыңғысыңызды кісі құрлы көрмейтін Шепенің өзіне əмірін жүргізіпті»
десіп, неше түрлі алып-қашты қауесет таратып жатты.
Баласына Шоқанның əмір беріп, өгіз иесіне ат бергізіп, шапан
жапқызғанын естіп, Шепе жатып долданды. Шыңғысқа кісі жібермек
болып еді:
— Əке, сіз ағалығыңызды Шыңғыс атаға істегенмен, Шоқанға ол кісінің

əмірі жүрмейді. Өйткені Шоқан балаңыз маған əмір айтқанда, Петербург
патшасының атынан айтты. Патша Шоқанға үлкен ерік берген көрінеді.
Жəне ана мұсылман еліне барып қайтқандықтан, шариғат жолын да бізден
гөрі көбірек білетін сияқты. Ақы иесінің рұқсатынсыз біреудің малын
құрбандыққа шалу он есе ауыр күнə, — деді. — Сіздің қудай жолына
шалған құрбандығыңыз қабыл болсын деп ақы иесінің разылығын алдым,
— деп баласы Шепені əрең дегенде тоқтатты.
Шоқан үйінің маңы арыз айта келген адамнан мүлде босамайтын
болды. Біреу байдан, жуаннан көрген зорлығын айтады. Біреу адал
ақысына қолы жетпеген кемшілігін айтады. Біреу қонысынан айрылып,
көрген 
жапасын 
айтады. 
Біреулер 
патша 
чиновниктерінің 
елге
шыққандарынан көрген қиянат, жеген таяғын айтады. Ең аяғы шаңырақ
басы түтіннен алатын шығынның əділетсіз бөлінетінін, атқамінерлердің
зұлымдығын арыздайды.
Шоқанның оқу бітіріп, Батыс-Сібір өлкесінің мекемесіне қызметке
орналасқаннан бергі қолға алып танысқаны қазақ-қырғыз елдерінің ішкі
тəртібі жайында болатын. Сол тəртіптің жайын нақтылы бір жобаға келтіру
мақсатымен анау Гасфортпен бірге Жетісу өлкесіне барғанда да, Ыстықкөл
қырғыздарына да барғанда да осы жайдан естіген, білгендерін жинақтап,
көп көңіл бөлетін.
Əсіресе Россия қол астына қарамай тұрғандағы қазақ халқының атақты
билерінің, хандарының билік жобаларымен де танысып көп сұрастырған.
Өзінің əкесі, аға сұлтан Шыңғыс Уəлихановтың ел ішіндегі айтыс-тартысқа
қолданатын жобасын да сұрап, қадағалап талдап отыратын. Нағашы ағасы
Мұса Шормановтан да ертедегі халық билерінің билік жобасын сұрап
жазып алған еді. Осылардың бəрін қарастырып келгенде қорытары — əлі
тəртіпке қойылған дəлді жоба жоқ. Кейбір жағдайда қазақ халқының көне
билік жолын қолданса, кей жерде жаңадан кіре бастаған, қожа, молдалар
таратып жүрген шариғат жолы қолданылады. Онымен қатар патша үкіметі
тарапынан жүргізілетін əкімдік жолы тағы бар. Осы сияқты сан сипатты ел
билеу, дау-шар шешу жолы, үнемі күшті, беделді жандардың қолшоқпары,
қалай бурам десе, солай қисайта салады. Осы бір түйінді таратып бір ізге
түсірер жол табар ма? Мына əділетсіз, жолсыздықтың сойқанынан момын
қауым серпілер ме, осыны ойлады.
Шоқан ана Петербургтан елге келгенде, демалыс етіп, əлсіреген

саулығын түзетпек еді. Сатынған даласына сайрандамақ еді. Ешкімге
əкімшілік жүргізіп, ел арызын тексермек емес еді. Амал жоқ, жылауқор
елдің тілегіне құлақ аспауға таты болмайды. Сондықтан ол осы бір тəртіпке
келтіруді өте керек етіп отырған жағдайды қағазға түсірді. Батыс-Сібір
өлкесінің қазақ-қырғыз елдерінің ішкі тəртібін басқарып отыратын
бөліміне өзінің ойын толық етіп жазып жіберді. Əсіресе қырға шыққан
əкімдердің тəртіпсіздік істейтінін, заңсыз үкім жүргізіп, патшалы Россия
заң-законының бұрмаланатынын көп дəлелдермен келтіріп жазды.
Сонымен қатар, жоғарыда айтылған үш тармақ жобаның жайсыз екенін, бір
дұрыс жоба алынып, тиянақты жол салыну керектігін ұсынды.
Ана Петербургтан еріп келген бай баласы бірер айда-ақ саулығы
түзеліп, құлындай ойнады. Шоқанға арнап шатын қара сабаға жекелеп
ашытып, құты қара торсыққа құйылып қоятын қымыздан бірге ішті. Күнде
таңертең қазының уілдірігін салып, бір жігітті салт атқа мінгізіп, құты
торсықты қанжығасына байлап шайқалтып түсірген қымыздан құныға
ішкен жас жігіт лезде семіріп, сауығып кетті. Ол Шоқанға, оның ата-
анасына алғысын айта, əкесіне хат жазып, алдырған асыл сыйлықтарын
беріп қайтатын болды.
Файызханов та өзінің ерекше ізденген мақсаттарының көп жағдайларын
тауып, ауыз əдебиеті, халық, өнері дегеннен құшағы толғанша алып, ол да
Петербургқа қайтты.
Шоқан əлі де болса саулығына сене алмай, қысқа шейін аулында болуға
шешті..
Əкесінің надан елдің ықпалына түсіп, мына негізсіз дін жолына
берілген жайы қатты күйзелтті. Осындай бір күйзеліс кезінде Шоқан өзінің
аса сүйікті көретін досы Аполлон Николаевич Майковке хат жазды.
«Аса сүйікті көретін Аполлон Николаевич, мен сізге əлдеқашан хат
жазбақ едім. Алдымен сіздің үй-ішіңізге бас иіп құрмет етемін. Сонау бір
танысқан күннен бастап ерекше сүйкімділік көрсеткендеріңіз өмірі естен
кетер емес. Кеш те болса осы хатты жазып отырмын. Əсіресе сіздер
арқылы танысқан Петербургтық жолдастар қандай асыл жандар еді. Мен
қазір өзімнің туған елімнің, дос, ағайын туыстың ортасындамын. Бірақ
олармен өткізген осы бір күндерімді, қонысы бөлек, туысы басқа асыл
жандармен достасып өткізген сағаттарыма теңемеймін. Өз туған-

