Пәні бойынша оқУ-Әдістемелік кешен

14 
 
№ 2 лекция тақырыбы:
Кӛркем әдебиетінің табиғаты.әдебиеттегі 
«кӛркем 
образ» 
және 
«обрыздылық» 
мәселелері

ІІ апта. 2 кредит - сағат. 
Лекция тезисі:
: 
Д‰ниені игерудіњ сезімдік образды және 
±ѓымды-логикалық формалары бар. Кењ ауқымда алып қарасақ, 
кµркем образ-µмірлік шындықты игеру мен қайтадан қорытып, 
жањадан жасап шыѓарудыњ µнерге ѓана тғн ерекше тғсілін 
сипаттайтын эстетикалық категория. Сонымен бірге кµркем 
шыѓармада жасалѓан алуан қ±былыстарды да, кµбінесе кейіпкерлер 
мен әдеби қаһарманды «образ» деп атаймыз. Негізінде образдыњ 
ерекшелігін екі мәселеге, яѓни нақты шындық пен ойлау ‰рдісіне 
қатысты қарастыру дғст‰рі қалыптасқан. Соѓан сәйкес, образдыњ 
обьективті-танымдық сипаттары екі т‰рлі жаѓдайѓа байланысты 
анықталады. Образ кµркемдік шындыққа тән болѓанымен, µмірлік 
негізінде жасалатындықтан, ақиқат µмірдегі кењістік, уақыт, қоѓам, 
заттар мен қ±былыстардан алшақ кете алмайды. Сондай-ақ, образ 
ақиқат болмыспен біте қайнасып кетуге де тиіс емес. Оныњ сыры-
образдыњ µмір с‰ру ортасына қатысты. Нақтылай т‰сер болсақ, 
образ ақиқат µмірден бастау алѓанымен, кµптеген шарттылықтар 
арқылы одан ажырап, кµркем туындыдаѓы «қиялдан туѓан» әлемге 
кµшеді.Образ-шыѓармашылық ой жемісі. Сондықтан ойлау 
‰рдісіне тән сипаттарѓа образ даин болады. Яѓни образ тек қана 
ақиқатты суреттеп берумен шектелмейді. ¤мір шындыѓын 
жинақтай отырып, жекелегкн оқиѓаларды, қ±былыстарды бейнелей 
отырып, адам баласын толѓандырып келе жатқан мәњгілік 
сауалдардыњ мәніне де ‰њіледі. Образ-нақты ±ѓым. Қандай 
қ±былысқа негізделсе де, образ ол қ±былысты дерексіз, тиянақсыз 
әлденелерге бµлшектемей керісіеше, оныњ т±тастыѓын, µзіндік 
бітімін сақтап қалады.Әдебиетте адам бейнесін жасаудыњ амалы 
алуан т‰рлі. Ол сµздегі суретпен ѓана бітпейді, кµркем бейне 
жасауѓа қажет µмірлік материалды жинақтаудан әдеби т±лѓаны 
даралауѓа дейін барады. 
Кµркем ой-қиял, оныњ әдебиеттіњ қалыптасуыныњ әр т‰рлі 
кезењдеріндегі орны. Кµркем ой-қиялдыњ кµркем әдебиет пен 
ѓылыми документальды әдебиеттер арасындаѓы шекара ретінде 
атқаратын ролі. Кµркем әдебиеттегі ой-қиялдыњ шарттылыѓы және 
µмірге ±қсастыѓы.Әдебиет - µнердіњ бір т‰рі, сµз µнері дедік. Ал 
µнер жайлы сµз қозѓап, сол µнердіњ жасаушы шыѓармашылық 

15 
 
шеберлік жµнінде ‰ндемей кетуге болмайды. Әрине, б±л – тым 
к‰рделі нәрсе. М±ны жан-жақты сµз ету шыѓармашылық әлемі 
мен әдеби болмыс творчествасыныњ психологиясын байыптау 
болып табылады. Ал, творчестваныњ психологиясы - µз алдына 
жеке пән. Демек, әдебиеттіњ теориясы мен творчестваныњ 
психологиясын шатастырмау керек. Дегенмен суреткер кем, оныњ 
қоѓамдық т±рпаты, т±лѓасы қандай? Талант табиѓаты не? М±ны 
жауапсыз қалдыру жµнсіз.Сµзімізді алдымен суреткер таланты не 
дегенге тоқталсақ? Талант табиѓаты µте к‰рделі. Талант атаулы 
қашаннан халық қ±рметі мен с‰йіспеншілігіне бµленген. Айталық, 
қазақ халқы атам заманнан бері қарай ел ішінде ақыны мен әншісін 
айрықша қадірлей білген. ¤нер иесін қасиет т±тып, киелі санаѓан 
ж±рттар да бар. Айта берсек, сонау кµне д‰ниеніњ ањѓырт ±ѓымы 
суреткер талантын кейбір тањдаулыларѓа тартқан қ±дайдыњ сыны 
деп 
білген. 
Таланттыњ 
қалыптасуына 
қажет 
µмірлік, 
шыѓармашылық жаѓдаяттар әрт‰рлі жолдармен кµрініс табады. 
Талант тумыстан екенін ‰зілді –кесілді жоққа шыѓару қиын. 
Суреткер болу ‰шін адамѓа тума қажет, табиѓи дарын қажет 
екенін кімде – кім мойындауѓа тиіс. әњгіме сол қабілет пен 
дарынныњ қалай тәрбиеленуінде жатыр, қалыптасуы мен дамуында 
жатыр. Тума кµркемдік қабілет кез келген кеседе бар. Олай 
болмаѓан жаѓдайда, кез келген кісі µнерді де, кµркем әдебиетті де 
жан ж‰регімен қабылдап, сезіне, т‰сіне алмас еді.Біздіњ халықта 
«µнер алды – қызыл тіл» деген мақал бар. Жалпы қазақ халқы сµз 
µнеріне ерекше мән берген. Шешен, билер к‰рделі әлеуметтік 
мәселеніњ шешімін қиыннан қиысқан бір-ақ ауыз сµзбен айтып 
отырѓан. Орынды айтылѓан сµзге, тоқтау- қазақ халқыныњ ±лттық 
ерекшілігі. Не бір қиын мғселелрді шешуге ел билеген әкімдерден 
гµрі сµздіњ майын тамызѓан шешендер, кµркем сµзбен кесте 
тоқыѓан ақын-жыраулар кµбірек араласқан. Сµйтіп сµз µнерін 
қадірлейтін ақын-жыраулар халықтыњ ±лттық талѓамымен бірге 
эстетикалық кµзқарастарын да дамытқан. Сµздіњ µзі-ойлаудыњ 
кµрінісі. Ойлау-±дайы µзгеру ‰стінде болады. Осыѓан байланысты 
сµз µнерініњ қалыптасып, дамуы барысында әдебиет те µзге µнер 
т‰рлерінен дарлана бастады. 
Сµз µнері басқа онер т‰рлеріне қараѓанда нақты да затты. 
Қозѓалыс әрекет ‰стінде кµрінеді. 
1.Нақты образѓа қ±ралады. 

16 
 
2. ¤зіндік мінезге негізделеді. 
3. Тақырыбы мен идеясы айқын болады. 
4.Басқа µнер т‰рлеріне қараѓанда, қалыњ кµпшілікке 
т‰сінікті болып келеді. Бірақ сµз µнерініњ кейбір шектеулі 
қасиеттері болады. Кез -келген кµркем шыѓарма белгілі бір 
±лттыњ тілінде болатынын ±мытпау керек.Сµз µнерін тек саналы 
адам ѓана жасай алады. Ол µнерді жасаушы, қаламгер деген кім? 
Сол жасаушы суреткердіњ қандай қасиеті бар болуы.3.Қабдолов 
қаламгерге тән мынадай ерекше қасиеттерін атап кµрсетеді.1.Сезім; 
2. Бақылау; 3 Қиял; 4. Интуиция; 5 ¤мірбаян; 6. Парасат; 7 Шеберлік; 
8. Шабыт. 
Жазушы шеберханасын зерттеушілер б±дан басқа да кµптеген 
қасиеттеріне ерекше тоқталып жатады. Сондықтан да б±л пікірді 
қатып қалѓан зањ деп қабылдауга болмайды.Образ табиғатына тән 
күрделі кӛркемдік әлеміне үңілуде архетип ерекше орын алады. 
Космогониялық, анторпологиялық, теогониялық, күнтізбелік, 
эсхатологиялық мифтердің архетип тудыруда маңызы зор. Түптеп 
келгенде, әдеби туындылардағы мифтік желілерден арна тартатын 
кӛркемді ойлау жүйесіндегі тарихи ойлау күретамыры кӛне 
аңыздардың кӛркемдік сана мен танымда жаңғыруы болып 
табылады. 
Архетиптер (грек. дәріс – алғашқы образ, модель) - швейцар 
психологы К.Г.Юнгтың «Аналитикалық психология және эстетика» 
атты еңбегі бойынша, әу баста санасыз түрде пайда болып, соңыра 
ӛзіндік мазмұнға ие, кӛп жағдайда архаикалық рәсім-салттар мен 
аңыздарда, 
символдық 
тұспалдауда, 
наным-сенімдерде, 
психологиялық актыларда (түс кӛру, т.б.) қылаң беретін, тіпті, қазір 
кӛркемӛнер туындыларына дейін жалғасын тауып келе жатқан 
орнықты психологиялық схемаларға (фигураларға) тән мотивтер 
мен әдіс-тәсілдер» (А.Ысмақова). Архетип туындыдағы кейіпкер 
психикасының 
даралығын 
ерекшелейтін, 
яғни 
адам 
психикасындағы (санасындағы) тұрақты және ырықсыздық 
аясындағы қарама-қайшылықты зерделеуге мүмкіндік береді. 
Мәселен, М.Әуезұлының «Қаралы сұлу» әңгімесі, Ә.Кекілбаевтың 
«Аңыздың ақыры», «Ханша дария хикаясы», О.Бӛкейдің «Кер 
бұғы», «Қайдасың, қасқа құлыным», «Қамшыгер». Т.Әбдіковтің 
«Оң қол» туындыларындағы архетип ұғымдарын нақты атауға 
болады.Сана және ырықсыздық туралы философиялық және 

17 
 
эстетикалық 
ұғымдар 
қайшылығы. 
Ырықсыздықтың 
адам 
психикасындағы объективті сипаты. Ұжымдық ырықсыздық. 
Архаикалық тәжірибе. Архетип және жеке психиканың даралығы. 
Архетип түрлері. Мәдени код. Генетикалық код ұғымдары.ХІХ-ХХ 
ғасырдағы әлемдік әдебиеттегі инициация (шыңдалу) рәсімінің 
кӛріністері, мифтік желілер, образдық ой салыстырулар. Эпостың 
пайда болу үдерісі ұжымдық бейсаналық архетиптермен 
байланастырылады. Архетип ұрпақтан ұрпаққа жеткен, мұраланған 
психика құрылымымен алғашқы бейсана бейнелердің мәнін, 
формасы мен тәсілдерін білдіреді. Ол құлық негізін, тұлға 
құрылымын, этникалық топқа тән ғаламды түсінуді, мәдениет пен 
ӛзара түсініктің ішкі бірлігі мен байланысын қамтамасыз етеді. 
Басқаша айтқанда архетиптер жалпыға ортақ априорлы, яғни 
тәжірибеге тәуелсіз, тәжірибеден бұрынғы психикалық және мінез-
құлықтық бағдарлама жасайды. Архетип пен оны айқындайтын 
архетиптік образдарды ажырата білген жӛн. Архетип түрлері он 
шақты ғана болса, одан туындайтын образдар кӛптеп саналады. 
Негізгі архетиптер: Кӛлеңке (тень), Сәби (ребенок), Анима, 
Анимус, Трикустер, Ұлы ана (великая мать), Рух (дух), Ӛздік 
(самость). Кӛлеңке архетипі бұл жеке тұлғаның жағымсыз жағын 
тұспалдайтын психиканың бейсаналық бӛлігі. Оны адам санасы 
айқындағысы келмейді және тура немесе жанама түрде ӛзгеге 
білдірмеуге тырысатын ӛзіндік сипатқа ие. Бұған Юнг үлгі ретінде 
Гетенің «Мефистофелін» келтіреді. Шынында да Мефистофель 
адам ӛмірінің құндылықтарын терістеуге ұмтылады. Ол жақсылық 
пен мейірімділікті жоққа шығаратын дүлей стихиялы күш иесі 
деуге келеді. Ал адамның күрделі рухани әлемі ішкі сезімін 
тереңдеп талдап кӛрсететін аналитикалық психологизмнің бір 
түріне жататын түс кӛру тәсілі арқылы жазушы Ә.Кекілбаев 
«Аңыздың ақыры» романында кіші ханшаның ӛңінде ӛзіне ӛзі 
білдіруге бата алмаған ұры ойы, шынайы сезімі түсінде әшкере 
болады. Кейіпкердің қиылын тербеген, сезіміне айрықша әсер еткен 
психикалық күйді күрделі қырынан айқындап, автор кейіпкер 
түсіне терең мән береді. Кіші ханшаны күнделікті ӛмірде үнемі 
жасырын мазалап, ӛзіне жіпсіз байлағандай «тұтқындап алған» ой 
сезімді қаламгер түс арқылы аша отырып, оның бейсаналық тілегін 
білдіруді де кӛздейді.Ұлы Ана архетипі – Фрейдтің ана жүйесіне 
Юнгтің түсіндірмесі болып табылады. Бұған грек мифтеріндегі 

18 
 
Кора немесе Деметра, христиандық мистикалық дәстүрде – София, 
қазақ әдебиетіндегі Жер-Ана, Кӛк Бӛрі (Құртқа) және Ұмай Ана 
бейнелері Ұлы Ана архетиптерін құрайды. Кӛне түркі 
дүниетанымын тотем ұғымынан ажыратуға келмейді. Ол 
Күлтегіннен басталып, бүгінгі Олжас Сүлейменов, Серік 
Ақсұңқарұлы поэзиясына дейін ӛлең ӛріміне алынып келеді. 
Анима, Анимус архетипі. Юнгтің пікірінше әр ер адамда - 
әйел, әр әйел адамда - ер адамның ерекшеліктері жасырын 
сақталады. Ол күрделі генетикалық және психикалық құбылыс. 
Юнг Анима архетипінің дамуының әр түрлі кезеңдерін жазған. 
Оның бірден бір бастауы Адам ата мен Хауа ана деп біледі. Ал 
қазақ әдебиетінде лиро-эпостық жырлардағы бейнелер соның 
сілемін аңғартады. 

жүктеу/скачать 0,72 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: