№12 дәріс тақырыбы: Фонема ұғымы. Дыбыс және фонема. Фонеманың қызметі. Орфоэпия жайлы ұғым

№12 дәріс тақырыбы: Фонема ұғымы. Дыбыс және фонема. Фонеманың қызметі. Орфоэпия жайлы ұғым.

1. Фонема ұғымы туралы түсінік

2. Дыбыс және фонема

3. Фонеманың мағына ажыратқыш қызметі

4. Орфоэпия жайлы ұғым

1. Қоғамның және тілдің дамуындағы жазудың рөлі

2. Жазу және оның даму кезеңдері

3. Орфография және оның ұстанымдары

4. Транскрипция және транслитерация мәселелері

5. Орфоэпияның ережелер жиынтығы

1.Тіл өзінің қатынас құралы болу қызметін ауызша түрде де, жазбаша түрде де атқара алады. Дыбыстық тіл жазу арқылы таңбаланады. Соның нәтижесінде оның қатынас құралы ретінде қолдану шеңбері кеңейеді. Жазу – адамдардың кеңістік пен уақытқа тәуелді болмай, өмірдің барлық салаларында кең түрде қарым-қатынас жасауына мүмкіндік беретін құрал.

Қазірде біз жазба тілді ауызша тілдегі сөздердің жазбаша түрде әріптердің тіркесімен белгіленуі деп түсінеміз. Бірақ алғашында бұлай болмаған. Жазудың тарихына көз жіберсек, әріппен таңбалаудың кейіннен пайда болғанын көреміз. Жазу өте ерте заманда жасалып, мыңдаған жылдар бойы өзгеріп, дамып келді. Жазудың мыңдаған жыл бойына дамып жетілуімен бірге, оның принциптері де өзгеріп отырды.
2. Пиктографиялық жазу. Бұл жазудың ең алғашқы түрі. Пиктографиялық жазу – суретке негізделген жазу. Сондықтан оны кейде сурет жазуы деп те атайды. Пиктографиялық жазудың таңбалары пиктограммалар деп аталады.
Пиктографиялық жазудың біртіндеп даму барысында идеографиялық жазу пайда болды. Идеографиялық жазудың таңбалары идеогрммалар деп аталады. Идеографиялық жазудың даму барысында идеограммалар пиктограммалардан біртіндеп алшақтап, ақырынды идеограммалар белгіленетін заттың сыртқы формасына дәлме-дәл негізделуден қалып, шартты таңбалар ретінде қолданыла бастады. Идеографиялық жазудың үлгілерін өте ертедегі қытай жазуы мен шумер жазуынан көруге болады.
Жазудың даму барысында буын жазуы пайда болады. Жазудың буын жүйесінде таңба буынды белгілейді. Жазудың буын жүйесі шығу тегі мен таңбалардың фонетикалық мағынасы жағынан бірнеше түрге бөлінеді.

3.Орфография – жазба тілде пайдаланылатын біркелкі жазудың тарихи қалыптасқан жүйесі. Ол жазба тілдің нормаларын қарастырады.

Морфологиялық ұстаным – сөздің морфологиялық құрамын ескеріп, бастапқы құрамын сақтап жазу. Фонетикалық ұстаным бойынша сөз айтылуындай жазылады. Дәстүрлік ұстаным - сөздің бір кезде жазылып, қалыптасқан, дәстүрге айналған түрінде сақтап, жазу. Қазақ тіліне қызмет ететін жазу таңбалары мен орфографиясы проблемасы ХІХ ғ. 90-ж. бастап баспасөз бетінде көтеріліп, әлеумет назарына іліне бастады. А.Байтұрсынов болды «Жазу тәртібі» деген көлемді мақала етіп «Айқап» журналының 1912 жылғы 4-5 сандарында жариялайды. А. Байтұрсынов енгізген «Жазу тәртібі» термині «Қазақ жазба дүниесіне қажет алфавит» деген ұғымды береді.

5. 
   Графика ауызекі сөйлеу тілінің дыбыстық жағын, оның ерекшеліктерінінің барлығын түгелдей қамтып бере алмайды . Мұндай қызметті транскрипция ғана атқара алады. Транскрипцияның әдеттегі жазудан мынадай айырмашылықтары бар: әдеттегі жазу жүйесінде сөздердің дыбыстық жағымен бірге олардың әр түрлі байланыстары, атап айтқанда, этимологиялық және морфологиялық байланыстары да қарастырылып, есепке алынады. Ал транскрипцияда сөздің дыбыстық жағына ғана назар аударылады. Транскрипция үшін сөздің этимологиялық, морфологиялық байланыстардың ешбір мәні жоқ. Бұл-бір. Екіншіден, графика сөздің дыбысталуын әрқашан дәлме-дәл көрсете бермейді. Ал транскрипцияның ең негізгі қызметі – сөздің дыбыстық немесе фонемалық құрамын дәлме-дәл көрсету. Бір әріп ыңғайына қарай әр түрлі фонемаларды белгілей алса, транскрипциялық таңба бір ғана мәнге ие бола алады. Бір фонема жазуда әр түрлі әріптермен таңбалануы мүмкін, ал транскрипцияда ол әрқашан бір ғана таңбамен белгіленеді.
   Транскрипциядан транслитерацияны ажырата білу керек. Транслитерация жазылғанды бір алфавиттен екінші алфавитке, мысалы, орыс алфавитінен латын алфавитіне немесе, керісінше, аударып жазуда қолданылады.Транслитерация әсіресе географиялық атауларды және т.б. басқа жалқы есімдерді жазуда жиі қолданылады.
   5. Орфоэпия(грекше orthos-дұрыс және epo- сөйлеу) сөздер мен бунақтардың (сөз тіркестерінің) бірізді, дұрыс айтылуын қамтамасыз ететін ережелер жиынтығы.
   

1. Жазудың қандай түрлері бар?

3. Жазудың шығуы мен даму кезеңдері жайлы не білесің?

4. Орфографияның қандай ұстанымдары бар?

5. Транскрипция және транслитерация нені қарастырады?

6. Орфоэпияның қарастыратын мәселесіне не жатады?

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы, 2011

2. Маманов, Ы. Қазақ тіл білімінің мәселелері. -Алматы: Арыс, 2007.

3. Невченко В.Н. Введение в языкознание. -Москва: Дрофа., 2008.

4. Исаев .С. Қазақ тіл білімінің мәселелері// Вопросы казахского языкознания .- Алматы, 2011

5. Попова З.Д.Общее языкознание. -Москва: Восток-Запад, 2007

6. Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. -Алматы: Өлке, 2010.

7. Қалиев Ғ. Жалпы тіл білімі.- Алматы, 2001

8. Қордабаев Т.Р. Жалпы тіл білімі. -Алматы., 2004

9. Мұсабекова Ф.М. Лингвистикалық ілімдердің тарихын оқыту.

-Алматы,1985

10. Қордабаев Т.Р. Қалиев Б. Жалпы тіл білімі. -Алматы., 2004

1. 
   Лексикологияның міндеті мен зерттейтін нысаны
   
2. 
   Лексикология және оның түрлері мен салалары
   
3. 
   Лексикологияның бөлімдері
   
4. 
   Сөзге тән басты белгілер
   
   

2.Лексикологияның қандай салалары бар?

3. Сөз дегеніміз не? Сөзге қандай басты белгілер тән?



Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы, 2011

2. Маманов, Ы. Қазақ тіл білімінің мәселелері. -Алматы: Арыс, 2007.

3. Невченко В.Н. Введение в языкознание. -Москва: Дрофа., 2008.

4. Исаев .С. Қазақ тіл білімінің мәселелері// Вопросы казахского языкознания .- Алматы, 2011

5. Попова З.Д.Общее языкознание. -Москва: Восток-Запад, 2007

6. Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. -Алматы: Өлке, 2010.

7. Қалиев Ғ. Жалпы тіл білімі.- Алматы, 2001

8. Қордабаев Т.Р. Жалпы тіл білімі. -Алматы., 2004
№15 дәріс тақырыбы: Сөздің көп мағыналылығы. Омонимдер және олардың түрлері. Сөз мағыналарының ауысу түрлері
Жоспары:

1.Сөздің көп мағыналылығы

2.Омонимдер және олардың түрлері

3. Полисемия мен омонимияның айырмашылығы

4. Сөз мағыналарының ауысу түрлері
Тіліміздегі ұзақ уақыт бойы қолданылып келе жатқан байырғы сөздер жаңа сөз, жаңа мағыналар жасауға ұйытқы (негіз) болады. Олар бұрынғы тура мағынасының үстіне жаңадан бір не бірнеше қосымша, яғни тура мағыналарға ие болып жатады. Соның нәтижесінде сөздік қордағы сөздер сан жағынан да дамып, жетіліп, тілдің байлығы артады. Сөздің екі я одан да көп мағынаға ие болуын сөздің көп мағыналылығы дейміз. Көп мағыналы сөздер бір негізден таралады да, бір сөз табына қатысты болады. Мысалы:

Бас (зат есім) – 1) адамның, айуанның, жәндіктің дене мүшесі; 2) шөптің, ағаштың ең жоғарғы жағы; 3) таудың ең үсті; 4) өзеннің, бұлақтың басталған жері; 5) таяқтың ұшы; 6) балтаның, шоттың жүзі бар жағы; 7) бір нәрсенің айналасы.

Омонимия (грек homonymiа – аттас атаулар) – тіл білімінде мағыналары бөлек тіл бірліктерінің дыбыстық сәйкестілігі. Лексикалық омонимдер айтылуы бірдей, бірақ мағыналары (семалары) бөлек сөздер.

Омонимді мына мысалдан көруімізгі болады.

1.Жүз – жүз (сан есім).

2. Жүз - өң, бет, әлпет (зат есім).

3. Жүз – суда жүз (етістік).

Полисемия мен омонимдерді бір – бірінен ажырата білу қажет. Бұларды бір – бірінен ажырату мәселесі тіл білімінде өте–мөте күрделі мәселеле болып табылады. Омонимдердің айрықша түрлері болады. Олар – омофондар мен омографтар, омофоралар мен паронимдер. Бұл омонимдер құбылысының қатарында қарастырылғанда, сөздердің, сондай-ақ кейбір сөз тіркестерінің орфографиялық жағы мен орфоэпиялық жағының ара қатынасы ескеріледі. К.Аханов омонимдердің төрт түрлі пайда болу жолын көрсеткен.

1) Кейбір омонимдер сөз тудырудың лексика – семантикалық тәсілі арқылы пайда болған.2) Тіл-тілдегі бірсыпыра омонимдер сөздердің әр түрлі фонетикалық өзгерістерге ұшарап, дыбысталуы жағынан сәйкес келуі нәтижесінде пайда болған.3)Омонимдер сөздердің түбірлеріне омонимдес аффикстердің жалғануы арқылы жасалады.4) Кейбір омонимдер кірме сөздер мен төл сөздердің дыбысталуы жағынан сәйкес келуі нәтижесінде жасалады. Омонимдік қатарға енетін сөздердің өзгеру, түрлену, түрлену жүйелерінің бір-біріне қаншалықты дәрежеде сәйкес келуіне қарай омонимдер лексикалық омонимдер, лексика-грамматикалық омонимдер және аралас омонимдер деп аталады.

Полисемия мен омонимияны бір-бірінен ажырата білу керек. Бұларды бір-бірінен ажырату проблемасы тіл білімінде өте-мөте күрделі мәселе болып саналады. Сөздіктерді жасауда бірде-бір лексикограф (сөздік жасаудың маманы) полисемия мен омонимияны бір-бірінен ажырату проблемасына соқпай өтпейді.

Лексикалық омонимдер айтылуы бірдей, бірақ мағыналары (семалары) бөлек сөздер. Омонимдердің айрықша түрлері болады. Олар – омофондар мен омографтар, омофоралар мен паронимдер.

Сөздің мағыналық жағынан дамуына сыртқы себептер де ықпал етеді. әсіресе, сөздің мағынасының өзгеруіне ішкі себептерден гөрі сыртқы себептер көбірек әсер ететіндігі байқалады.Сөз мағынасының ішкі (линвистикалық) өзгерістерінің бір себебі, жаңа сөз немесе жаңа мағына сөздік құрамға келіп қосылғанда, бұрыннан тілде бар сөздердің мағыналары мен өзара қарым - қатынасқа түсіп, солармен синонимдік байланыста жұмсалады. Мұндай жағдайда байланыс екі жағдайда болуы мүмкін.Сөздік құрамға келіп қосылған жаңа сөз не жаңа мағына бұрыннан тілде өмір сүріп келе жатқан байырғы сөздер мен байырғы мағыналардың жаңа сөздер мен жаңа мағыналарға да сондай әсері болуы ықтымал.
Сөз мағынасының дамуы нәтижесінде мағына не кеңейіп, не тарайып отыру заңдылықтары туады. Сөз мағынасының кеңеюі деп сөздің тұлғасын өзгертпей-ақ бұрыннан белгілі мағынасының үстіне жаңа қосымша мағыналарға ие болуын айтамыз. Ол негізінде метафоралық, метонимиялық, синекдохалық тәсілдер арқылы іске асады. Осы күні жиі айтылатын, қарау, табыс,табыс, жарыс, мүше, құру, құрылыс, қатынас, байланыс, жұрнақ, жалғау, тасымал, айналым, құн т.б. бәрі де халықтық бұрынғы мағынасының негізінде жаңа мағынаға ие болған сөздер.
Сөз мағынасының тараюы тарихи, қоғамдық, әлеуметтік, т.б. жағдайларға байланысты сөздің кейбір мағынасының қолданыстан шығып қалуын білдіреді. Мысалы; көне түркі тілінде тон, тары- тек «дәнді дақылдардың бір түрін емес», егін, астық, атаулыны білдірген. Тон-тек «қой терісінен тігілген киімді» ғана емес, жалпы киім атаулыны білдірген. Қол-адамның дене мүшесі ұғымымен бірге, тарихи «әскер, жасақ» ұғымында да қолданылған. Қарындас – көне түркі тілінде, ежелгі қазақ тілінде , қазіргі кейбір түркі тілдерінде : «туысқан, бір тектес адамдар» мәнін білдірсе, қазіргі қазақ тілінде «бірге туған кіші қыздың ағасына туыстық қатынасың болмаса», «жасы үлкен ер адамның әйел балаға айтылатын сөзін» білдіріп, мағынасы тарылған. Бірқатар сөздердің қолданылу өрісі, мағынасы тарылғаны соншалық, олар тек бірен –саран фразеологиялық тіркестерде ғана сақталып қалған; міз бақпау, түлен түрту, қаншырдай қату, мұрны қолақпандай т.б.
Метафора, сыртқы не ішкі белгілеріндегі(тұлғасындағы ,қимылындағы не атқаратын қызметіндегі т.б.) ұқсастыққа қарап,бір зат атаулының басқа бір затқа атау болуына байланысты сөз мағынасының ауысуы метафора деп аталады. Мағына ауысуының бұл тәсілінің негізінде ұқсату заңы жатыр.Метафора қолдану сипатына қарай негізінде екі түрлі болып келеді: тілдік метафора және поэтикалық метафора.
Бақылау сұрақтары: 

1. Сөздің көп мағыналылығы (Полисемия) дегеніміз не?

2.Полисемия және омоним құбылыстарының айырмашылығы қандай?

3. Омонимдердің қандай түрлері бар?

4.Сөз мағыналарының ауысуының қандай түрлері бар?

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы, 2011

2. Маманов, Ы. Қазақ тіл білімінің мәселелері. -Алматы: Арыс, 2007.

3. Невченко В.Н. Введение в языкознание. -Москва: Дрофа., 2008.

4. Исаев .С. Қазақ тіл білімінің мәселелері// Вопросы казахского языкознания .- Алматы, 2011

5. Попова З.Д.Общее языкознание. -Москва: Восток-Запад, 2007

6. Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. -Алматы: Өлке, 2010.

7. Қалиев Ғ. Жалпы тіл білімі.- Алматы, 2001

8. Қордабаев Т.Р. Жалпы тіл білімі. -Алматы., 2004

9. Мұсабекова Ф.М. Лингвистикалық ілімдердің тарихын оқыту.

-Алматы,1985

10. Қордабаев Т.Р. Қалиев Б. Жалпы тіл білімі. -Алматы., 2004

1. Тілдің сөздік құрамы жайлы

2. Тілдің лексика-семантикалық топтары туралы

3. Синонимдер және олардың түрлері

4. Антоним болатын сөз таптары

1.Лексикология сөзді және сөздердің жиынтығы — тілдің сөздік құрамын (лексикасын) зерттейді. Сөз лексикологияда лексикалық единица ретінде қарастырылады. Лексикалық единицалардың (сөздердің) жиынтығынан тілдің сөздік кұрамы /лексикасы) кұралады. Әрбір тілдің сөздік кұрамындағы сөз-қаншама көп және алуан түрлі болғанмен, олар бір-бірімен байланысты, өз ара шарттас элементтердің жүйесі ретінде өмір сүреді және дамиды. Осыған орай, лексикологияда тілдің сөз-құрамы лексикалық жүйе ретінде құралады да, сөз тілдің лексикалық жүйесінің элементі ретінде қаралады.
Нақты бір тілдің лексикасы және оның ерекшеліктері жеке лексикологияда (частная лексикология) қарастырылады. Жалпы лексикология мен жалқы (жеке) лексикология бір-бірімен байланыста болады. Сондай-ак, тілдің сөз мағынасының өзгеруі, көп мағыналы сөздердің жасалуы және синонимдік қатарлардын пайда болуы — осылардың бәрі тілдердің барлығында да бар.

Мағыналары бір-біріне жақын, өз ара мәндес сөздер синонимдер деп аталады.Өз ара мәндес сөздерден синонимдік қатар құралады. Синонимдер сөз тудыру тәсілдері арқылы, кірме сөздер арқылы, әдеби тіл лексикасының диалект сөздердің есесінен толығу нәтижесінде, жеке сөздердің айрықша синонимі ретінде қолданылатын тұрақты сөз тіркестері арқылы, әдеби тілдегі сөздер мен термин сөздер мәндес келуі арқылы, тілде белгілі эвфемизм, дисфемизм, какофемизмдер басқа бір сөздермен немесе сөз тіркестерімен келуі арқылы, сөздің мағыналық жағынан дамуы, қосымша мағынаға ие болуы нәтижесінде синонимдер жасалады.

Антонимдер - мағыналары бір-біріне қарама-қарсы сөздер. Антонимдес болатын сөздердің басым көпшілігі сын есімдер.

1.Тілдің сөздік құрамы дегеніміз не?

2.Синонимдер дегеніміз не және олардың қандай жасалу жолдары бар?

3.Антонимдер дегеніміз не және антоним болатын сөз таптары қандай?

1. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы, 2011

2. Маманов, Ы. Қазақ тіл білімінің мәселелері. -Алматы: Арыс, 2007.

3. Невченко В.Н. Введение в языкознание. -Москва: Дрофа., 2008.

4. Исаев .С. Қазақ тіл білімінің мәселелері// Вопросы казахского языкознания .- Алматы, 2011

5. Попова З.Д.Общее языкознание. -Москва: Восток-Запад, 2007

6. Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. -Алматы: Өлке, 2010.

7. Қалиев Ғ. Жалпы тіл білімі.- Алматы, 2001

8. Қордабаев Т.Р. Жалпы тіл білімі. -Алматы., 2004

9. Мұсабекова Ф.М. Лингвистикалық ілімдердің тарихын оқыту.

-Алматы,1985

10. Қордабаев Т.Р. Қалиев Б. Жалпы тіл білімі. -Алматы., 2004

№17 дәріс тақырыбы: Сөздік құрамның стильдік қабаттары. Сөздік құрамның тарихи дамуы. Тілдің сөздік құрамының даму, баю жолдары.