Пәннің ОҚУ Әдістемелік кешені психология барлық мамандықтағы магистранттарға арналған
жүктеу/скачать 0,5 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Дәріс жоспары
| Мақсаты. Магистранттарға тәрбие және кәсіби өзіндік сананың қалыптасуы туралы психологиялық білім беру, оларды практикада қолдану ерекшеліктері жайлы түсініктер беру.
Дәріс жоспары 1. Жоғары оқу орны - кәсіби өзіндік сана қалыптасуының жүйесі ретінде. Кәсіби өзіндік сана қүрылымы: өзінің кәсіби адамгершілігін саналай алу - кәсіби іс-әрекет субьектісі ретінде. 2. Кәсіби өзіндік сананың функционалды жэне құрылымдық компоненттері: когнитивті, мотивациялық, эмоциялық жэне операциялық. Өзін-өзі жүзеге асыру жэне басқару мәселелері. 3. Кәсіби шеберлік және «Мен-концепциясы». 1. Кәсіби білім берудің психологиясы педагогикалық психологияның тармағы бола түра, оқудың психологиялық механизіммен және оны кәсіби білім жүйесімен тәрбиелеуін зерттейді. «Кәсіп»- деген сөз адамның өмір сүруіне қажетті материалдың қажеттіліктерін қамтамасыз ететін – еңбек етіп табыс табу көзі болып табылады. Кәсіп білімнің жүйесі ретінде және белгілі бір адамға тән икемділік, дағды ретінде қарастырылады. «Кәсіби білім» арнайы біліммен бағаланады және ол кәсіби техникалық, орта жоғары оқу орындарында қолданылады. Кәсіби білім арнайы білім алумен тығыз байланысты және нақты кәсіп немесе мамандық алумен байланысты. Сонымен кәсіби білім беру- білім мекемелерінде бастауыш,орта және жоғарғы кәсіби білім алуға арналған мамандарды дайындайды. Сонымен қатар курстық дайындауға және жоғарғы оқу орнынан кейінгі білімдерге жүйелі білім беруге дайындайды. Кәсіби білім-мамандықты алуға тура бағытталу керек,өйткені кәсіби дайындауда кездесетін мәселелерді зерттеуді қажет етеді, және де кәсіби өзіндік- анықталу немесе мамандықты таңдау, кәсіби өзіндік сана- сезім, субъектінің кәсіби даму этаптарының талдауы және сонымен байланысқан кәсіби іс -әрекеттер мен байланысты психологиялық мәселелерді зерттеуді қажет етеді. Кәсіби білім беру мекемесі келесідей принцптерге бағыну тиіс: 1.Кәсіби білім беру-қазіргі заманауи арнайы білім беру беталысымен сәйкес болуы керек. 2.Кәсіби білім берудің принципі-оған қатысты білім алудағы психологиялық процесті қажет етеді. 3.Белгілі бір мамандықтың иесіне қажетті аса маңызды қасиеттерде кездесетін мәселелерді кәсіби білімнің жекеше принципі қарастырады. Осы жағдайлардан шыға отырып, кәсіби психологтың пәнді жақтарына қатысты: кәсіби білім жүйесіндегі тұлғаның жас ерекшелік және индивидуалды ерекшелігін зерттеу. Адамды кәсіби іс әрекеттегі субъект ретінде зерттеу. Кәсіби оқыту мен кәсіби тәрбиелеудің психологиялық негізін зерттеу. Кәсіби іс әрекеттегі психологиялық аспектілерді зерттеу. Кәсіби оқыту мен кәсіби тәрбиелеу процесінің заңдылығымен қасиеттерін кәсіби білім берудің психологиясы- өзінің арсеналында сол әдістерді қолданады.Сондай -ақ осы әдістерді басқарады. Психологиялық ғылымдарда: бақылау, эксперимент, әңгімелесу әдісі, анкета іс -әрекетті зерттеуді қолданады. Адамның еңбектік іс -әрекетін зерттеуге бағытталған. Әдістердің ішінде-профессиография әдісі кең қолданылады. Бұл әдіс- біріктіруге бейнелеуге және талдауға бағытталған. Профиссиограммированиенің нәтижесінде профессиограмма құрылады және ол туралы бүкіл мәліметтер ( техникалық, санитарлы-гигиеналық, технологиялық, психологиялық, психофизикалық жақтарды құрайды. Профессиограммалар өзін кәсіптің «портреті» ретінде көрсетеді. Кәсіптік дайындық құрылымын атқарушы кәсіби білім берудің «арнайы білім» сөзімен мағыналас, осы 2-ұғым 2 жолды қарастырады: өзіндік білім және кәсіби білім беру мекемелерінде білім алу психологиялық маңызды кәсіби білімнің жетістігін анықтайтын сәт болып - өзіндік белгілі бір мамандықты игеруге дайын болу (эмоционалды ,материалды). Адамның ішкі ресурстарды талдау нәтижелерде және мамандықтың талабымен сәйкес келетін жағдайға адамның қоршаған ортада өзінің мойындалуының негізі болып табылады және ол адамның өмірінде ең маңызды сәт. Мамандықты таңдау психологиялық тұрғыда 2 аспектіні көрсетеді: бір жағынан таңдаушы адам (субъектінің таңдауы), екінші жағынан нені таңдауы (таңдау объектісі). Көптеген мінездемеге ие бола тура, субъектінің де объектінің де мамандықты таңдау бір келкі емес. Мамандықты таңдау бұл сәттік акт емес, бұл процесс көптеген этаптардан тұрады. Кәсіби өзіндік анықтаудың туындауы жоғарғы сынып кезеңі болып табылады, бірақ оған келесі этаптар кездеседі: -мамандықпен алғаш рет танысуы. Бұл этап төменгі мектеп оқушыларына сәйкес келеді, өйткені ол әлі жұмыстардың барысын, кәсіпті толық білмейді. Кейде бұл деңгейде жасөспірімдерде тұрақтап қалады. -кәсіби білім алу- мектептік білім алғанан кейін ғана жүзеге асады. -кәсіби бейімделу іс- әрекеттің индивидуалды стилі және өнімділік пен әлеуметтік қатынас ретінде қалыптасады. -еңбекте өзіндік шындалу (толық немесе жартылай). Сонымен кәсіби өзіндік анықталу – тұлғаның бүкіл кәсіби әрекеттің кезеңін алатын процесс ретінде қарастырылады. Ол адамның бүкіл өмірін алады. Психологиялық әдебиетте –мамандықты таңдау шешімін қабылдағанда көптеген психологиялық факторларды анықтауға әр түрлі жағдайда туындайды. Зерттеушілер қатары мамандықтарды таңдауды - әрекетті таңдау мен бірдей деп көреді. 2. Кәсіби өзіндік анықталу – еңбек субъектісінің даму процесі деп қарастырады. Мамандықты таңдау –адамның өткен тәрбиелерімен байланысқан ,ал өзіндік анықтау процессі ол болашаққа негізделеді. Дәстүрлі түрде жалпы мамандықты анықтау жүйесі -4 аспектілер көрсетіледі: -әлеуметтік эканомикалық (мамандықтың қысқаша тарихы, халық шаруашылығы ролі, кадрлар дайындаудағы мәліметтер, перспективалық жылжулар, еңбек ақысы). -өндірушілік техникалық (техникалық процесстер,мәліметтер,объект,еңбек құралдарында,жұмыс орнында). -санитарлық-гигеналық (климаттық жағдай туралы мәлімет, еңбектің тәртіп пен ырғақ медициналық қарсы көрсетілімдері). -психофизикалық (тұлғаның қасиеттерімен және психикалық процесс ерекшеліктерінемамандықтың қойатын талабы). Леонтьевтің айтуынша еңбекке байланысты бүкіл мамандар –биономикалық (табиғит) техномикалық (техника сигномикалық белгі),артономикалық (көркемдік бейне) және социономикалық (адамдардың бірігіп әрекет етуі). Ал Е.А.Климов кәсіби әрекеттердің 5 үлгісін анықтады. “Адам - табиғат’’ “Адам - техника” “Адам - заң” “Адам - бейне” “Адам - адам” 1.”Адам – тірі табиғат”. Бұл мамандықтың иелері жануарлар мен өсімдіктермен жұмыс жасайтындар (аграном, зоотехник, ветеринар, микробиолог). 2.”Адам - адам” Мұнда қызмет көрсету,көпшілік, ұлттық тобы,әр жастағы адамдар (сатушы, шаштараз, инженер, дәрігер, мұғәлім, әлеуметтік қызыметкерлер). 3.”Адам - техника”және өлі табиғат.Бұл қызметкерлер өлі,техникалық объектілерімен жұмыс істейді (техник- механик, инженер, электрик, техник -технолог). 4.”Адам – таныс жүйе” Шынайы және жасанды тілдер, шартты белгілер, символдар, сандар, формулалар. Осы заттық әлеммен жұмыс істейтін адамдар (программист, сызбашы, математик, шығармашылық редактор, тілмаш). 5.”Адам – көркемдік бейне” Бұл мамандыққа қатысты адамдар шынайы бейнелерді бейнелеу (художник-декаратор, музыкалық аспаптарды реттеуші, концертік орындауші, балет артісі, драмалық театр актері). Осылайша 5 түрлі мамандықтың типін Е.А.Климов классқа бөлді: -гностикалық мамандық -қайта қалыпына келуші -изыскательный. Әрбір арнайы құралдың белгісімен әрбір класстың шегіне байланысты 4 бөлімге бөлінеді. -қол еңбек кәсібі -машиналық еңбек кәсібі -автоматты жүйені қолданатын кәсіп -еңбектің функционалды құралдарымен байланысқан кәсіп. Кәсіби еңбектің шартына байланысты 4 топқа бөлуге болады. -микроклиматтың шартына байланысты жұмыс, шаруашылыққа жақын «бөлмедегі» жұмыс (лобаранттар, бухалтер, оператор). -арнайы қандай болмасын таза ауада жұмыс істейтін аграном, -ерекше талап қойатын жұмыс,жердің астында,судың астында,жоғары және төменгі температурада жұмыс істеу (антенщик мачтовик ,водолез,тау комбаиынының машинисті,өрт сөндірушілер). Адамдардың денсаулығымен және өміріне жауап беретін жоғарғы моральды шарттарға сәйкес келетін жұмыс ересектер немесе балалар (бала бақша тәрбиешісі,мұғалім,тергеуші,дәрігер).Әрбір мамандықтың типтерін талдай отырып А.Е.Климов олардың 4 тобын көрсетті. 1.Қозғалмалы (орын аустыру әрекеті,орналасу,айналу және т.б.) 2.Танымдық (гнестикалық) әрекет қабылдауы әрекеті,қиял мен логикалық әрекет жатады. 3.Тұлға аралық қарым -қатынас әрекеті,диагностикалық,талап ету әрекеті. 4.Күш -жігермен байланысты әрекет. Мамандықты таңдауды не анықтайды? Бұл сұраққа бере отырып Климов мамандықты таңдаудың 8 түрлі маңызды факторын көрсетті. 1.Ересектердің жанұяның көзқарасы 2.Құрдастардың көзқарасы 3.Мектептегі педагогикалық ұжымның көзқарасы (мұғалім,сынып жетекшісі және т.б.) 4.Жеке өмірлік және кәсіби жоспарлар 5.Қабілетпен оның көріну жолдары 6.Қоғамдық мойындауға дайындық 7.Таңдаған мамандық туралы толық білу 8.Бейімдеушілік. Мамандықты таңдауда әдетте психологтар келесі басты факторларды көрсетеді: - қызығушылық (танымдық, мамандыққа деген кәсіби қызығушылық) - қабілеттілік (белгілі бір әрекетте жетуге арналған психологиялық механизм ретінде). - темперамент, мінез.Бұл факторлар көбінесе субъектілерге жатады,келесі топтық факторларды (оларды объективті деп атауға болады);дайындық деңгейі (үлгерушілік). Сонымен қатар әлеуметтік мінезде қарастырылады: әлеуметтік орта, үйдің талаптары, ата – аналардың білімінің деңгейі. Сонымен қатар басты орынды қабілеттілік алады.Көбнесе қабілеттілік мәселесі дарындылықпен байланысты.К.М.Гуревич жұмысшыға қойылатын арнайы талаптарға байланысты мамандық типін көрсетті: - әрбір дені сау адам қоғамдық әрекетте жетістікке жетуге қабілетті. - кез -келген адам жетістікке жете алмайтын мамандықтың болуы. 3. Жоғарғы мектептегі педагогика мен психология жоғарғы деңгейдегі жетістікке жетуге адамдардың индивидуалды ерекшеліктеріне спецификалық талаптарды қойады.Толық кәсіби мамандықты талап ететін мамандық (кәсіп) Әрбір мамандық адамның түрлі қасиеттерімен қабілеттеріне байланысты, ерекше талап қойады. Е.А.Климов бойынша бұл кәсіби сипаты мынандай адамға тән: 1)басқару, оқыту, тәрбиелеу, «адамдардың түрлі қажеттіліктеріне қызмет көрсетуде пайдалы іс-әрекеттерді жүзеге асыру» ептілігі; 2)тыңдай алу және тыңдау ептілігі; 3)танымдық шеңбердің кеңдігі; 4)сөйлеу мәдениеті; 5)адамның сезім көріністерін, әрекет-қылығын байқау; 6) «адам әрқашан да ойша жақсырақ бола алады» деген сенімділікке негізделген адамға деген жобалаушы бағыт; 7)қайғысын түсіну қабілеті; 8)бақылалағыштық; 9)халыққа тұтастай қызмет ету идеясының дұрыстығына терең сенімділік. Берілген типтегі мамандарды таңдауда кері көрсеткіштер ретінде сөйлеу кемшіліктерін, мәнерсіз сөйлеуді, тұйықтықты, өз-өзіне кетуді, қарым-қатынасқа түспеушілікті, айқын физикалық кемістіктерді, шектен тыс баяулықты, адамдарға деген суықтықты жатқызуға болады. А.К.Маркова бойынша, педагогқа кәсіби қажетті қасиеттердің құрылымы келесідей сипаттамалар блогымен берілуі мүмкін. Объективті сипаттамалар:кәсіби білімдер, кәсіптік ептіліктер, психологиялық және педагогикалық білімдер. Субъективті сипаттамалар: психологиялық ұстанымдар, көзқарастар, тұлғалық ерекшеліктер. Маңызды кәсіби қасиеттерге, А.К.Макаровқа сәйкес, мыналар жатады: педагогикалық эрудиция, педагогикалық мақсатты болжау, педагогикалық ойлау, педагогикалық интуиция, педагогикалық импровизация, педагогикалық бақылағыштық, педагогикалық оптимизм, педагогикалық тапқырлық, педагогикалық болжағыштық және педагогикалық рефлексия. Қазіргі уақытта жасалып жатқан мұғалім тұлғасының моделі сол іс-әрекет – қарым-қатынас – тұлға сызба мәнінде педагогикалық қабілеттердің 2 тобын айқындайтын бес кәсіби маңызды қасиет көрсетіледі(Н.В.Кузьмина бойынша). Неғұрлым жалпыланған түрдегі педагогикалық қабілеттер оларға сәйке жалпы анықтамалар берген В.А.Крутецкиймен көрсетіледі: Дидактикалық қабілеттер – оқушыларға оқу материалын түсінікті болатындай меңгерту, материалды немесе жағдайды оларға анық және түсінікті түрде ұсыну, пәнге деген қызығушылықты ояту, - оқушыларда өзіндік белсенді ойларды тудыру қабілеттері. Академиялық қабілеттер – сәйкес ғылымдар саласына байланысты (математика, физика, биология, литература және т.б.) қабілеттер. Перцептивті қабілеттер –тәрбиеленушінің оқушының ішкі әлеміне еніп кету қабілеті, оқушы тұлғасын және оның уақытша психикалық жағдайларын нәзік түсінумен байланыстыпсихологиялық байқағыштық қабілеті. Сөйлеу қабілеттері – сөйлеу арқылы, сондай ақ мимика және пантомимика арқылы өз ойлары мен сезімдерін анық және нақты жеткізу қабілеті. Ұйымдастырушылық қабілеттер – бұл , ең біріншіден, оқушылар ұжымын ұйымдастыру, оныбіріктіру, маңызды мәселелерді шешуге талаптандыру қабілеттері, ал екіншіден, өз жұмысын дұрыс ұйымдастыру қабілеттері. Авторитарлы қабілеттер – оқушыларға тікелей эмоцияналдық еріктік ықпалдарын жасау қабілеттері мен осы негізде беделділікке жету ептілігі. Коммуникативтік қабілеттер – балалармен қарым-қатынасқа түсу қабілеті. Педагогикалық қиял (немесе болжағыштық қабілеттер) – бұл оқушылардың тұлғасын тәрбиелік жобалаудағы өз әрекеттерінің нәтижесін болжаудан көрінетін қабілет. Өз назарын іс-әрекеттің бірнеше түріне бір мезгілде бөлу қабілеті оқытушы жұмысы үшін ерекше маңызға ие. Кез келген оқу пәнін оқытушының психологиялық портреті келесідей құрылымдық компоненттерден тұрады: 1)адамның индивидуалды қасиеті; 2)оның тұлғалық қасиеттері; 3)коммуникативті қасиеттер; 4)статустық-ұстанымдық ерекшеліктер; 5)Іс-әрекеттік (кәсіби-пәндік); 6)сыртқы әрекет-қылықтық көрсеткіштер. Педагог тұлғасының негізгі кәсіби мәнді қасиеттерінің бірі оның «тұлғалық бағыттылығы» болып табылады. Н.В.Кузьминаға сәйкес, тұлғалық бағыттылық кәсіби-педагогикалық іс-әрекеттің шыңына жетудің маңызды субъективті факторларының бірі болып табылады. Іс-әрекеттің негізгі стратегияларының таңдалуы, Кузьмина бойынша, бағыттылықтың үш типіне шарттас болып келеді: 1)шынайы педагогикалық; 2)формальды педагогикалық және 3)алдамшы педагогикалық. Бағыттылықтың бірінші типі ғана педагогикалық іс-әректте жоғары нәтижеге жетуге жағдай жасайды. Адамға «Адам – табиғат» типін мамандықтың психологиялық талабын: қиялдың дамуы, бейнелі ойлау, көргенін есте жақсы сақтау, бақылағыштық, байқағыштық табиғи факторларға байланысты көптеген нәрселерді алдын ала білу және бағалау; іс әрекеттің нәтижесі көп уақытты қажет ететіндіктен маман шыдамды өжет және колективтен тыс жұмыс істей алу керек, тіпті кей кезде ауа райының қолайсыз кезінде де ,лас жерде болсада жұмыс істей алуы қажет. Көптеген «Адам- техника» деген кәсіптер: 1)техникалық құрал жабдықтарды жөндеуді,машинаның арнайы бөліктерін жөндеуді білу керек.2)техникалық құрылғыларды пайдалану (көліктерді жүргізетін мамандар,автоматты жүйелермен жұмыс істейді).3)техникалық құрылғыларды жөндеу (мамандар жөндейді,реттейді,орнына келтіреді). Кез келген техникалық құрылғы белгілі бір еңбекке сай болып табылады,бірақ көптеген әр түрлі мамандар қажет болады. «Адам- техника»мамандығында психологиялық талап қойады: қозғалыстың жақсы үйлесімділік,тура көру ,есту,вибрациялық және кинестетикалық қабылдау,техникалық және творчествалық (шығармашылық). Ойлаудың дамуы; зейінің шоғырлануына тұрақтауына қабілеттілік,байқағыштық. «Адам -таныс жүйе» көптеген мамандығында мәліметтерді өңдеумен ерекшеленеді.Олар мыналар болуы мүмкін: 1.ана тілінде және шет тілінде жазылған текстер(редактор,түзетуші,машинист,іс қағаз жүргізуші,тергеуші) 2.сандар,формулалар,кестелер (программист,оператор,эканомист,бухгалтер) 3.сызбалар,схемалар,карталар (конструктор,инженер технолог) 4.дыбыстық белгілер (радистр,телефонист). «Адам- таныс жүйе» оперативті механикалық жақсы ес; зейннің жақсы тұрақталуы,ауысуы, қабылдаудың туралығы. «Адам -көркемдік бейне» Бұл мамандықтың көпшілігі мына типтермен байланысты; 1)көркемдік шығармашылық проектілерін жасау (жазушы ,көркемдеуші,компазитор,сәнгер,архитектор,журналист,би үйретуші,мүсінші). 2)үлгі бойынша әр түрлі әшекей жасау (зергер,музыкант,актер). 3)көпшілік өнімдерді көркемдік бейнелеулерді көбейтумен байланысты. Психологиялық мамандықтың талаптары келесідей адамға қатысты: бейнелеу қабілеті, көргенді есте сақтау, бақылағыштық, бейнелі ойлау, шығармашылық қиял, адамдарға эмоционалды әсер ететін психологиялық заңдылықтар білімі. «Адам -адам» Көптеген мамандықтар: 1)тәрбиелеумен байланысты (тәрбиелеуші,мұғалім,спорт тренері) 2)медициналық көмек көрсету (дәрігер, медбике, тәрбиеші, фельдшер) 3)шаруашылық көмекшісі (сатушы, шаштараз, даяшы) 4)мәлімет беруші адам (библиотекарь, дәріс оқитын адам) 5)қоршаған ортамен мемлекетті қорғаушылар (заңгер,сақшы,инспектор,заң қызметкерлері). Көптеген:директор, бригадир, адамдарға қатысты жұмыспен байланысты цехтың бастығы. Сондықтанда барлық жетекшілерге қойылатын талаптар «адам -адам»деген типке қойылатын талаппен бірдей. Психологиялық мамандықтардың талаптарының типтері келесідей адамға қатысты: қарым қатынасқа деген талабы,танымайтын адамдармен тез қарым- қатынасқа түсуі, адамдармен жұмыс істеу кезінде тұрақты жақсы көңіл -күйменжүру, мейірімді болу, шыдамдылық, көңіл- күйінің тұрақтылығын қамтамасыз ету, айналадағы адамдар мен өзінің пиғылын талдап анықтап білу, адамдардың бір- бірімен қарым -қатынасын байқай алу, олардың арасындағы реніштерді түзете алу, өзін ойша басқа адамның орнына қойа білу, таңдай білу, басқа адамның ойын оқи білу, дұрыс сөйлей алу қабілеті, ым -ишарамен, көптеген адамдармен тіл табыса білу, адамды сендіре білу, тиянақтылық, адамдардың психологиясын білу қажет. № 9 Жоғары мектептегі психодиагностика жүктеу/скачать 0,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|