Саяси партиялар конституциялық-құқықтық институт ретінде

Бәрінен бұрын партиялардың құқықтық мәртебесі объективті түрде өзінше пәнді, ал нақтырақ айтсақ, қоғамдық бірлестіктердің ерекше түрі – партиялардың жағдайын реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығын білдіреді. Құқық теориясында бұл сұрақ бойынша мынадай ұстаным бар. А.Б. Венгеровтың пайымдауынша: «Теорияда құқықтық нормалар негізінде, құқықтық институттар айқындалады. Бұл реттеу пәнінің ортақтығы бойынша құқықтық нормалардың бірлестігі болып табылады. Құқықтық институттар қоғамдық қатынастардың тиісті түрін жан-жақты реттеуге мүмкіндік береді» [24]. Партияның мәртебесін құрайтын құқықтық нормалар, жекелеген нормативтік актілерге жүйеленген және топталған. «Нақты бір құқықтық институтқа кіретін құқықтық нормалар әдетте, құқықтың қайнар көздерінде жекелеген бөлімдер мен бөліктерге топталған» [24. 158 бет]. В.Н. Хропанюктің пікірі бойынша: «Құқықтық институт – бұл құқық саласының ерекше бөлігі болып табылатын және қоғамдық қатынастардың белгілі бір типінің әр түрін реттейтін құқықтық нормалардың дербес кешені» [25]. Келтірілген цитатаны партиялардың құқықтық мәртебесіне байланысты да қолдануға болады, себебі партиялар белгілі бір ерекше белгілерге ие. Бұл белгілердің ерекшелігі сонда, олар саяси партиялардың құқықтық жағдайын арнайы заңмен реттеу және оларға ерекше мәртебе беру қажеттілігін тудырады. Сөйтіп, партиялардың құқықтық жағдайы бір жағынан, қоғамдық бірлестіктердің құқықтық мәртебесіне байланысты құрылады, екінші жағынан, өзінің ерекшелігіне байланысты арнайы заңмен реттеуді қажет етеді. Мұндай заң болып Қазақстан Республикасында «Саяси партиялар туралы», «Сайлау туралы» және партияның жекелеген жақтарын анықтайтын және реттейтін басқа бірқатар нормативтік құқықтық актілер табылады. Осыған байланысты, «құқықтық институт – бұл қоғамдық қатынастардың белгілі бір түрін реттейтін, салыстырмалы түрде алғанда аса көп емес, тұрақты құқықтық нормалар тобы. Құқықтық институттар қоғамдық өмірдің жекелеген жақтарын, бөліктерін реттеу үшін құрылады» [26] деп атап көрсетуге болады. «Сондай-ақ ерекше бір қоғамдық қатынасты немесе оның бір элементін реттейтін институттар да бар» [27]. Партиялар қоғамдық өмірдің маңызды жағын білдіретіндігін, ал оның құқықтық мәртебесінің сипаттамасының нормалары тұрақты болып келетіндігін ескерсек, жоғарыдағы анықтамалар шынайы берілген болып табылады. Құқық теориясында белгілі бір нормалардың жиынтығын нақты бір құқықтық институтқа жатқызу үшін үш белгі қолданылады:

құқықтық нормалардың құқықтық бірлігі;

құқықтық қатынастардың белгілі бір жиынтығының толық реттелуі; құқықтық институттың аясына қоғамдық қатынастардың тиісті тобын құқықтық реттеудің барлық аспектілеріне ие әртүрлі құқықтық нормалар кіреді;

құқықтық институтты құрайтын нормаларды тарауларда, бөліктерде, бөлімдерде және заңның өзге де құрылымдық бірліктерінде дербестендіру.

Аталған белгілерді партияның құқықтық мәртебесіне қолдануға бола ма?

Біріншіден, партиялардың құқықтық мәртебесі реттелетін қатынастардың құқықтық режимінің бірлігімен, мазмұнының бірлігімен сипатталады. Оның үстіне, тиісті нормалар нақты проблеманы реттеуге бағытталған: партиялардың құқықтық жағдайының анықтамасы өзінің бастауын құқықтық қағидалардан алады (мысалы, аймақтық), қолданылатын құқықтық түсініктердің ерекше жиынтығында («саяси партия» «саяси партияның міндеттері» және т.б.), ерекше құқықтар мен міндеттерде (мысалы, мемлекеттік қаржыландыруға құқық, сайлау кезінде үміткерлерді дербес ұсыну құқығы және т. б.). Жоғарыда келтірілгендер партияның мәртебесін құрайтын құқықтық нормалардың заңи бірлігін көрсетуге мүмкіндік береді. Реттелетін қатынастардың ерекшелігі, аталған нормалар тобын дербестендіреді.

Екіншіден, партиялардың құқықтық мәртебесі Қазақстандағы партиялардың құқықтық жағдайының барлық негізгі аспектілерін реттейтін әр түрлі құқықтық нормаларды яғни, дефинитивті, құқық беруші, міндеттеуші, тыйым салушы және өзге де нормаларды қамтиды. Аталған функция құқық жүйесінің өзге құрылымдық компоненттерімен қайталанбайды, себебі, соңғылары партияның жекелеген құқықтарын реттеуге ғана қатыса алады [28].

Үшіншіден, конституциялық құқықта партиялардың құқықтық жағдайын анықтайтын бірқатар арнайы нормативтік актілердің болуы, нормалардың бұл жиынтығының сапалы дербестігін білдіреді.

Жоғарыда келтірілгендер, Қазақстанның конституциялық құқығында саяси партиялардың дербес институты бар деп айтуға мүмкіндік береді. Себебі, партиялардың құқығының абсолютті көпшілігі, тек конституциялық-құқықтық сипат емес, сонымен бірге, әкімшілік, халықаралық, азаматтық-құқықтық , қаржылық сипатқа да ие. Конституциялық құқықтық қатынастан ерекшеленетін бұл қатынастар онымен тығыз байланыста болады және ерекше сипатқа ие болады. Мысалы, партияларды мемлекеттік қаржыландыру қатынасы. Саяси партиялар институты Қазақстан Республикасының конституциялық құқығының бір бөлігі болып табылады. Осыған байланысты, Қазақстанның конституциялық құқығы жүйесінде саяси партиялардың мәртебесін реттейтін нормалардың орнын анықтауға байланысты туындайтын проблемалар туралы сөз қозғауға болады. Мысалы, партиялардың мәртебесін сайлау құқығы институтының құрамына енгізу Қазақстандағы партиялардың құқықтық жағдайын заңдық тұрғыдан реттеуге толық келмейді, себебі, олардың қызметінің мақсаттары тек өз өкілдерін Қазақстанның мемлекеттік билік органдарына кіргізумен ғана шектелмейді. Партияның негізгі мақсаттарының арасында қоғамдық пікірді қалыптастыру, азаматтарды саяси сауаттандыру мен тәрбиелеу, қоғамдық өмірдің кез келген саласы бойынша азаматтардың пікірін білдіру, бұл пікірлерді мемлекеттік билік органдарына және кең қауымға жеткізу және т.б. аталады.

Бір жағынан, партиялардың жағдайын реттейтін нормалар тобын, жеке тұлғаның құқықтық мәртебесі институтына жатқызуға болады, себебі, Қазақстан азаматтарының өзінің саяси құқығын жүзеге асыру да партия қызметінің сферасына кіреді. Екінші жағынан, Қазақстан Республикасының Конституциясы, партиялардың құқықтық мәртебесін реттейтін нормаларды «Жалпы ережелер» деп атап, негізгі институтқа кіргізеді. Ал шетелдік ғылыми және заң тәжірибесінде саяси партиялар дербес конституциялық институт ретінде белгілі. Мысалы, ГФР-ның Конституциялық соты, партиялар конституциялық құқықтық институт болып табылады деп пікірін тура айтқан [29]. Мұндай пікірді көптеген неміс мемлекеттанушылары ұстанады.

Сонымен, саяси партиялар қоғамдық бірлестіктердің осы санатының құқықтық жағдайын, нормалары кешенді сипатқа ие, арнайы заңмен айқындалатын конституциялық құқықтың институтын білдіреді.