Өзін-өзі тексеру сұрақтары

1.Теория және оның құрылымы дегеніміз не?

2.Болжам дегеніміз не?

3.Эксперименттің ғылыми проблемасы қандай?

1. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология . Учебное пособие .М , 2004 33-45б.

2. СобчикЛ.Н. Методы психологической диогностики М.,1990.

3. Соколова Е.Т. Проективные методы исследования личности. М., 1980.

4. Хармон Г.Современный факторный анализ .М, 1972

5. Шмелев А.Г. Введение в экспериментальную психосемантику .М,1983г

Неге адамдар ( көптеген бөлігі ) ғылым секілді қызықты ортаға көбірек көңіл бөледі ? Мүмкін , олардың көп таңдауының мазасыздығы әлемге деген білімдігінің төмендігінде , яғни қайсы - бір түсініспеушілікті түйсінуі . Сондықтанда , ғылым - бұл Адам , яғни кей - кездері жеткілікті білім барлығын сезінуі мүмкін , бірақ бұл мазасыздық түйсік сол сәтте жетіспеушілікке толық еместікке , « түйсіксіздікке » және бұл жетіспеушілікті тек қиялмен емес ( онда ол ғалым емес , ертегіші ) , қандай да бір қимылмен , қандай болмасын « ішкі » ойдың немесе іштей болуы . Бастысы , өзінің түсініспеушілігінен зерттеуші әлем туралы білімінің жетіспеушілігі деп түсіндірді . Кейде бұл білмегенді , кітаптан оқу , жетік адамдармен сұхбаттасу , бұған хабардар орта және жоғары білімді мектепте оқуға , практика кезінде өзінің білмегенін тексеру арқылы . Егер бұл түйсік әлемнің жұмбақтығынан сауықтырмаса , ЖОО түлегі аспирантураға немесе ол ғылыми лабораториялық баяндауға үміткер . Білімнің жетіспеушілігін сезіну , бар болғаны ирроциональды табиғат және ойланбауы . Мен бұларды есепке алмаймын « кім ғылыммен айналысса сол ішкі қатынастардың себептерінен-99.9% құрайды . Әңгіме ғылым бірлігінің субъектісімен жүреді , яғни - өмір бейнесі әңгіме тұрпайсыздығында емес 9 - дан 8 - ге дейін немесе әлеуметті жұмыс секілді тағыда басқа . Бірақ бұл әдістеме санағын қайтадан бастауға болмайды .

Психология ғылымының біліміне байланысты сұқтар әлі де шиеленісуде . В.М. Бехтервтің айтуынша « Псхологтар – психикамен , ал неврологтар – нервтармен » .Ал Ч. Дальтон «дальтонизм» туралы көптеген пікірлер айтқан , яғни түстерді айыра алмау туралы - бұл жағдай өз басынан өткен . З. Фрейд ол өзіне жақын адамдарын қолдауымен , ол сексневролог болған . Басқа бағытатан қарағанда көптеген психологтардың бағыттауында Ф. Гальтон қабілет мәселелерімен айналысу арқылы ой - өрісінің мөлшері Ж. Пиаженің сын және бағалауында бола алды . В. Кеттелл өзінің жұмыстастарымен психолог – зерттеушімен , психолог – практиканттың айырмашылығын 16РҒ - тің көмегімен зерттеді . Олардың айырмашылығы :

Психолог – практикант :

Эфф. = 0,72А + 0,29Н+ 0,29N

Психолог – зерттеуші :

Эфф. = 0,31А + 078В + 0,47N

А - бұл қарым – қатынас даярлығы , N - қарым – қатынасты сүйемелдеу , В - ортақ парасаттылығы , Н - басқа адамдармен қарым - қатынас орнықтыра алуы . Ескергендей психолог зерттеуші қиындықпен қарым – қатынасқа барады . Күнделікті уайыммен бейімдеу өте ауырға туседі . Себебі олар қарым – қатынас аз ғана дайындық бөледі . Бірақ көп маңыздылық бұл қарым – қатынас бір қалыпты ұстау зертеушінің кәсіпқой жетістігі болып табылады. Психолог – практикант адамдармен қарым – қатынасты керек етеді . Бұл ол үшін шынайы тіршілік ортасы болады , адамдар оған үміттенеді , олармен қарым - қатынас ешқашан сенің шөліңді қандырады .

