YujiHiiri к езец - ой ы н дагы р о л д е р г е бай л ан ы ст ы е з г е р у ц

караспен кабылдайды. Баланыц киялы ересектерге Караганда элаз. 
JT. С. Выготскийдщ тужырымына суйенсек, «Бала киялыныц дамуы 
б1ртшдеп, шамасына карай кабылдауынан басталады. Киялда бо­
латын барлык образдар, каншама тацгажайып болып кершгенмен де, 
баланыц ем1рден керген-бшгеншен непзделедг Кейде бала ем1рде 
кездескен 
Keft6ip 
жагдайларды езш дж кабылдаумен тусшд1ргенде, 
б1зге улкендерге кутпеген тацкаларлыктай болып естшедЬ>.
С. 
JT. Рубинштейншц айтуынша «К^нял - бул образдык форманы 
icKe 
асыру, езгерюке енпзу» деп тусшд1редг JT. С. Выготский мен
А. Н. Леонтьев киялдыц ерекшелшше карай оган арнайы психика­
лык удерю деп карауга мэн бередг
Атакты психолог Л. С. Выготский баланыц киялы б1ртшдеп 
©Mip
тэж1рибесшщ молаюына байланысты калыптасады деген коры- 
тындыга келедг
K,a3ipri 
кездеп психологтар мен педагогтар баланыц жеке ба­
сыныц дамуындагы киялдыц мацыздылыгыныц ец тшмд1 жолы 
шыгармашылык жумыста корсету, уйрету, коркемдж эдебиетте нак- 
тылау, ез бетшше жумыс жасауына жагдай жасау, ягни, еркшдж 
беру 
KepeKTiriH 
айтады. Сонымен киялдыц дамуы темендегщей уш 
компоненттен турады:
— 
6 ip iH iin д э р е ж е д е к и я л к о р ш а г а н б о л м ы с п е н б а й л а н ы с т ы ,
д а й ы н н э т и ж е ш о й л а с т ы р у г а м у м к ш д ж б е р е д к
— еюнни дэрежеде баланыц откен тэж1рибеа'мен байланысты, 
6ipaK сонда да заттык байланыстыц рел1 бар;
— уппнип дэрежеде киялдыц дамуы балага акикаттан киялдыц 
козгалысыныц жогаргы формасы - ой - шюрден оныц 
icKe 
асуына 
байланысты.
Сонымен, корыта айтканда, б1здщ тэж1рибем1зге непз болган 
5-6 жастагы балалардыц курастырган ертеплер1 мен кызыкты эц- 
пмелер1 уйымдаскан турде магыналы, жуйелк оз бетшше ерюн 
журпзшген жумыс, киялдыц дурыс дамуына апаратын коп жолдыц 
6ipi болды деп есептейм1з. 6 жасар бала оз киялында алуан турл1 
жагдайлар кура алады жэне баланыц ©3i сонда эртурл1 жагынан 
кершедг Ойын барысында калыптаса отырып, киял баска да ic- 
эрекет туршде ете алады. Т1лi жэне киялы жаксы дамыган бала 
кызыкты сюжетп тез арада жанынан ойлап шыгара алады. К^иялдыц 
уздж аз жумысы - баланыц айналадагы элемд1 танып-бшушщ жэне 
игерушщ мацыздылыгы, бул жеке тэж1рибе аумагынан шыгудыц 
эдюк
268

В. С. Мухина теориясы бойынша озшщ бастамалары жагынан 
баланыц киялы сэбшпк шактыц соцында пайда бола бастайтын 
сананыц белгшер функциясымен байланысты. Белгшер функция­
сын дамытудыц 6ip жел1с1 заттарды баска баламалармен жэне олар­
дыц бейнелеулер1мен алмастырудан тшдж, математикалык жэне 
баска белгшерд1 пайдалануга, ойлаудыц логикалык формаларын 
мецгеруге экеледг Екшпп жел1 нактылы буйымдарды, окигаларды 
киял аркылы толыктыру мен алмастыру мумкшдшшщ пайда болуы 
мен кецеюше, жинакталган туснпктердщ материалынан жаца бей- 
нелер куруга жетелейдг
Баланыц киялдауы ойын устшде калыптасады. Алгашкы кезде 
киял заттарды кабылдаудан жэне ойын ic-эрекеттерш орындауы- 
нан ажыратылмайтындай. Ойын устшде калыптаскан киял мектеп­
ке деш нп бала ic-эрекеттершщ турлерше де ауысады. Бала сурет 
салганда, ертегшер мен такпактарды ойлап шыгарганда киял не- 
гурлым айкын байкалады.
Сондай-ак мектепке дейш п шакта зешннщ, естщ, киялдыц 
дамуында уксастыктар бар. Егер сэбшпк шакта озшде кабылдау 
мен ойлау ю-эрекеттер1 ретшде аныктауга болатын багдарлау ic- 
эрекеттершщ ерекше формалары ретшде бол1нсе, мектепке дешнп 
кезецде мундай ic-эрекеттер узд1кс1з курделшене жэне ж етте тусед1, 
ал зей1н, ес, киял узак уакыт жеке сипат ала алмайды. Бала б1рде- 
цеге назар аударарлыктай, корген1 мен ecTireHin жадында сактар- 
лыктай, бурын кабылдаганыныц аумагынан шыгарлыктай арнайы 
1с-эрекеттерд1 игере бшмейдг Мундай ic-эрекеттер тек мектепке 
дешнп кезецде калыптаса бастайды.
В. С. Мухина бойынша мектепке дейш п бала эрекетшщ жаца 
турлерш, улкендердщ оган койган жаца талаптарын игерудщ ык- 
палымен баланыц алдында 6ip нэрсеге зешнш шогырландыру 
жэне оган зешн кою, материалды есте устау жэне оны жацгырту, 
ойынныц, cyperriH т.б ой жел1с1н куру сиякты жаца ерекше мшдет- 
тер пайда болганда гана бетбурыс жасалады. Осы мшдеттерд1 шеше 
б1лу ymin бала улкендерден уйренген тэсшдерд1ц кандай да 6ipeyin 
пайдаланады. М1не, сонда гана зешннщ, естщ, киялдыц арнайы ic- 
эрекеттер1 калыптаса бастайды.
Мектепке дей1нг1 кезенде баланыц зешш тещректеп заттарга 
жэне осылар аркылы орындалатын ic-эрекеттерге катысты ынтамен 
сипаттапынады. Бала 6ip нэрсеге ынтасы ошпей турган кезде гана
269

зешнш шогырлайды. Жана 6ip нэрсе пайда болысымен-ак, баланын 
зешш лезде соган ауады. Сондыктан балалардыц узак уакыт 6ip 
ic n e H
шугылдануы сирек болады.
Д. Б. Эльконин п т р ш ш е , мектепке дейш п кезецде балалар 
i c - 
эрекетшщ курделенуше жалпы акыл-ой дамуыныц шгеруше бай­
ланысты зейш кушт! шогырланып, турактылыкка ие болады. Мы­
салы, мектепке дейш п кезецдеп юшкентайлар 
6 i p
ойынды 30-50 
минут ойнайтын болса, 5-6 жаска жеткенде ойынныц узактыгы 1,5 
сагатка дейш созылады. Муны ойында адамдардын курдел1рек 
ic- 
эрекеттер1 мен карым-катынастарыныц бейнелену1мен жэне ойынга 
унем1 енпзшетш жаца ахуалдардыц колдау табуымен тусшд1руге 
болады. Балалар суреттерд1 коргенде, эцпме, 
e p T e ri 
тыцдаганда 
зейш турактылыгы арта туседг Мысалы, мектепке дейш п шактыц 
соцында 
c y p e r r i
кору узактыгы 
eKi 
есе артады, мектепке дейшп 
юшкентайга Караганда алты жасар бала 
cypeTTi 
жаксырак тусшедг 
оныц езше кызыкты жактары мен егжей-тегжейлерш бол 
in
алады.
BipaK 
мектепке дейш п кезецде зешннщ непзп 
© 3repyi 
баланыц 
алгаш рет ез зешнш мецгере бшушде, оны саналы турде белгип 
заттарга кубылыстарга багыттай бшушде жэне кейб1р тэсшдерд1 
пайдалана отырып, соларга зейш коя бшушде. Мектепке дейш п шак 
ш ш де ез зейшш уйымдастыру ymiH сезд1 пайдалану курт еседг 
Муны, атап айтканда, мектепке дейш п ересектер улкеннщ нускауы 
бойынша тапсырманы орындаганда мектепке дейш п юшкентайлар- 
га Караганда нускауды 10-12 рет жш кайталады. Сонымен, баланыц 
мшез-кулкын реттеуде сездщ мацызыныц жалпы 
e c y iH e
байланыс­
ты мектепке дейшп шакта ыктиярлык зейш калыптасады.
В. С. Мухина мектепке дейшп шакта балалар ыктиярлы зешщц 
мецгере бастаса да, букш мектепке дейшп балалык шакта ыктияр- 
сыз зейш басым болып кала бередг Балаларга ездер1 
y m iH
6ip теки 9pi 
тартымы шамалы ic-эрекетке зейш кою киынга туседксонымен 6ipre 
ойын удер1сшде немесе эсерл1 сез1мге белерлжтей тапсырмаларды 
шешерде олар едэу1р узак уакыт бойы ыкыласты болып журедг 
Мектеп жасына дейш п бала зейшшщ ерекш елт мектепке дейш 
окыту ыктиярлы зейшге унем1 куш салуды талап ететш тапсырмалар 
бойынша курылуы мумкш емес себептердщ 6ipi болып саналады. 
Сабактарда пайдаланылатын ойын элементтерк ic-эрекеттщ нэти- 
жел1 турлерг ic-эрекет формаларын жш езгерту балалардыц зейшш 
айтарлыктай жогары децгейде устауга мумкшдж бередг
270

Сенсорлык даму, бала заттардьщ тусш, шшшш, мелшерш жэне 
олардыц KenicTiKTeri орналасуын айырып кана коймай, оларды 
мелшерше карай сэйкестецщрш (улкен, 
Kim i, 
аз, коп) аныктай ала­
ды.
Зейш тжелей кызыгушылыкпен байланысты (ырыксыз зешн), 
ейткеш кызыкты icKe бала кеш лi тез ауады. Егер 6 жасар бала 
ойынмен айналыскан болса, ол аландамай 2, TinTi 3 сагат ойнай 
бередг Алайда, булай зешщц шогырландыру - баланын айналыскан 
нэрсесше кызыгушылыгынан туындайды. Балага зейшш тэрбие­
леуде комектесу кажет. Улкендер соз нускаулары аркылы баланьщ 
зешнш уйымдастыра алады. Оларга б{ркелю жалыктыратын жэне 
тартымдылыгы аз ic-эрекетпен айналысу оте киын. Зешннщ бул 
ер ек ш ел т сабактарда ойын элементтерш eHri3yre жэне ic-эрекет 
турлерш ж еткш кп ауыстырып отыруга непзп себеп болып та­
былады.
К. Д. Ушинский «Балага окуды кызыкты ете б!лу керек жэне 
сонымен катар, оларды кызыктыра коймайтын тапсырмаларды да 
булжытпай орындауды талап ету керек, бул жумысты орындаганда 
6 i p
жагын басым 
e T i n
ж1бермей, ею жагын 
T e n e c T i p y
аркылы 
e p iK c i3
зешщц тудырып отырумен катар, балада белсещи зейш шамапы 
болганына карамастан оны жаттыктырып отыру керек», - деп 
керсетедг Окушылардьщ зейшш дурыс калыптастыруга 
M yraniM - 
Hin жеке басыньщ улп-е'негесшщ мацызы да зор.
В. С. Мухина бойынша мектепке дейшп шак есте сактау мен еске 
Tycipy кабшеттингшщ иэрмещц дамуымен сипатталады. Адамдар, 
окигалар есте сакталатыи кезец мектепке дейш п шакта анык- 
талмаган мерз1мге ыгысады. Шындыгында, 6i3re сэбшпк шактагы 
окигалардан бipдeцeнi еске Tycipy киын немесе мулде дерлж MyMKiH 
болмаса, мектепке дейшп балалык шак коптеген эсерл! сэттерд1 
есте калдырады. Бул эаресе мектепке дейш п ересектерге тэн. 
Мектеп жасына дейшп баланьщ eci непзшен ьщтиярсыз сипатта 
болады. Бул бала кебше езшщ алдына 6ip нэрсеш есшде калдыру 
ушш саналы максаттарды коймайтындыгын керсетедг Есте сактау 
мен еске Tycipy баланыц ерю мен санасына байланысты етедг Бул 
eKeyi де ic-эрекет аркылы жузеге асады 9pi ic-эрекеттщ сипатына 
байланысты болады. Бала ic-эрекетте неге зейш койса, оган не эсер 
етсе, не кызык болса, соны гана есшде сактайды.
271

жүктеу/скачать 8,02 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: