Жеке адамның психологиялық құрылымы

-адамның психикалық қасиеттері (бағыттылығы, мінез, темперамент. қабілет)

-өмірлік тәжірибе

-психикалық жағдайлар

-психикалық процестердің индивидуалды ерекшеліктері

Психологиялық құрылымның келесі бір сферасы бойынша:-интелентуалды – танымдық; эмоционалды-ерікті;

қажеттілік, мотивтері ;психомоторлы;

Адамның психологиялық құрылымында орталық негізі – қажеттіліктерінің мотивтер сферасы мен бағыттылық әр алуан қасиеттерден өзара байланысты қажеттіліктер мен мүдделер, мінез-құлық мотивациясы жүйесінен құрылады.

Жеке адамның психологиялық құрылымын зерттеушілер өкілдері:

К.К.Платонов, А.Г.Ковалев, С.Л.Рубинштейн және шетелдік психология өкілдері: З.Фрейд, Э.Фромм, Э.Берн, А.Маслоу, К.Родижерс және т.б.Жеке адамның психологиялық құрылымын жалпы топтастырып қарастырсақ 4 топқа бөлуге болады.

1.Жеке адамның әлеуметтік өмірге қатысты ерекшеліктері: қызығу, ынта, талаптары, мақсат-мұраты, дүниетанымдық көзқарас, сенім және адамгершілік қасиеттері.

2. Адамның білімдері мен дағдысы, биімділігі қабілеті. Бұлар адамның даралық қасиеттері мен өзіндік даму деңгейін, тәлім-тәрбие негізінде қалыптасқан тәжірибесін көрсетеді.

3. Жеке адамның өзіндік психикалық процестері. Олар зейін, ойлау, қабылдау, ес, сезім, ерік, т.б. процестер.

4. Жеке адамның биологиялық тума қасиеттері, жоғары жүйке жүйесі қызметі, темперамент, адамның жас және жыныстық ерекшеліктері.

Қызығу – шындықтағы заттар мен құбылыстарды белсенділікпен танып, білуге бағытталған адамның тұрақты жеке ерекшелігінің көрінісі.Қызығулар мазмұнына, бағытына қарай: материалдық, қоғамдық, рухани, кәсіптік, эстетикалық, оқырмандық, спорттық, танымдық және т.б. болып бөлінеді.Адамның қызығу саласындағы ерекшеліктері әр түрлі. Бұл ерекшеліктер адамның іс-әрекетіне, көзқарасы мен талғамына, мұраты мен мүддесіне байланысты.

Қызығу – дегеніміз жеке адамның объектіге, оның өмірлік мәні мен эмоциялық тартымдылық күшіне қарай таңдамалы қатынасы.

Индивидтің қызығуы объектінің ерекшелігімен индивидтің өзінің психикалық санасына (мәдениетіне, тәрбиелілігіне, қабілетіне және мінез-құлқына) байланысты болса да сонымен қатар қоғамдық психологияға да байланысты. Қызығу қоғам дамуының әрбір тарихи кезеңіндегі жалпы адамзаттың мүдде мен рухани мәдениеттің дамуы және әлеуметтік қатынастарға да байланысты болды.

Тұлғаның әлеуметтенуі-ол адамның әлеуметтік-психологиялық, нормалар мен ережелер, қызметтерімен қоғамдық іс-тәжірибелерді игеру.Тұлғаның әлеуметтенуі жеке адамның материалдық, рухани мәдениеті мен әлеуметтік және жеке адамдар қарым-қатынасының белгілі-бір нақты орта мен оның өмірі мен іс-әрекетінде тоқтаусыз дамитын ұзақ та күрделі процесс.

Тұлғаның әлеуметтенуі процесінің бір-бірімен байланысты екі жағы бар. Біріншіден, адам әлеуметтік тәжірибені игереді, интериоризация процесі (субъективация, объективность). Екіншіден адам жеке басына тән қасиеттерді меңгереді. Экстеиоризация процесі – (объективность субъективация) әлеуметтану процесінде жеке адамның білімдер жүесі дамиды. Жеке адамның әлеуметтенуінің дамып, қалыптасуында өзара байланысты процестер.

1. жеке адамның жалпы әлеуметтенуі – адамның қоғамдық жүйеден нормалар ережелер мен адамгершілік сапалы қасиеттері, эстетикалық, саяси, құқықтық, діни т.б. қалыптасуы.

2. жеке адамның кәсіптік рольдік әлеуметтенуі – кәсіптік қызмет пен оның міндеттерімен, ерекшеліктерін қарым-қатынасын меңгеру.

1. 
   кәсіптік әлеуметтену – мамандық ерекшеліктерін толықтай меңгеру.
   

Іс-әрекет негізгі психологиялық категориялардың бірі. Іс-әрекет адамның мақсат-мұраттарын орындауда ортамен белсенді қарым-қатынасы және қажеттілігі мен мотивтердің нақты түрлерінің пайда болуы.

Іс-әрекет арқылы адамның рухани өмір байлығы: ақыл ой тереңдігі, қиялдау қабілеті мен ерік-жігері мен мінез-құлқы дамиды.Іс-әрекет барысында сана қалыптасады және іс-әрекеттен көрініс береді. Іс-әрекет әлеуметтік категория.Ортақ мақсат үшін біріккен және белгілі бір қоғамдық міндетті атқаратын әрекеттер жиынтығы Іс-әрекет іс-әрекет деп аталады. Іс-әрекет адамның өмір жолын анықтайды. Психика мен іс-әрекет арасында күрделі арақатынас бар. Бір жағынан, психика іс-әрекет барысында қалыптасады және көрініс береді, екінші жағынан психика іс-әрекетті реттеп, басқарып отырады.

Іс-әрекеттің 3 түрі бар. Ойын, оқу, еңбек.Олардың арасындағы айырмашылық – қорытындылары, ұйымдастырылуы, мотивтерінің ерекшелігімен ажыратылады.

Ойын баланың үлкен адам дүниесін бейнелеу, айналадағы дүниені тану жолы.Ойын арқылы бала айналадағы дүниемен, зат, құбылыстарды таниды, таным әрекеттері (қабылдау, ойлау, қиял, сөйлеу т.б.) дамиды, есте сақтау т.б. қарым-қатынасты үйренеді. Мектепке дейінгі балалар ойынына оқу, еңбек элементтерін меңгереді, мінез-құлық, қасиеттері қалыптасады.

Оқу дегеніміз еңбек әрекеттерін орындауға қажетті білімді, дағдыны және білгірлікті игеру процесі оқу әрекеті арқылы адамның дүниетанымы және барлық жан-жақты қасиеттері дамиды, дүниедегі барлық құбылысты танып-біледі т.б.

Адамды әрекетке келтіруші күш – қажетсіну.

Психологияда мотив түсінігіне келесідей анықтама беріледі: мотив – бұл адам санасында қаланып, оны белгілі-бір қажеттілікті қанағаттандыру үшін әрекетке итермелеуші себеп күш. Ал кең мәнінде мотив - шындыққа сай заңдылық ретінде ықпал жасап, объектив қажеттілік түрінде көрінетін болмыс. Ал мотивтік әрекет қылық пен іс-әрекетті психикалық реттеудің ерекше түрі (Р.Г.Агеева). Қорыта айтқанда адамның әрқандай әрекеті оның мотивтік себеп күштеріне байланысты. Адамның қалаған іс-әрекетінің негізінде оны іс-әрекетке ынталандырушы мотив жатыр. Мотив құрамы іс-әрекеттің бір бөлігі емес, жеке адамның мотивтік қажетсіну аймағы деп аталатын күрделі жүйенің ажыратылмас бірлігі. Мотивтік – қажетсіну аймағы жеке адамның өмір бойы қалыптасып, дамып барушы барша түрткілерінің жиынтығы аңдатады. Тұтастай бұл аймақ қозғалмалы, өмірлік жағдайларға байланысты түрленіп, дамуда болады. Солай да болса, кей мотивтер біршама тұрақты, басымдау келіп, адам өмірінің бағыт бағдар өзегіне айналады.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары;

1. Жеке адам анықтамасы.

2. Жеке адамның психологиялық құрылымы.

3. Жеке адамның бағыт-бағдары.

4. Жеке адамның қажеттілігі түрлері.

5. Жеке адамның дүниетанымы

. 6. Жеке адамның мотивтер сферасы.

7. Жеке адамның дамып қалыптасуына әсер етуші факторлар.

8. Іс-әрекет туралы түсінік.

9. Іс-әрекет түрлері.

10. Іс-әрекеттің адам өміріндегі маңызы.

Әдебиеттер:

1. Ана ньев Б.О. О прблемах современнего человекознание.-М.,1997, 187-274 б.

2. Богословский В.В. Жалпы психология.-Алматы,1982.

3. Намазбаева Ж.И. Психология.-Алматы.2005 95- 128 б.

4. Вилюнас В.К. Психологические механизмы мотивации человека.-М.,1990

5. Петровский А.В. Личность,деятельность,коллектив.-М.,1982

6. Столяренко Л.Д.,Столяренко В.Е. Психология и педагогика.-Ростов н/Дону.-2001,49-52 б.
5 дәріс

Тақырыбы: Жеке адамның өзіндік сана-сезімінің психологиялық мәні.

Дәріс мазмұны:

1. Өзіндік сана-сезім туралы түсінік.

2. Жеке адамның өзіндік «Мен» бейнесі.

3. Адамның психологиялық қорғаныс механизмдері.

4. Саналы және санадан тыс құбылыс.

1. 
   Өзін - өзі тану (самопознания)
   
2. 
   Өзін - өзі бағалау (самооцения)
   
3. 
   Өзін - өзі бақылау (самоконтроль)
   
4. 
   Өзін - өзі қабылдау (самопринятие)
   

Сананың түрлі қалыптары.

Адамның санасы екі түрлі жағдайда болады (два состояние сознание).

1. Ұйқылы жағдайы – демалу кезеңі.

2. Сергектік кезеңі.

Адам организмі қызметі 16 сағат сергектігімен 8 сағат ұйқымен (ауысып) кезектесіп отырады.Бұл 24 сағаттың цикл ішкі бақылау механизмін басқару немесе биологиялық сағат деп аталады.

1. Сергектік жағдай – сананың белсенді жағдайы, организмнің белсенділігі. Яғни сыртқы ортадан келген сигналдарды талдап бейнелеп отырады немесе организмнің сыртқы ортаға бейімделуі.

2.Ұйқы – организмнің толық демалысы, және күш жинау.

Адамның психологиялық қорғаныс механизмдері.

Жеке адамның өзіндік «мен» бейнелері.

құрайды».

«Мен» бейнесінің сәйкестік дәрежесі жеке адамның өзінің өз болмысын, мүмкіндіктерін,басқа адамдар арасындағы өз беделін бағалай алуына байланысты болады.Өзіндік бағаға сәйкес адам өз әрекеттерін реттеп отырады.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1.Өзіндік сана – сезім дегеніміз не.

2. Рефлексия дегеніміз не.

3. Өзіндік сана-сезім құрылымы қандай.

4. Адам санасының түрлі қалыптары.

5. Адамның психологиялық қорғаныс механизмдері.

6. Жеке адамның өзіндік «мен» бейнесі.

Әдебиеттер:

1. Намазбаева Ж.И. Психология.-Алматы,2005

2. Сәбет-Бап-баба Жалпы психология.-Алматы,2003

3. Рубинштейн С.А. Человек и мир.-М.,1976 253-381 б.

4. Введение в психологию.-СПб.,2003

5. Лурия А. Р. Лекция по общей психологии.-Питер.,2004

6. Ілешова Р. Медициналық психология.-Алматы.,1994,

7. Кон И.С .В поисках себя.-М.,1984

Тақырыбы: Таным процестері.Түйсіну және қабылдау процесі .

Дәріс мазмұны:

1. Түйсіну туралы түсінік.Түйсіну процесінің түрлері.

2. Түйсіну процесінің өзара байланысы мен жалпы заңдылықтары.

3. Қабылдау процесі.Қабылдаудың түрлері.

4. Қабылдау қасиеттері мен ерекшеліктері.
Мақсаты: Түйсіну және қабылдау процестерінің түрлері , қасиеттері, ерекшеліктері және заңдылықтары мен таныстыру.

Түйсіну процесі туралы түсінік.

Түйсіну тірі материяның жалпы биологиялық қасиеті сезгіштіктің ең маңызды көрінісі. Ол организмнің сыртқы ортамен психикалық байланыс орнататын бастапқы формасы немесе танымның алғашқы санасы.Айналаны танып білу түйсін процесінен басталады. Түйсіну процесінде психиканың танымдық, эмоциялық және реттегіштік жақтары ажырамастай тығыз байланыста.

Түйсіну дегеніміз - заттар мен құбылыстардың жеке қасиеттерінің сезім мүшелеріне тікелей әсер етуінен пайда болған мидағы бейнелері.

И.П.Павловтың жүйке қызметі туралы ілімі түйсіндердің пайда болуын нализатор (талдағыштар) аппаратының жұмысына байланысты түсіндіреді. Анализаторлар үш бөліктен құралады. Олар:

1. 
   ішкі сезім мүшесі
   
2. 
   бөлігі миға таралатын жүйке талшықтары
   
3. 
   бөлігі мидағы түрлі жүйке орталықтары.
   

1. Көру түйсігі. Көру түйсігінің екі үлкен тобы: Ахроматикалық түйсіктер. Хроматикалық түйсіктер.

2. Есту түйсігі. Дистанттық түйсік. Есту түйсігі сөздік, музыкалық,- деп үшке бөлінеді.

3. Дәм түйсіктері-контактылық түйсік негізгі дәмдік сапалары қышқыл, тәтті, ащы, тұзды.

4. Иіс түйсігі – иіс түйсігінің рецепторы да дистанттыққа жатады.

5. Тері түйсіктері. Тері қабықтарында тактиль (жанасқанда түйсіну) температура(суық пен жылыны түйсіну) тәрізді бірнеше талдағыш жүйе болады.

6.Статикалық түйсіктер. Статикалық немесе гравитациялық сезгіштік адам денесінің кеңістікте орналасу қалпын бейнелейді.

7.Кинестезиялық түйсіктер. Кинестезиялық деп дененің жеке бөлімдерінің қимылы мен қалпын түйсіну.

8.Органикалық түйсіктер. Рецептор ұштарының көбі ішкі мүшелерде орналасқан.

Түйсіктің жалпы заңдылықтары.

Түйсік заңдылықтарын мынандай екі бөлікке бөліп қарастырады.

1 – түйсіктер мен тітіркендіргіштер арасындағы сандық қатынасқа байланысты.

2 - түйсіктер мен сезім мүшелерінің қалпына тәуелді психофизиологиялық заңдылықтар.

Қабылдау процесі.

Айналадағы заттар мен құбылыстардың сезім мүшелерімізге әсері нәтижесінде қабылдаудың заттылығы қалыптасады.Қабылдаудың бейнесі сыртқы дүниенің белгілі затына қатысты болады. Бұл ара – қатынас біздің мінез құлқымыз бен іс - әрекетіміздің бағдарлау қызметінің негізі болып есептеледі.Қабылдаудың толықтығы мен дәлдігі қоғамдық тәжірибе мен адамның тәжірибесіне, заттардың белгілері мен қасиеттері жайлы жинақталған білімдерге тәуелді. Қабылдау бейнесінің өзі де оны құрастыратын бөлшектердің ерекшеліктеріне тәуелді болып келеді.

Білім жүйесін қалыптастыру, тәжірибені молайту, сезім, қажеттілік дағды және адамгершілік, мінез – құлық әдеттерін тәрбиелеу, болмысты мазмұндырақ қабылдауға көмектеседі.

Екіншісі материяның тіршілік ету формаларына негізделген. Заттарды уақытты қабылдау, қатынастары, қозғалысты, кеңістікті, адамды қабылдау.

Қабылдау қасиеттері

Заттылығы – айналадағы заттар мен құбылыстардың сезім мүшелеріне әсер нәтижесінде қалыптасады.

Құрылымдылығы – қабылдау түйсінудің жай қосындысы емес ол жалпы тұтас құрылымы.

Мағыналылығы – қабылданған объект тұтас болады, мағынасы сөзбен беріледі.

Тұтастығы – қабылдау әрқашанда тұтастық бейнесі. Сыртқы жағдайдың өзгеруіне қарамастан, заттар сол қалпында қабылданды.

Константтылығы – қоршаған заттар формалары, түстері, көлемі салыстырмалы түрде қабылданды.

Таңдамалылығы –басқалармен салыстырғанда кейбір объектілерді ерекше бөліп көрсетуімен байланысты.

Физиологиялық немесе ақыл – ой әрекетінен және эмоцияналдық шаршау кезінде адам қабылдауында өзгерістер байқалады. Олардың түрлері ерекшеліктеріне қарай мынадай түрлері болады:

Гиперстезиялық қабылдауда – сыртқы құбылыстың барлығын жоғары қабылдайды.

Гипостезиялық қабылдауда керсінше қабылдау нашарлауы, төмендеуі.

Галлюцинациялық құбылыс дегеніміз жүйке жүйесінің ауруға шалдығуынан жалған, теріс, бұрмаланған бейнелердің пайда болуы. Галлюцинация қиялдану, шатасу деген мағынаны білдіреді.

Иллюзия дегеніміз қабылданған нәрсе мен заттар өзіне сәйкес келмей бұрмаланып қабылданады.Аффектілік иллюзия – қорқыныш, үрей және мазасызданған, көңіл – күйі түскен адамға байқалады.Вербалды иллюзия айналадағы немесе қасындағы адамдардың сөзін, әңгімесінің мағынасынан басқаша қабылдау.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1. Түйсіну дегеніміз қандай процесс.

2. Түйсіну процесінің түрлері.

3. Түйсіну ерекшеліктері қандай.

4. Қабылдау дегеніміз қандай процесс.

5. Қабылдау түрлері.

6. Қабылдау қасиеттері.

7. Қабылдаудағы ерекшеліктер.

8. Иллюзия,галлюцинация қандай құбылыстар.

Әдебиеттер:

1. Намазбаева Ж.И. Психология.-Алматы.,2005

2. Немов Р.С.Психология (3 кн.) кн.1.-М.,1995

3. Лурия А. Р. Лекция по общей психологии.-Питер.,2004

4. Радугина А.А. Психология и педагогика.-М.,1999

5. Ілешова Р. Медициналық психология.-Алматы.,1994,

6. Кон И.С .В поисках себя.-М.,1984

Тақырыбы: Зейін және ес процесі.

Дәріс мазмұны:

1. Зейін туралы түсінік.

2. Зейін түрлері және қасиеттері.

3. Ес процесі туралы түсінік.

4. Ес түрлері мен қасиеттері.

5. Есте сақтау ерешеліктері мен заңдылықтары.

.

.Зейін туралы түсінік.

Зейін қасиеттері:

а) Зейіннің тұрақтылығы және жинақтылығы.

ә) Зейіннің ауысуы.

б) Зейіннің бөлінушілігі.

в) Зейін көлемі.

г) Зейін шоғырлануы

д) Зейін алаңдаушылығы.

е) Зейін шашыранқылығы

Ес туралы түсінік.

Адамның қабылданғандары ізсіз жоғалып кетпейді. Үлкен ми сыңарлары қыртысында қозу процесінен іздер сақталып қалады. Бұл іздер қозуды туғызған тітіркендіргіштер жоқ кезінде де қозудың тууына мүмкіндік жасайды. Соның негізінде адам есте сақтай алады, және қайта жаңғырта алады.

Ес дегеніміз – адам тәжірибесін есте тұту, сақтау және қайта жаңғырту жолымен бейнелендіреді. Естің негізінде ассоциоциялар немесе байланыстар жатады. Дүниедегі бір-бірімен байланысты зат немесе құбылыстар адамның есінде байланысын сақталады.Физиологиялық жағынан алғанда ассоциация уақытша нервтік байланыс болып саналады. Естің негізгі процестері есте сақтау, қолда ұстау, тану, қайта жаңғырту.

Ес түрлері.

Іс-әрекет сипатына қарай, ес мынандай 3 түрге негізделіп бөлінеді.

1. Психикалық белсенділік сипатына байланысты: қимыл-қозғалыс, эмоциялық сезімдік, бейнелі-көрнекілік және сөздік мағыналық.

2. Іс-әрекеттің мақсат сипатына қарай: ерікті,еріксіз ес.

3. Адамның материалды қанша уақытқа дейін есте сақтай алатындығына қарай: қысқа және ұзақ мерзімді есте сақтау.

Ғылымда есті дамытуға арналған жаттау тәсілін-мнемоника деп аталады. Өмір сүру қызмет атқару барысында жүйке жүйесінің ерекшеліктеріне қарай адамда естің даралық және типтік ерекшелігі қалыптасады. Естің (индивидуалдық) даралық ерекшеліктерімен біріншіден, және адам ерекшеліктерімен байланысты болады.Екіншіден даралық айырмашылық ес санасынан көрінеді. Ес санасы есте ұстау шапшаңдығы, сақтау беріктілігі және қайта жаңғырту жеңілдігімен сипатталады.

Естің типологиялық (типтік) ерекшеліктері.

Ес түрлерінің бірінің басымырақ болып қалыптасуы жеке адам ерекшеліктеріне, адамның іс-әрекет ерекшеліктеріне байланысты болады.

Есті зерттеу теориялары.

1. 
   Ассоциативті теория. Негізін салушылар Г.Эббенгауз және Г.Мюллер т.б.
   
2. 
   Гештальт теориясы.
   
3. 
   Естің мағыналық теориясы. Негізін салушылар А.Бине, К.Бюлер.
   
4. 
   Информациялық – кибернетикалық теория.
   
5. 
   Іс - әрекет саласындағы теориясы. Зерттеуші өкілдері: А.Леонтьев, П.Зинченко, Л.Смирнов. Барлық теорияның да ес процесінде өзіндік орны, негізі бар.
   

Әдебиеттер

1. Алдамұратов Ә. Жалпы психология.-Алматы,1996

2. Леонтьев А.Н. Лекций по общей психологии.-М.,2001

3. Выготский Л.С. Психология.-М.,2000

4. Дубровина И.В. Психология.-М.,2003

5. Лурия Р.Р.Маленькая книжка о большой памяти.-М.,1994
№ 8 дәріс

Тақырыбы: Ойлау және қиял процестері.

Дәріс мазмұны:

1. Ойлау туралы түсінік,ойлау ерекшеліктері.

2. Ойлау түрлері мен формалары және ой операциялары.

3. Ойлаудың адам өміріндегі маңызы.

4. Қиял туралы түсінік және қиял түрлері.

5. Қиялдың жасалу тәсілдері.

6. Қиял және шығармашылық..
Мақсаты: Ойлау және қиял процестерінің түрлері,ерекшеліктері,ой операцияларымен таныстыру.Ойлау және қиял процестерінің адам өміріндегі маңызын түсіндіру.
Ойлау процесі туралы түсінік.

Ойлау (процессінде) заттар мен құбылыстардың жалпы сипаттарын, олардың арасындағы табиғи байланысы мен қатынасын бейнелейтін психикалық процес Әрбір адамның шындықты танып білуі тікелей сезім мен ойлау арқылы бір – біріне ауысып, өзара байланысты түрде адам танымын толықтырып отырады.Сонда нақты пайымдаудан абстрактылы ойлауға, одан тәжірибеге көшіп отыру ақиқатты танып білудің диалектикалық жолы болып табылады.

Ойлау ми қыртысында жүзеге асатын психикалық процес болғанымен ол табиғаты жағынан әлеуметтік болады Ойлаудың таным сатысы ретінде айрықша ерекшелігінің бірі – сөзге, тілмен қатыстылығы.

Ойлаудың проблемалығы. Ойлау әрқашан бір мәселені шешуге бағытталады. Мәселені шеше отырып, адам бір нәрсені біледі, түсінеді, түсіндіреді, сырын ашады т.б.

Ойлау формалалары

Ойлау формулалары: пікір, ұғым, ой қорытындысы.

Ұғым - дегеніміз елеулі белгілердің бір тектестігі жағынан біріккен заттарды жалпылама білу.

Пікір - дегеніміз құбылыстар арасында байланыс орнату немесе белгілі бір зат, құбылыс туралы ойын айту, қатынасын білдіру.

Ой қорытындысы – бар деректер негізінде жасалған тұжырымдар. Олар индуктивті, дедуктивті, традуктивті болады.Индуктивті – бірнеше жеке жағдайдан шығатын ой қорытындысы. Дедуктивті - жалпы заң ережеден жәке жағдайға ауысатын ой қорытындысы. Традукітивті (аналогиялық) – жекеден жекеге немесе жалпыдан жалпыға ұқсастықтарына қарай ой қорытындылары.

Адамның мәселе шешудегі жеке тәсілі, ой әрекеті ой операциялары немесе ой процестері деп аталады. Талдау (анализ), біріктіру (синтез), салыстыру, жалпылау, нақтылау т.б.

Ойлау түрлері

1. Ойлау түрлері түрлі ерекшеліктеріне қарай бірнеше түрге бөлінеді.

2. Таным ерекшелігіне қарай: теориялық, эмперикалық.

3. Мазмұнына қарай: көрнекті әрекеті, көрнекті – бейнелік, сөздік – логикалық.

4. Әрекетіне қарай: вербальды, көрнекілік.

5. Қызметіне қарай: шығармашылық (творчестволық), сыншылдық (критика).

6. Рефлексияға қарай: интуктивті, рациональды.

7. Шешілетін мәселенің сипатына қарай: теориялық, тәжірибелік.

Ойлаудың даму стадиялары

Қиял процесі туралы түсінік.

а) әрбір адамның қиялы оның жеке басының қызығуы мен ерекшелігіне, алдына қойған мақсат-мүдделеріне байланысты.

ә) қиялдың мазмұн-мәнісі, түр-сипаты адамның жас ерекшелігіне, білім дәрежесі мен өмір тәжірибесіне, дара басының ерекшеліктеріне байланысты.

б) қиял адамның барлық психикалық құбылыстарымен тығыз ұштасып жатады.

в) адамның қиялы еңбек процесінде іс-әрекет үстінде де дамып отырады.

Қиял түрлері.

Ырықты қиял түрлері қайта жасау қиялы және шығармашылық қиял. Қайта жасау қиялы адамның өмір тәжірибесінде кездескен, бұрын болған бейнелерді қайта жаңғыртады.

Армандар мен мұраттар қиялдың ерекше формалары.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1. Ойлау ерекшеліктері қандай.

2. Ойлау түрлері.

3. Ойлау формалары.

4. Ой операциялары.

5. Қиял түрлері.

6. Қиялдың жасалу тәсілдері.

Әдебиеттер:

1.Богословский В.В. Жалпы психология.-Алматы, 1982

2.Немов Р.С. Практическая психология.-М.,1998 42-56 б.

3.СтоляренкоЛ.Д. Основы психологии.-Ростов н/Дону, 2003

4.Лурия А.Р. лекции по общей психологии.-СПб.:Питер ,2003

5. Ревская Н.С.Психология и педагогика.-М.,2001 99-101
№ 9 дәріс.

Тақырыбы: Сөйлеу процесі.

Дәріс мазмұны:

1. Сөйлеу туралы жалпы түсінік. Сөйлеудің физиологиялық сипаты.

2. Сөйлеу және қарым-қатынас.

3. Сөйлеудің түрлері.

4. Сөйлеудің дамуы және тәрбиелеу жолдары.
Мақсаты: Сөйлеу процесінің түрлері,ерекшеліктері және физиологиясы,даму барысымен таныстыру. Қарым-қатынастағы сөйлеу ерекшеліктерін түсіндіру.
Сөйлеу процесі

Адамзаттың жануарлар дүниесінен ерекшеленуі мен табиғатты меңгерудегі басты іс - әрекеттерінің бірі және өзіндік қасиеті – оның дыбысты анық тілі. Дыбысты тіл арқылы адамзат өзара қарым – қатынас жасап, іс – қимыл мен өмір – тіршілігінің бейнесін қалыптастырады.

Тіл үш түрлі қызмет атқарады:

1. Адамзаттың қоғамдық тәжірибесі. Бұл қызмет адамның тіл арқылы білімді меңгеріп, дүниені танып – білуін қамтамасыз етеді.

2. Тілдік қатынастар нәтижесінде адамдар тілдесіп, бір – бірімен түсініседі. Тілдің мұндай қызметін ғылыми атауды коммуникативті қызмет деп атайды. Әрбір адамның өз мінез-құлқы мен іс-әрекетіндегі даралық тәжірибелерді күнделікті тіршілікте қолданып отыруы, сөйтіп, сыртқы орта мен жағдайлардың өзгеруіне бейімделуі.Адам өзінің ғана емес, өзгелердің де тәжірибелерін қолданады, алға қойған мақсат-міндеттерін шешеді. Мұндай әрекеттер адамның ақыл-ойымен байланысты.

Сөйлеу әрекетінің атқаратын қызметтері: ғылыми тұрғыдан мынадай үш түрлі салаға топтастырылып қарастырылады:

1. Сөйлеудің коммуникативті қызметі.

2. Сөйлеудің сигникативтік қызметі. Бұл латынның “сигнал” – белгі, таңба деген сөзінен шыққан. Сигникативтік қызмет бойынша сөйлеуде адамдар бір-бірін белгілер мен таңбалар арқылы түсінеді.

3. Сөйлеудің экспрессивтік қызметі- әр алуан хабарлар мен жай-жапсарлардың мәнерлі сөзбен, дауыс ырғағымен өзгелерге жеткізілу тәсілі.

Сөйлеудің физиологиялық сипаттамасы.

Тіл білімі мен физиологияның түйсінуінен психолингвистика тіл психологиясы деп аталатын ғылым саласы пайда болды.Сөйлеудің физиологиялық негізін екінші сигналдық жүйенің қызметі құрайды.Екінші сигналдық жүйе бірінші сигналдық жүйемен бірлесе жұмыс істейді. Бұл бірлестік бұзылса, сөйлеу мән-мағынасыз сөздер тізбегіне айналады. Адамның сөйлеуі күрделі психологиялық процесс екендігі және оның жоғары жүйке қызметімен байланысты болып түр-түрге бөлінуі, олардың орталықтары мидың түрлі алаптарында орналасуында. Сөйлеу әрекетінің бұзылуы мидың белгілі алабының зақымдануына байланысты афазиялық жағдайға ұшырайды. Афазиялар динамикалық, эференттік қозғалысты және семантикалық, сенсорлық болып бөлінеді

Сөйлеу түрлері.

Сөйлеудің адамдар әрекетінде жетекші қызмет атқаратын түрі коммуникативті сөйлеу. Ол күнделікті қарым-қатынас барысында қолданылады. Сөйлеудің бұл түрі:

а) монологтық сөйлеу

ә) диологтық сөйлеу

б) үнсіз іштей сөйлеу

в) жазба сөз болып төрт топқа бөлінеді

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1. Сөйлеу анықтамасы.

2. Сөйлеу түрлері.

3. Сөйлеу қызметі.

4. Сөйлеу ерекшеліктері.

5. Сөйлеу физиологиясы.

6. Афазиялық жағдайлар,олардың түрлері.

7. Сөйлеудің даму стадиялары..

Әдебиеттер:

1. Намазбаева Ж.И. Психология.-Алматы.,2005

2. Тәжібаев Т. Жалпы психология.-Алматы.,1993

3. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики.-М.,1981

4. Лурия А.Н . Лекции по общей психологии.-М.,2002

5. Столяренко Л.Д. Основы психологии.-Ростов н/Дону,2003
№ 10 дәріс.

Тақырыбы; Сезім және эмоция. Ерік.

Дәріс мазмұны:

1. Сезім және эмоция анықтамасы және негізгі қызметтері.

2. Сезім мен эмоцияның физиологиялық ерекщелігі.

3. Сезім түрлері.

4. Эмоциялық көңіл-күйлер.

5. Ерік.Еріктің сапалық қасиеттері.

Еріктің амал кезеңдері.

1. 
   Мақсат және оған жетуге ұмтылу (дайындық кезең)
   
2. 
   Мақсатқа жету мүмкіншіліктерін түсіну (мақсат қою)
   
3. 
   Ниет – тілектердің пайда болуы
   
4. 
   Ниеттер шартысы және оның бірін қалау
   
5. 
   Тоқтамға келу үшін мүмкіншіліктердің бәрін қалау
   
6. 
   Тоқтамға келген шешімді қалау
   

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1.Сезім анықтамасы,қызметі.

2. Эмоция қызметі.

3. Сезім мен эмоцияның физиология

4. Сезім түрлері

Әдебиеттер:

1. Намазбаева Ж.Д. Психология.-Алматы,2005

2. Ильин Е.П. Психофизиология состояний человека.-СПб.:Питер,2005

3. Зарудной А.А. Общая психология.-Минск,1970

4. Психология:Адамзат ақыл-ойының қазынасы.10 том. №5 том.-Алматы,2005

5. Столяренко Л.Д.Основы психологии.-Ростов н/ Дону,2003
№ 11 дәріс.

Тақырыбы: Темперамент.

Дәріс мазмұны:

1. Темперамент туралы жалпы түсінік..

2. Жоғары жүйке жүйесінің типтері-темпераменттің табиғи негізі.

3. Темперамент типтерінің психологиялық сипаттамасы.

4. Темпераментке байланысты жеке адам қасиеттері..
Мақсаты: Адамның жеке басына тән қасиетерінің бірі темпераменттің түрлерімен және осы темперамент типіндегі адамдардың психологиялық сипаттамаларымен таныстыру.
Темперамент туралы түсінік.

Темперамент туралы жалпы түсінік. “Темперамент” сөзі – “красис” грек сөзіне латынша темпераминтум деген сөздеріне шыққан. Мәні –нәрселердің немесе заттардың мөлшер шамаластығы деген түсінікті білдіреді. Бұл өзгешелік ең алдымен адамның эмоциялық сезіміндегі және жүріс – тұрысы мен қимыл-қозғалысындағы, сөйлеген сөзіндегі, өзге адамдармен қарым-қатынасындағы ерекшеліктері. Сонда, темпераментті жүйке жүйесінің табиғи типтік қасиеттеріне тәуелді, жеке адамға тән дара өзгешелік деп білеміз. Адамның өзгешелігінің мәнін ашуға алғаш көңіл аударған, еңбек жазған-ертедегі гректің дәрігер ғалымы Гиппократ (б.з.д. 460-356 ж.ж.). Ол организм ерекшеліктері денедегі тіршілік шырындарына байланысты деп санады.

Темпераменттің физиологиялық негідерін ғылыми тұрғыдан түсіндірген – академик И.П.Павлов жүйке жүйесінің типтері ми қабығындағы қозу, тежелу процестерінің негізгі үш белгісі:

1. қозу мен тежелудің күші

2. олардың тепе-теңдігі

3. қозғыштығы жиынтығынан құралады.

Жүйке жүйесінің типтері өзгеріп дамиды. Жүйке жүйесі іс-әрекетінің дамуы мен өзгеруі тек оның табиғи типтерін ғана билеумен шектеліп қоймай, организм тіршілігі өзгерістерінің барлығына әсер етеді.

Темперамент түрлері.

Темперамент– адамдардың психикалық әрекетінің нақты динамикасын айқындайтын психикалық дара қасиеттерінің жиынтығы. Бұл психикалық ерекшеліктер адамның барлық іс - әрекетінде оның мазмұнынан, қарым – қатынасынан, сөйлеген сөзінен, сезім- эмоциясынан, ерік- жігерінен, жүріс тұрысынан, қимыл – қозғалысынан, ым-ишарасынан (жест мимика) т.б көрініс береді.

1. Темперамент ұғымы туралы алғашқы түсініктер.

2. Гиппократ ілімі.

3. Павловтың жүйке жүйесіне байланысты тұжырымдары.

4. Меланхолик типі сипаттамасы.

5. Флегматик темпераменті қасиеттері

6. Сангвиник темпераменті.

8. Холерик сипаттамасы.

9. Темпераменттің басқа қасиеттермен байланысты көріністері.

Әдебиеттер:

1. Алдамұратов Ә. Жалпы психология.-Алматы,1994.

2. Зарудной А.А. Общая психология.-Минск,1970

3. Ананьев Б.Г. Избранные психологические труды.2-х т. Т.2.-М.,1980

4. Реан А.А.Психология личности.-СПб.,2004

5. Столяренко Л.Д. Основы психологии.-Ростов н/Дону,2003

Тақырыбы: Мінез.

Дәріс мазмұны:

1. Мінез туралы түсінік.

2. Мінез құрылымы.

3. Мінездің типтік ерекшеліктері.

3. Мінез акцентуациясы.
Мақсаты: Адам мінезінің типтік ерекшеліктерімен, құрылымымен және акцентуациялық ерекшеліктерімен таныстыру.
Мінез туралы түсінік. Мінез - әрбір адамның жеке басына тән өзіндік психологиялық қасиеттер мен ерекшеліктер жиынтығы. Мінез ерекшеліктері адамның даралық өзіндік психологиялық қасиеттері. Адамның ісі мен қылығынан көрінетін, айналасындағыларға қатынасын бейнелейтін тұрақты жеке қасиеті мінез деп аталады.

Мінез бітістері адамның дүниеге көзқарасына сенімі мен мұратына, әлеуметтік жағдайына, сыртқы орталық әсері мен адамның өзін-өзі тәрбиелеуінен көрінеді. Мінез бітімі қалыптасуында қоғамдық – тарихи тәрбиелену бағыттары әсерінің де маңызы зор.

Адам мінезінің даралық ерекшелік екендігін ғылым тарихында алғаш сипаттаған – ертедегі грек философы Теофраст (б.з.д. IV- III ғ.ғ.)

Мінез құрылымы мен түрлері.

Адам мінезінің құрылымы әртүрлі қасиеттер жиынтығынан тұрады. Кейбір мінез ерекшеліктері бір-біріне тәуелді, өзара байланысты болып келеді. Мінездегі осындай әр түрлі қасиеттерден құрылған біртұтас бірлікті мінез құрылым дейді. Мінездегі өзара байланысты психикалық қасиеттердің жүйесі факторлар деп аталады. Психикалық ғылымда мінез қасиеттерін 4 топқа бөліп қарастыруға болады:

1. Мінездің еңбекке байланысты қасиеттері: еңбексүйгіштік, адалдық, еңбекке жауапкершілікпен қарау, жалқаулық, немқұрайлылық;

2. Ұжымға, адамдарға қатысты қасиеттер: қайрымдылық, сергектік, талап қоюшылық, асқақтық, менсінбеушілік;

3. Өзіне-өзінің қатынасы: өркөкіректік, даңғойлық, тәкаппарлық, мақтаншақтық, өзімшілдік, қарапайымдылық, кішіпейілділік т.б;

4. Заттарға қатысты: ұқыптылық, ұқыпсыздық, салдыр – салақтық.

Мінез құрылымындағы қасиеттеріне мынадай ерекшеліктер жатады:

1. Мінездің тереңдігі. Бұл қасиет адамның қоғам таланттарына орай көпшілікке, ұжымға, еңбекке деген қатынасын білдіреді;

2. Адамның жеке басының ерекшелігі, белсенділігі. Бұл қасиет – мінездің күші. Осыған байланысты адам жақсы, мықты тұрақты және нашар мінезді деп аталады;

3. Мінездің тұрақтылығы (ауытқушылығы) ауытқымалығы мен бейімделгіштігінің ерекшелігі олар табандылық, тәуелділік, бейімделгіштік.