Орыс психолог Н.А. Аминов және М.В. Молоканов айтты : практикант психолог үшін ең басты жетістік болып табылады . Ортақ ой , ( В шарты Кеттелл бойынша ) және табанылығы қарым – қатынас стильін ұстауы ( шарт Н ) . Психолог – зерттеуші көптеген дәрежеде қарым – қатынасқа дайын , ақылдылығымен , эмоциялық суық және қарым – қатынас ұстауға жаңашыл , адамдардың ортақ қызығушылығына көңіл бөледі . Практикант стресс кезінде - ақ қарым – қатынасқа түсе алады , өзін - өзі ұстай алады , эмоцияналды , өз - өзіне сенімі мол , сергек , қуатты және өз - өзіне сенімді . Егер адам сезінсе , егер өзінің субъекті әлемі мен объектілік шындығы – бұл « екі турлі » деп тусінсе , мысалы : бір – біріне ұқсас адам жоқ деп , оның сезімімен және оның саласында әлем субъекті әлемдегі адамдар мен олардың жүріс тұрысында білім сезімі жетіспеу тұрақтаса , әлемдей оның психолог болуға мүмкіндігі бар .

3.ХIХ ғасырдың орта шамасында позивизм негізін салушы О. Конт өз адам білімінің дамуы тұжырымдамасын ұсынды . Ол бірінен соң кезегінен қалыптасатын білімнің үш жолын қарастырды : 1. әдет – ғұрыпты және жекеше сенімнің қалыптасуы . 2. Философиялық - бұл автордың сенім немесе тұжырымдамасы , жаңашыл және ақыл – ойының жолында қалыптасуы . 3. Позицивті – ғылыми білімнің негізін бекіту ақиқатының барысында мақсатын бақылау немесе зерттеу жүргізу . Кант айтуынша , яғни адамзат білім оқиғасы күнделікті ауыстырылып отырады , жасөспірім сенімді ,яғни күнделікті кейімін тарылған сайын ауыстырады , ол сәнқой секілді күндегі көйлегін соңғы сәнмен кейетін , ол олай жасай алмайды .

Бірақта ХХ ғасыр білімі философиямен реолигизммен байланыста болған жоқ … « Психология » термині адамзат біліммен тұжырымдамалар бойынша дамып отырады мүмкін . Біріншіден психика адамдардың біріккен білімдігімен психология ғалымы бар , басқа адамдардың мінез – құлық ерекшеліктерімен заңдылықтарының дамуы өзінің және басқаның өмірін де тұжырымдайды . Бұл « біріктірілген психология » бүгінде ғылым психология пәінің бірі болды . Әдеттегідей біріктірілген білім шынайы тілде ( natural language ) сөзінің берілуінде Адам психикасының ерекшелігі оның мінез – құлқын , жеке дара бейнесін , қабілетілігін , әдісін және тағыда басқа бейнелейді ол мақал мен мәтелден тұрады .

Екіншіден « философиялық психология » бар . Сұрақ табиғи психологтың мынау кілті болып табылады ма ? Психология ғылымы ХIХ ғасырдың аяғымен ХХ ғасырдың әдістемелер пайда болады .

Неміс философы Дильтей ғылымның жан дүниесі мен ішкі әлемді бір уақытта қарастыруды ұсынды . Біріншіден ол философияны қарастырып әдеп , тіл мамандығы , құқығын басқа қатар деп есептеді .

Б.Г. Ананьевтің көз қарасы бойынша психология әдістемесі зерттеулері , операциялық жүйе және психологиялық объекті , психологиялық ғылым болады деген . Ол бұл қиындықтарды қарастыра отырып психологияда эмперикалық әдістерді психологиялық әдістемелерді психологиялық әдістемелердің басынан бастау керек деп есептеді . Өте - мөте кезінде бес деңгейді бөліп алуға болады :

1. Әдістеме деңгейі.

2. Қолданбалы әдістеме деңгейі.

3. Әдістемелер деңгейі ( зерттеулер , бақылау және тағыда басқалар ) .

4. Топтастыру бақылау деңгейі.

5. Қолайлы әдістемелер деңгейі.

« Әдістеме » термині кез – келген деңгейге қолдануға құқылы . Мысалы : Психофизика әдістемесі ортақ қателік бар,әдістеме психодиогностика – проективті әдіс ( 2 деңгей ) . Психосематикада айтады сематикалық әдіс ( деңгей 1 ) . Психологияда психогенетика әдісінің дамуы талқ ыланады – егіздер әдістемесі ( деңгей 4 ) .

Әрекет деңгейінің біліну әдістемесі психологиялық зерттеулерде қолдануды Г.Д. Пирьов ұсынған болатын , әдістерді бөлу арқылы 1. Жеке әдістерді ( бақылау , тәжірейбе , үйлесу және тағыда басқалары ) 2. Қабылдау әдістемелері және 3. Қолайлы әдістемелер .

С.Л. Рубинштейн « Жалпы психология негізі » ( Рубинштейн. С.Л 1946 ) психологиялық әдістемелерді бақылап және тәжірейбелеу арқылы бөлді . Бақылау екі турге бөлінді « ішкі » және « іштей » , ал тәжірейбелеу лобараторияда .

Психолог – педагог әдістемелерді және физиологиялық тәжірибе әдістемелері . Одан басқа да ол анкета мен сұхбат деп бөлді .

Екіншіден сұрыптау психологиялық зерттеуде дамуы Б.Г. Ананьевтің арқсында дамыды . Сұрыптама болгариялық психолог Г.Д. Пирьовтің ( Пирьов. Г.Д. 1985 ) арқасында дамыды . Ол өзіндік әдістемелерді бөліп : бақылау , зерттеулер , үлгілеу , психологиялық мінездемелер , көмекші әдістемелер . Әр – бір осы әдістемелер әр топқа бөлінеді . Мысалы : бақылау анкеталарға бөлінеді және тағыда басқалар . Б.Г. Ананьев ( Ананьев . Б.Г 1977 ) , Пирьовтың тұжырымдамасына керсінше пікір айтты . Барлық әдістемелерді ол әр топқа бөлді : 1. Ұ йымдасу . 2. Эмперикалық . 3. Көрсеткіштік . 4. интерпретация .

Ұйымдастыру әдістемесіне Ананьев салыстырмалы түрде қарады , яғни кешенді және лонгитютты . Ал екінші топтағы әдістемелер ( бақлау және өзін – өзі бақылау ) , зерттеу жүргізу ( зертханалық , далалық , шынайылылық және тағыда басқалары ) психодиогностикалық әдістеме , талдау жүргізу , және өнім қайраткері , құрастыру және өмірлік әдістемесі .

Үшінші топқа математикалық – санақ әдістемесінің нәтижелер көрсеткіштері мен сапалы тізімі жатады . Ал енді төртінші топтамаға генетикалық ( фило және онтогенетикалық ) және жақтар кіреді . Ананьев әр бір әдістемелерді толықтай баяндады , бірақта кей әдістемелерде ережеде толығымен шешілмеген қиындықтар болды : мысалы неге әдістемелер эмперикалық әдістемелер болып табылады ? Практикалық әдістемемен далалық әдістемелер немен ерекшеленеді ?

М.С. Роговин мен Г.В. Залевскийдің (Роговин .М.С , Залевский .Г.В 1988 ) жұмыстарында жоғарғы классификация қарастырылады яғни жәнеде өзіндік ұсыныстар .Бұл авторлардың көз қарасы бойынша , әдістеме – бұл өзін – өзі тану кезіндегі объекті және субъекті процесс ұғымы.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1.Экспериментальды таңдау дегеніміз не?

2.Реальды және идеалды эксперименттер қалай жүзеге асады?

3.Реалды эксперимент және толық сәйкестік эксперименті дегеніміз не?

Әдебиеттер:

1. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология . Учебное пособие .М , 2004 33-45б.

2. СобчикЛ.Н. Методы психологической диогностики М.,1990.

3. Соколова Е.Т. Проективные методы исследования личности. М., 1980.

4. Хармон Г.Современный факторный анализ .М, 1972

5. Шмелев А.Г. Введение в экспериментальную психосемантику .М,1983г

Экспериментальды зерттеудегі “шынайы” жоспар өзгелерден мына негізгі белгілер бойынша ажыратылады:

1. 
   Эквивалентті топ жасаудағы бір стратегияны қолдау, бұл – рандмизация.
   
2. 
   Минимум ретінде экспериментальды бір бақылау тобының болуы.
   
3. 
   Тестілеу экспериментін аяқтау және топ әрекетін салыстыру, топтан алынған (х1) экспериментальды әсер етуді және алынбаған әсер ету (х0).
   

Бұл жоспардың үш негізгі нұсқасы бар.

Мұндағы: R-рандализация, Х-әсер ету, О1-бірінші топты тестілеу, О2-екінші топты тестілеу.

1). 2-рандализацияланған топқа әсер етуден кейін тестілеу үшін жоспар. Оның авторы – атақты биолог және статистик Р.А.Фишер.

Экспериментальды және бақылау топтарының тепе-теңдігі бұл жоспарды қажетті шартты қолдану болып табылады. Топтың эквиваленттілігіне жету үшін рандализация процедурасы қолданылады. Бұл жоспар зерттелушіге алдын ала тесті өткізу қажет және мүмкін болмаған жағдайда қолданылады. Егер рандализация сапалы өткізілсе, онда бұл жоспар ең жақсы болады

Егер әсер етудің 1 дәрежесін қолдану қажет болмаса, онда жоспар бірнеше экспериментальды топқа және 1-бақылау тобына қолданылады. Егер бір қосымша айналымның әсер етуін бақылау қажет болса , онда жоспар 2 бақылау тобымен 1-экспериментальды топқа қолданылады.

2 рандализацияланған топқа әсер етуден кейін тестілеу жоспарын қолдану ішкі валидтілікті емес негізіндегі көздерді бақылау жүзеге асырылады. Рандализация - мүмкін болатындардың ішіндегі ең жақсы процедура , бірақ таңдаудың дұрыстығына абсолютті кепілдеме бермейді.

Рандализация қорытындысына күмәнданса, онда алдын-ала тестілеу жоспары қолданылады.

2). 2-рандализацияланған топқа алдын ала және қорытынды тестілеу үшін жоспар.

Алдын ала тестілеу жоспары психологтарда қарапайым қолданылыды. Биологтар рандализация процедурасына үлкен сенім артады. Психолог әрбір адамның өзгелерден ерекше және өздеріне тән мінездері бар екенін жақсы біледі, тест арқылы бұл өзгешелікті саналы түрде, рандализациядағы механикалық прцедурасы арқылы анықтауға болады. Бірақ психологиялық зерттеулердің көптеген гипотезасы, негізінен даму психологиясы аймағында индивидтің қасиетіндегі белгілі бір өзгерісі сыртқы фактордың әсеріне байланысты деген болжам айтылады. Сондықтан “тест-әсер ету-ретест” жоспарын рандализация және бақылау тобына қолдану өте көп таралған.

Сыртқы валидтілікті бақылау үшін 1949 жылы құрылған Р.Л.Соломон жоспары қолданылды.

3). Соломон жоспары 4 топқа эксперимент жүргізгенде қолданылады.

1. Эксперимент 1: R O1 X O2

2. Бақылау 1: R O3 O4

3. Эксперимент 2: R X O5

4. Бақылау 2: R O6

Жоспар 2 экспериментальды және 2 бақылау тобына зерттеу жүргізгенде қолданылады, бұл мультитопты болып табылады (2х2 типі). Соломон жоспары бұрын қарастырған 2 жоспарды біріктіреді. 1-сі алдын ала тестілеу жүргізілмесе, 2-сі “тест-әсер ету-ретест”.

“Бірінші бөлім” жоспар көмегімен 1-тестілеу әсер ету тиімділігін бақылау және экспериментальды әсер ету.

2.Бір тәуелсіз айнымалы және бірнеше топтар үшін жоспар.

Кейде 2 топты салыстырғанда экпериментальды гипотезаны растау жеткіліксіз. Мұндай проблема 2 жағдайда пайда болады: а) сыртқы айнымалыны бақылау қажет болғанда, в) сандық байланыс пен 2 айнымалы арасындағы айқындылау қажет болса.

Сыртқы айналысты бақылау үшін әртүрлі факторлы экспериментальды жоспардың нұсқасын қолданады. 2 айнымалы арасындағы сандық байланысты анықтау “дәл” экспериментальды гипотезаны тексеру кезінде қажет болды . 2 топ қатысқан экспериментте тәуелсіз және тәуелді айнымалылық арасындағы себепті факт байланысын қондыруға болады. Бірақ 2 нүкте арасына шексіз көп қисық нүктені келтіруге болады. 2 айнымалы арасында сызықты байланыстың бар екеніне көз жеткізу үшін, 3 нүкте бөлу керек, яғни тәуелсіз айналымның 3 дәрежесіне сәйкес келетін. Сонымен қатар, экспериментатор бірнеше рандализацияланған топты бөлу керек , оларға әртүрлі экспериментальды шарт қою қажет. Қарапайым нұсқа 3 топқа және 3 дәрежені тәуелсіз айнымалылық жоспары болып табылады.

Эксперимент 1:R X1 O1

Эксперимент 2 :R X2 O2

Бақылау : R O3

Бақылау тобы – бұл 3-экспериментальды топ, оның айнымалылық дәрежесі: х=0.

Бұл жоспарды жүзеге асыруда тек тәуелсіз айнымалының 1 дәрежесінің санына сәйкес келеді.

Қарапайым «жүйелі экспериментальды жоспар» қазіргі экспериментальды зерттеуде сирек қолданылады.

3.Факторлы эксперимент айнымалық арасындағы күрделі гипотезаны тексеру қажет болғанда қолданылады.тең гипотезаның жалпы түрі: «егер А1, А2, . . . Аn, онда В». Мұндай гипотеза кешенді, комбинирофты деп аталады. Бұнда тәуелсіз айнымалық арасында әртүрлі қатынас болуы мүмкін: коньюнкция, дизьюнкция, сызықты тәуелсіздік, аддитивті немесе мультипликатты және т.б. Факторлы эксперимент көп өлшемді зерттеу жеке жағдайы болып табылады, факторлы экспериментте ереже бойынша бір уақытта гипотезаның 2 типі тексеріледі:

1. 
   әрбір тәуелсіз айнымалыққа бөлек әсер ету гипотезасы.
   
2. 
   айнымалықтардың өзара әрекет гипотезасы, тәуелсіз айнымалының өзгеге әсер ету эффектісі.
   

Қазіргі кезде факторлы жоспар психологияда қолданылады, 2 айнымалық арасындағы қарапайым байланыс онда мүлдем кездеспейді.

Факторлы жоспардың көптеген нұсқалары бар. Оның жиі қолданылатыны 2 тәуелсіз айнымалық пен 2 дережелі 2х2 типіне арналған факторлы жоспар қолданылады. 2х2 жоспары 2 тәуелсіз айнымалықтың 1 тәуелдіге әсерету тиімділігін анықтау үшін қолданылады. Экспериментатор айнымалы мен дәреже байланысын монипуляция жасайды.

2-ші айнымалылық	1-ші айнымалылық
	Бар	жоқ
бар	1	2
жоқ	3	4

Сонымен қатар факторлы жоспардың өзге де версиясы сирек қолданылады, соның ішінде 3х2 немесе 3х3. 3х2 жоспары 1 тәуелді айнымалыққа 1 тәуелсіз айнымалықтан байланыс түрін қондыру қажет болғанда, ал 1 тәуелсіз айнымалықтан дихоталикалық параметр ұсынылған. 1-ші тәуелсіз айнымалық жай жүйеленгенде: бақылаушы бар, бақылаушы жоқ. 2-ші тәуелсіз айнымалық – тапсырманың қиындық дәрежесі. Бұл жағдайда біз 3х2 жоспарларын аламыз.

2-ші айнымалылық	1-ші айнымалылық
	оңай	орташа	қиын
Бақылаушы бар	1	2	3
Бақылаушы жоқ	4	5	6

3х3 жоспары егер 2 тәуелсіз айнымалы тәуелсізде қолданылатын жағдайда. Бұл жоспар тапсырманың әртүрлі қиындықта сәтті орындалғанын анықтайды.

Ротационды жоспар «латын квадраты» әдісі бойынша құрастырылады, бірақ жоғарыда қарастырылғандардан айырмашылығы, жол бойынша зерттелуші тобы бейнеленген, ал бағанда – 1-ші тәуелсіз айнымалының әсер ету дәрежесі, кесте де – 2 тәуелсіз айнымалықтың әсер ету дәрежесі бейнеленген.

Ротационды жоспардағы баған бойынша суммасы әртүрлі мәндегі 1 тәуелсіз айнымалықтың эффект дәрежесін көрсетеді, ал жолдағы сумма топ арасындағы айырмашылықты сипаттау қажет. Егер топ сәтті рандолизацияланса, онда топаралық өзгешілік болмау қажет. Егер топ құрамы қосымша айнымалық болып табылса, онда оны бақылау мүмкіндігі туады.

Экспериментальды жоспардың әртүрлі нұсқасына қорытынды келтере отырып, оны былай жіктейміз.

Экспериментальды жоспар мына негіздер бойынша ерекшеленеді:

1. 
   тәуелсіз айнымалық саны- біреу немесе көп. Олардың санына байланысты қарапайым немесе факторлы жоспар қолданылады.
   
2. 
   тәуелсіз айнымалық дәрежесінің саны- 2 дәрежеліде сапалы байланысты қондыру болса, 3 және одан да көп – сандық байланыс.
   
3. 
   кім әсер етуді алады. Егер «әрбір топта - өз комбинациясы» схемасы қолданылса, онда топаралық жоспар болады. Егер «барлық топ – барлық әсер ету» схемасы қолданылса, онда ротационды жоспар. Готтскандер оны кросс- индивидуальды салыстыру деп атады.
   

4. 1 зерттелушіге арналған эксперимент жоспары.

Психологияда таңдау эксперименті. Экспериментальды зерттеудің топқа таралуы атақты биолог және математик Р.А.Фишердің экспериментті жоспарлау және олардың қорытындысын өңдеу теориясын жасағаннан кейін танымал болды. Бірақ психологияда экспериментті таңдауды зерттеуді жоспарлау теориясының пайда болғанына дейін ұзақ қолданылады. Алғашқы экспериментальды зерттеу 1 зерттелушінің қатысуымен өткізілді – ол экспериментатордың өзі немесе оның ассистенті болды. 1913 жылы өткізілген 1 зерттелушіге классикалық экспериментальды зерттеу Г.Эббингауз жұмысы болды. Көп жағдайда 1 зерттелушіге жүргізілетін зерттеу әдістемесін 1970 – 1980 жылдары көптеген авторлар жасаған: А.Кездан, Т.Кратохвилл, Б.Ф.Скиннер, Ф.Дж.Мак Гиган және т.б.

Экспериментте артефактінің 2 көзі бөлінеді: А.Жоспарлау стратегиясындағы қате және зерттеуді өткізу. В.индивидуальды айырмашылық.

Оқыту психологияда критерийлерді ауыстыру әдісінде немесе «критерий өңдеу жоспары» қолданылады. Бұнда әсердің өсуіне зерттелушінің жауабы тіркеледі. әрекет параметрінің өсуі тіркеледі және келесі әсер зерттелушінің берілген деңгейден шығуынан кейін ғана жасалады. Орындау деңгейі тұрақталғаннан кейін зерттелушіге әсердің келесі градациясы беріледі. Сәтті өткен эксперимент қисығы аяқпен тапталған баспалдаққа ұқсайды, онда баспаның басталуы әсердің бастапқы деңгейімен, ал оның соңы зерттелушінің келесі критерийге шығуымен сәйкес келеді. А – В – В – А жоспары бұл әсерлердің бірізділігінің инверсиясы. Бірізділік эффектілері алдыңғы әсердің кейінгі әсерге әсер етуімен байланысты. Ауысу жағымды, жағымсыз және симметриялы, ассиметриялы болады. А – В – В – А бірізділігі позиционды тұрақты схема болып табылады. Готтсданкер айтқандай, А және В айнымалының әсері ерте және кейінгі ауысудың эффектілерімен негізделеді. әсерлер бірізділігінің кездейсоқтығы тапсырмаларды рандолизациялау жолымен іске асады. Оны көп тексеруді талап ететін экспериментте қолданады.

Бір зерттелушіге арналған жоспардың түрлі нұсқалары туралы Барлоу және Херсен «экспериментальные планы для единичных случаев» монографиясында жазылған.

Аналогиялық схема мәліметтерді интерпретациялауда қолданылады. РАН психология институтында Дрынков қарапайым жасанды ұғымдарды қалыптастыру процесін зерттеді. Оның ойынша, оқудың бастапқы деңгейін қатысты индивидуальды көрсеткіштің нормасы және критетийге жету барлық зерттелушіге бірдей, уақытқа тәуелді, функциональды сәттілікті алуға мүмкүндік береді.

Бір ғана зерттелуші қатынасатын эксперимент ерекшіліктерін қарастырайық. Бұндай эксперименттің нәтижесі экспериментатордың болжамына және оның зерттелушімен қарым-қатынасына байланысты. әсердің бірізділігі байқалған кезде экспериментатор өзінің саналы және санасыз әрекеті арқылы зерттелушіде болжамды дәлелдейтін әрекет тудыруы мүмкін. Сондықтан бұндай зерттеуде «соқыр тәжірибелерді» қолдану ұсынылады. «Соқыр тәжірибеде» экспериментатор соңғы плацебо эффекттің және қашан әсердің болатынын біледі, ал зерттелуші одан беймәлім. Бір зерттелуші қатысатын эксперименттер психофизиологияда, психофизикада, когнитивті психологияда маңызды роль атқарады.