тұқымдасыммен ұғыныса алмай-ақ қоятын түрім бар. Менің əке-шеше,
туыстарым есті де, білімді де жандар. Бірақ туған-өскен ортасы — мынау
анайы өмірден қорек алған қазақ ортасы. Олар сонау-сонау ата тегінен
тұқым қуалаған орынсыз өз шамасынан тысқары кісілік арқалап жүретін
тоң мойын қара сенім шырмауындағы жандар. Əсіресе Орта Азияның қанат
жайған фанатик мұсылмандық, анау атам заманнан бойына сіңген
шамандық, дін қара түнегімен ұштасуда. Осы бір түйін сонау ата салтын
қуған таңмойын көнімсіздіктің бір тірегі. Менің «жарлы жақыбайға жəрдем
көрсетем, еңбегін қанамаңдар, ол да адам баласы» деп «құл-құтан»
атанатын қауымға ара түскенім өз үй-ішіме де ұнамайтын болды. Осындай
ұғыныспаған қауым ортасында жалғызсырайсың. Пікірлес достарды
сатынасың. Менің өз əке-шешемнің маған деген бір үлкен наразылығы —
мені үйлендірмек болды. Оған мен ырық бермедім. Əрине, мен өз
ұлтымнан əйел алуға қарсы емеспін, ол кісілердің ойынша мен ақсүйек —
хан тұқымымын ғой. Қалайда, мен ақсүйек тұқымына үйленуім керек. Ол
кісілердің өздерінше құдаласып маған əпермек қыздары, мына Орынбор
даласындағы бір сұлтанның қызы екен. Ал ол қызбен менің тетелес інім
танысып, көңіл қосқан жайы бар екен. Оны екеуінің жазысқан хаттарынан
көріп білдім. Оған мен қалай үйленбекпін. Содан бас тартқаныма əке-
шешем қатты өкпелеп, көргісіз болып алды. «Оқуға бердік, тəрбиелеп
өсірдік, еңбегіміз далаға кеткем екен. Бұл орыс болып бұзылып кеткен.
Бізге елдігі жоқ» деп мүлде үңіліп қалды. Шешем «емшегімді көкке сауам,
сол қызды алмасаң, ақ сүтімді кешпеймін» деп өлердегі өзін айтты.
Қайтейін, қыз сырын біле отыра, өз арым көтермейтін орайсыз жайға бара
алмадым. Əрине, менің бұл қылығым біздің мына қазақ ішінде мейлінше
дінсіздік. Соның бəріне шыдап жүріп жатырмын. Қалай, біздің достар,
Достоевскийлер жақсы жайда ма? Олардан көптен хат алғаным жоқ. Оған
мен өзім кінəлімін. Өйткені салақсып хат жазу арасын ұзатып алдым.
Менің Сібір өлкесінің үкімет басшыларымен қандай жайда екенімді Федор
Михайлович жақсы біледі. Мен ол кісіге бір жағдайды жазғанмын. Сібір
өлкесінің чиновниктері, біздің халқымызды жан деп санамайды. Бұратана
бір нəрсе деп бағалайды. Оған қайдан шыдарсың. Аполлон Николаевич,
менің хал-жайым осындай. Менің еңбектерімнен Петербург баспа
орындарында басылары бар ма, қарастырсаңыз, мен сізге үлкен алғыс
айтар едім. Менің қазақ ертегілерінен, шаман дінінің жайынан
жазғандарымды «Отечественных записок» баспасы қабылдамас па екен.
Мен сізді өзімсініп, көп міндет тапсыра, бар сырымды ақтара жазып
отырмын. Асыра көп айтып мезі етсем, кешірім етерсіз. Сіздің үйдің
адамдарына, əсіресе менің кішкене досыма сəлем айтыңыз. Сізді ерекше

құрмет тұтушы Уəлиханов».
«Менің адресім — Батыс-Сібір, Петропавл қаласы арқылы, Көкшетау
станциясы».
Шоқан осы бір хатты Петербургтық ақын досына ашына жазған. Бұл
хатта Шоқанның халық қасіретіне уланған сыры айқын суреттелген.
Шоқанның осындай өз ауылы, өз үй-ішімен ұғыныса алмай жүрген
шағында Батыс-Сібір өлкесінен бір хат келді. Ол хатта:
«Құрметті Шоқан Шыңғысович, сіздің мына қазақ даласының ішкі
тəртібі жайлы ұсынысыңызды алғанбыз. Сол ұсынысты қарастырып,
көшпелі дала халқының əкімшілік тəртібі, заң-закон билік жобасы жөнінде
ойласуды, соның жобасын жазуды ұйғарып отырмыз. Соған қазақ елінің
бұрынғы билерінің билік жобасы жөнінде кеңесші ретінде сізді
шақырамыз, мүмкін болса Омбыға келіңіз» деп жазыпты. Мекеме
қатынасымен қатар Карл Казимирович те Шоқанның Омбыға келуін, мына
келелі істе кеңесші болуын қалап хат жазыпты. Шоқан осы хатты
алысымен, кешікпей Омбыға жүріп кетті.

жүктеу/скачать 1,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: