Формирование системы воспитания студенческой молодежи в вузе

Формирование системы воспитания студенческой молодежи в вузе

Тажбаева С.Г. (г. Алматы, КазГосЖенПИ)

Формирование системы воспитания студенческой молодежи в современных условиях осуществляется в сложной противоречивой ситуации. Экономические преобразования в Казахстане оказали влияние на все сферы общественной жизни, изменили цель и характер трудовой деятельности, духовно-нравственные и религиозно мировоззренческие принципы сознания личности, системы ценности общества и человека.

Кардинальные изменения социо-культурной ситуации в Казахстане на рубеже XX-XXI веков выдвинули на одно из ведущих мест необходимость переосмысления проблем воспитания молодого поколения. Изучение научно-методической литературы по воспитанию студентов высших учебных заведений и других категорий учащихся дает основание говорить что изменения, происходящие в обществе, развитие социально–экономических и политических преобразований в XXI веке поставила перед обществом новые цели и задачи по воспитанию современного поколения казахской молодежи. Актуальность проблемы осознается учеными. Начиная с 90 годов, решению задач воспитания были посвящены многие социологические исследования, разработаны многие концептуальные подходы, воспитательные системы, это способствовало более глубокому исследованию проблем воспитания молодежи. К числу работ, раскрывающих эти проблемы можно отнести работы Е.И.Бондаревской, И.М.Ильинского, Н.М.Паламарчука, Д.С.Лихачева и других. В этих работах было сформулировано, разделяемое многими учеными понимание сущности современного воспитания, его целей, специфики его организации в условиях реформирования общественной, политической и экономической жизни Казахстана.

Важными составляющими этих исследований стали проблемы новой культуры воспитания, которая характеризуется многообразием и вариативностью воспитательной деятельности, увеличением степени свободы всех субъектов учебно-воспитательного процесса, личностная направленность образования и воспитания, повышение ответственности органов управления образовательными учреждениями за действенность воспитания во всех средах жизнедеятельности молодежи образовательной, воспитательной, досуговой, оптимизация процессов социализации и индивидуализации и т. д.

Современный подход к воспитанию включает не только обучение и воспитание, но социально-психологическую поддержку личности. Разработанная нами «Концепция воспитания молодежи в вузе» сформулировала конкретные цели и задачи, направления воспитательного процесса вуза в профессиональном становлении молодого специалиста. В концепции подчеркивается идея «конкретных дел» в воспитании и её основной ориентир в организации внеучебной деятельности студентов в работе куратора. Вместе с тем выявлено, что не везде в вузах понимают и используют адекватные современным условиям содержание, организацию и технологию воспитания. В них отсутствуют действенная система управления воспитательным процессом и его методическое обеспечение. Важное значение для объективной оценки и проектирования системы воспитания имели результаты проведенного нами целенаправленного социологического исследования выборки студенческой молодежи, опрос студентов вузов Алматы. Общий объем выборки составил 1200 чел. в рамках которого были получены:

• 
  оценка студентами вузов степени удовлетворенности своей студенческой жизнью;
  
• 
  оценка степенью удовлетворенности студентов условиями обучения, отношения между преподавателями и студентами;
  
• 
  характеристика ценностно-мировоззренческих ориентаций студентов, их социальной активности внутри вуза и во внешней социо-культурной среде;
  
• 
  характеристика жизненных планов студентов различных типов вузов после окончания вуза.
  

• 
  весьма высокий интерес студентов к учебе;
  
• 
  необходимость улучшения работы каждого вуза по воспитанию в студентах словом и делом любви и уважения к своему институту, чувства корпоративности всех выпускников данного вуза;
  
• 
  высокую степень заинтересованности в получении качественного образования, почти половина из ответивших не удовлетворены уровнем преподавания, каждый четвертый - организацией учебного процесса, а более трети отсутствием условий для проведения досуга;
  
• 
  главной для всех студентов остается проблема будущего трудоустройства;
  
• 
  недостаточность условий для занятий творчеством, для отдыха и досуга;
  
• 
  недостаточную психологическую комфортность в процессе обучения и удовлетворенность гуманистической средой вуза, отношениями внутри коллектива и особенно с администрацией и обслуживающим персоналом;
  
• 
  не всегда достаточный уровень культуры молодых преподавателей.
  

Результаты данного опроса подтверждают то, что для студентов, как и других социальных групп молодежи, характерна ориентация на личные, а не социальные ценности. В то же время, вопреки мнению о том, что деньги для молодёжи являются главной ценностью, они занимают в системе ценностей далеко не первое, а только пятое место. Низкую оценку имеют факторы общественного признания и достижения в науке. В качестве основного средства достижения своих целей все студенты видят хорошее образование.

Большая часть студентов поддерживает идею воспитательной работы, на первое место в списке необходимых направлений воспитания сегодня они поставили патриотическое, нравственное, воспитание облика казахской леди и джентльмена.

Одобряя системы воспитания в вузе, студенты хотели бы обновления не только его содержания, но и форм, поскольку они критически оценивают наиболее развитые направления воспитательной работы. В целях закрепления и дальнейшего совершенствования достижений и развития воспитания в вузе, вуз должен разработать программу - план действий воспитания молодого специалиста на период обучения в вузе (на четыре года). В содержание которых должны быть предусмотрены: повышение социального статуса воспитания в казахстанском обществе, развитие профессионального уровня управления воспитательной деятельностью в учреждениях, демократический стиль руководства воспитательным процессом, разработка эффективных моделей воспитания с учётом современной социо-культурной ситуации, новых ценностей воспитания и обучения (мы предлагаем свою модель), разработка критериев оценки качества и результативности воспитательной деятельности образовательного учреждения.

Например, руководствуясь теорией деятельности, теорией систем, а также теорией целостного педагогического процесса, который тоже является социально-педагогической системой, мы полагаем, что внеучебная деятельность студентов также представляет собой педагогический процесс со всеми его компонентами (цель  задачи  содержание  средства  формы  методы и методические приемы, задания) в котором принимают участие субъекты деятельности (студенты  преподаватели  кураторы  сотрудники деканата  совет по воспитательной работе и др.). Схематично модель воспитательного педагогического процесса во внеучебной деятельности представлена на рисунке 1 (по аналогии трактовки Н.Д. Хмель).

Модель деятельности специалистов позволяет решить целый ряд задач конкретного преобразования учебного процесса и воспитательного воздей­ствия. Эта работа будет эффективной при совместной деятельности специалистов по созданию модели деятельности и модели подготовки.

Рис. 1. Модель воспитательного процесса вуза

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _

Цель Цель сената

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _

I курсов

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _

Общая цель воспитания

Рис. 2. Система целей воспитания студентов в вузе

В данной модели системность предлагаемого подхода проявляется в выделении на основе сформулированных целей и задач четырех основных направлений воспитательной работы в высшем учебном заведении. Воспитательная работа по каждому направлению осуществляется как в учебное, так и во внеучебное время. Жесткое выделение форм работы по тому или иному направлению вряд ли осуществимо, так как каждая из них позволяет реализовать не одну воспитательную задачу (рисунок 3).

Основные направления воспитательной работы в вузе

Рис.3. Модель организации воспитательной работы в вузе

Модель деятельности куратора вуза по воспитанию студентов

- необходима конкретная перестройка содержания воспитательного процесса в вузе, которую следует нацелить на раскрытие сущности и особенностей объекта профессиональной деятельности для обеспечения профессионально-педагогической направленности воспитания и обучения с целью формирования у будущих учителей готовности профессионального взаимодействия во внеучебной деятельности вуза;

- ввести в практику деятельности вузов регулярное проведение научно-практического семинара «Педагогические технологии в воспитательном процессе вуза» для подготовки преподавателей к организации воспитательного процесса в группе, в работе куратора со студентами;

- ввести в учебный процесс ИПК вузов специальный курс для проректоров по воспитательной работе, заместителей деканов и кураторов академических групп «Научные основы организации воспитательной работы в вузе», который обеспечит практическую подготовку куратора для организации воспитательной работы в академической группе, раскроет механизмы его организации и управления, а также позволит своевременно осуществлять диагностику и коррекцию проводимой воспитательной работы со студентами.

Таким образом, для получения эффективных результатов в организации воспитательного процесса вуза необходимо выработать определенный стиль руководства, под которым понимается относительно устойчивая система применяемых способов и приемов. Полученные результаты дадут возможность тактично воздействовать на межличностные отношения, помогая студентам обрести опыт сотрудничества. Процесс воспитания может строиться только на взаимном уважении педагога и студента, от культуры общения, коммуникативных свойств личности зависит личное благополучие педагога в эффективной воспитательной работе.

Резюме

Мақалада жоғарғы оқу орындарындағы студент жастардың тәрбие процесін ұйымдастыру бағытында жүргізілген зерттеу жұмысының нәтижесі берілген.

Особое внимание к контролю речевых умений обусловлено следующими соображениями: во-первых, именно коммуникативные умения являются основным показателем обученности студентов иностранному языку, во-вторых, в практике все еще преобладает контроль языковых навыков (лексических, грамматических, произносительных) и у преподавателей имеется значительный опыт подобного контроля.

В отечественной дидактической и методической литературе принято различать следующие организационные формы контроля – индивидуальный, фронтальный, групповой и парный. Кроме того, каждая из перечисленных форм контроля может осуществляться устно или письменно. Выбор той или иной формы контроля зависит от проверяемого речевого умения и вида контроля – итогового, завершающего или текущего. Так для проверки диалогической речи более подходит парная форма контроля, так как в этом случае можно проверить, как воспринимаются реплики партнера и как реагирует на них другой партнер, то есть двусторонность общения – восприятие и выражение мысли. С другой стороны, для проверки понимания на слух можно использовать фронтальную проверку, в процессе которой студенты письменно на родном языке излагают содержание понятого. Зависимость формы контроля от его вида легко выяснить на следующих примерах. В процессе текущего контроля будут преобладать фронтальные формы, так как подобный подход экономит время, что очень существенно, поскольку основой процесса обучения является упражнение в речевой деятельности. С другой стороны, при осуществлении предварительного контроля, в процессе которого вряд ли можно экономить время, возможен индивидуальный контроль, в ходе которого выясняются достижения и пробелы студента.

Рассмотрим возможности использования отдельных форм организации контроля в ходе проверки речевых умений. Прежде всего, обратимся к индивидуальному контролю. Совершенно очевидно, что это наиболее объективный вид контроля, поскольку он дает информацию о каждом студенте, его достижениях и недостатках. Поэтому такой вид контроля особенно подходит для проверки обученности по окончании курса или учебного года, то есть в ходе итогового контроля. Он полезен и в процессе предварительного контроля, поскольку позволяет выявить все недостатки в подготовке студентов. Индивидуальный контроль может использоваться при проверке всех видов речевых умений, а также при определении уровня сформированности языковых навыков. В то же время, очевидно что эта форма контроля при всех ее достижениях требует очень больших затрат учебного времени. Поэтому в ходе текущего контроля, когда приходится экономить каждую минуту учебного времени, применение этой формы в чистом виде ограничено. В этих случаях возможно сочетание индивидуального и фронтального контроля. Так, в ходе работы над текстом, проводимой фронтально, можно в то же время предложить отдельным студентам вести диалог или высказаться по теме или иллюстрации. Следует признать, что на практике наблюдается злоупотребление индивидуальным контролем, когда один – два студента отвечают, а вся остальная группа бездействует.

Обратимся к рассмотрению фронтальной формы организации контроля. Данная форма достаточно широко используется на практике, но не всегда уместна. Фронтальная форма подходит для проведения текущего контроля по двум соображениям. Во-первых, проверкой охватывается большое число студентов при относительно меньших затратах учебного времени. Во-вторых, подобная организация контроля обеспечивает активность всех студентов.

В то же время существуют определенные ограничения использования этой формы организации контроля. Так фронтальная проверка не подходит для итогового контроля продуктивных устно-речевых умений, поскольку в этом случае не удается выявить умения студентов с достаточной полнотой. Подобное ограничение распространяется и на завершающую проверку. В то же время существуют определенные ограничения использования этой формы контроля. Так, фронтальная проверка не подходит для итогового контроля продуктивных устно-речевых умений, поскольку в этом случае не удается выявить умения студентов с достаточной полнотой. Подобное ограничение распространяется и на завершающую проверку. В то же время при проверке умений письменной речи вполне возможна фронтальная работа, поскольку студенты выполняют ее индивидуально. Аналогичный подход возможен и при проверке рецептивных речевых умений, когда студенты воспринимают текст на слух или читают, а затем готовят перевод или индивидуально выполняют тесты. Во всех этих случаях выявляется подготовленность студента к осуществлению иноязычной деятельности в полной мере.

Следующая форма организационного контроля – это групповой, разновидностью которой является парная форма. Прежде всего, следует признать, что эти формы используются в нашей практике явно недостаточно, хотя они продуктивны при устном контроле. В то же время эта форма не подходит для проверки рецептивных умений и языковых навыков, ибо она предполагает устную речевую деятельность. Наибольшее ограничение в использовании характерно для парной формы контроля. Она может с успехом применяться для контроля диалогической устной речи, для которой характерно наличие двух партнеров и обмен репликами.

Поскольку групповая форма контроля распространена в высших учебных заведениях незначительно, остановимся на ней несколько подробнее. При подобной организации контроля задание получает сразу вся группа студентов (беседа на определенную тему, заранее известную студентам; инсценирование текста, коллективное составление плана, сообщения по конкретной проблематике и так далее).

Управляемая беседа преподавателя с двумя студентами или группой студентов дает им возможность с помощью стимулирующих реплик преподавателя обращаться друг к другу с запросом информации, выполнять просьбы друг друга и так далее. Данный прием организации контроля предполагает заблаговременное составление преподавателем подробного сценария беседы, в котором намечались бы те или иные вариации для различных ее участников. Подобного рода контрольные коммуникативные задачи преподавателя (вопросы, утверждения для комментирования, побуждение к инициативной речи и так далее), одновременно являются заданиями для студентов, а их выполнение основой для оценивания эффективности проверяемой деятельности по ходу ее осуществления.

Управляемую преподавателем беседу с группой студентов как форму контроля сформированных речевых умений и навыков целесообразно проводить в ходе текущего или завершенного (в конце серии уроков) контроля.

Итоговым контролем может служить организация групповой беседы студентов со спонтанно развивающимся предметом обсуждения. Для этого преподавателю следует тщательно продумать:

• 
  способность организации группового общения;
  
• 
  характер прогнозируемых коммуникативных задач;
  
• 
  содержательно-смысловую основу группового общения.
  

Преподавателю важно принимать во внимание, что в зависимости от сложившегося опыта участия студентов в групповых учебных беседах (обсуждениях, дискуссиях и так далее) проявляется их способность к решению коммуникативных задач той или иной степени сложности. Коммуникативные задачи необходимо предъявлять. Начинать следует с коммуникативной задачи описания (например, опиши, что тебя больше всего привлекает в данном рисунке, обрисуй в общих чертах характер изображенного на картинке персонажа, исходя из его внешности и так далее), затем можно перейти к коммуникативной задаче объяснения (убеждения, например, объясни почему...., докажи, что в случае, если..., убеди в том, что... и так далее) к коммуникативной задаче, нацеленной на решение поставленной проблемы (например, кто в данной ситуации прав? Что послужило причиной создавшегося положения вещей? Кто достоин возглавить коммерческое предприятие? и так далее).

Иными словами, степень сложности предъявляемой преподавателем коммуникативной задачи при итоговом контроле должна увеличиваться постепенно. В этом случае оценка студентов происходит не только по степени коммуникативной успешности и языковой правильности, но и по увеличению объема говорения каждого студента.

Для того чтобы осуществить подобный итоговый контроль, преподавателю необходимо умело организовать неподготовленное групповое общение. При этом главная задача состоит в создании адекватной атмосферы общения. Используя соответствующие ситуации, преподаватель распределяет роли, для стимулирования беседы. Ему рекомендуется выбирать для себя достаточно авторитетную роль одного из участников общения. В его задачу входит направлять общение как в плане содержания (поддержание беседы студентов, предотвращая ее от «затухания» или «зацикливания» на лидерах; давать новый толчок по поводу анализа или решения поставленной им или самими студентами коммуникативной задачи), так и в отношении средств выражения.

Основным стратегическим замыслом преподавателя должна быть установка на значительное уменьшение объема собственного говорения на уроке по сравнению с объемом говорения студентов.

Далее остановимся на вопросе о дифференцированном подходе, который должен учитываться при текущем и завершающем контроле, но не в итоговом, где предъявляются всем студентам единые задания. Этот подход основывается на учете уровня владения учащимися иностранным языком и уровня развития у них тех индивидуальных способностей, которые обеспечивают успешное владение тем или иным видом речевой деятельности. При групповой форме организации контроля индивидуализация означает не только знание и учет преподавателем уровня владения изучаемым языком, но и максимальное использование уровня развития индивидуально-психологических особенностей студентов. Это дает преподавателю возможность опереться на сильные стороны студента, что способствует повышению мотивации.

Таким образом, у преподавателя возникает реальная возможность планомерного и эффективного контроля за развитием речевых навыков умений студентов. Предлагая каждому из них дифференцированные задания, преподаватель контролирует одного из студентов, скажем в умении составлять план прослушанного (прочитанного) текста, другого – вести рассказ-описание по предложенной картине, третьего - спонтанно реагировать на вновь возникшие коммуникативные задачи в ходе группового речевого взаимодействия, четвертого – в умении соблюдать цель текста, то есть выстраивать логические «мостики-связки» между своим планом и высказыванием других участников общения, пятого – в умении согласовывать отдельно поступающие версии решения или анализа обсуждаемой коммуникативной задачи, то есть составления элементарного умозаключения и так далее.

Таким образом, остановимся еще на одной особенности организации контроля успешности овладения студентами языком – его открытости или скрытом характере. Скрытое или открытое проявление контроля в учебном процессе зависит от установки, которую получают студенты на контроль или на речевую практику. Открытый контроль опирается на произвольную форму внимания, когда студенты отдают себе отчет в контролируемом характере выполняемой ими деятельности. Установка на контроль мобилизует не только внимание и память, но и эмоции и волю студентов.

Скрытый контроль проводится на основе непроизвольного внимания, так как деятельность студентов направлена не на контроль, а на учение. В целом он не заметен и скрыт для студентов. Скрытый контроль присутствует во всех играх, проводимых как на занятиях, так и во внеаудиторной работе. При скрытом контроле речевых умений наглядно проявляется двуплановость, свойственная деятельности преподавателя инностранного языка. С одной стороны, он выступает как организатор общения, его участник, а с другой стороны – как преподаватель, пристально наблюдающий за речевой деятельностью студентов и объективно оценивающий ее. В основе оценки определенные критерии, которые должны быть известны студентам. Для них эти критерии – шаги на пути к овладению нормативными речевыми умениями и соответсвенно ориентир в самоконтроле.

ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалада студенттердің шетел тілін меңгеруде бақылаудың маңыздылығы қарастырылған және бұл мәселенің оқытушы тәжірибесіндегі орны көрсетілген.
РЕЗЮМЕ

В статье рассмотрены проблемы контроля обученности студентов инностранному языку и роль преподавателя в процессе обучения.

Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейiнгi бiлiм берудi дамыту тұжырымдамасында “әлемдiк бiлiм беру кеңiстiгiне ықпалдастырылған және жеке тұлға мен қоғамның қажеттiлiктерiн қанағаттандыратын көп деңгейлi үздiксiз бiлiм берудiң ұлттық үлгiсiн қалыптастыру үшiн бiлiм берудi дамытудың стратегиялық басымдықтарын белгiлеу, бiлiм берудi одан әрi демократияландыру; Қазақстанның тарихи, ұлттық, демографиялық, географиялық, экономикалық және мәдени ерекшелiктерiн ескере отырып дамыту; бiлiм сапасын бағалаудың ұлттық жүйесiн құру; бакалаврлық бiлiм беру мазмұны, кең көлемдi базалық кәсiптiк даярлау және болашақ мамандардың iргелi пәндiк бiлiм алуларына, болашақ мамандардың кәсiптiк шығармашылығын дамытуға, өзiне-өзi бiлiм беру қызметiндегi қажеттiлiктi қалыптастыруға бағытталуы тиiс екенi атап көрсетiлген /1/.

Бакалаврлық бiлiм беруде болашақ "Кәсiптiк бiлiм" мамандарының кәсiптiк шығармашылығын қалыптастыру үш кезеңнен тұрады: жалпы және базалық пәндер бойынша теориялық даярлықтар мен педагогикалық практика. Бiлiмдi дамытудың ең бiр басты және тиiмдi жолдарының бiрi-ол мұғалiм бiлiмнiң өмiрмен байланысын, практика мен теорияны, бақылау мен тәжiрибе байланысын пайдалана бiлу қасиетi үлкен роль атқарады. Оқу-тәрбие мiндетiн орындау барысында өмiрмен байланыстыра бiлу педагогиканың ең басты принципi болып есептелiнедi. Бұл принциптi iске асырудың тиiмдiлiгi студент-практиканттардың немесе болашақ мұғалiмдердiң әдiскерлiк дайындығынан, олардың оқушыларға сабақты түсiнiктi,сауатты жеткiзу шеберлiгiн арттыра бiлу қабiлетiмен тығыз байланысты.

Студент-практикант, өз пәнiнiң басқа пәндермен байланысын тиiмдi пайдалана бiлу, пәннiң тиiмдiлiгiн арттырып қоймай, оның әрi қарай дамуына, мәртебесiнiң көтерiлуiне оқушылар алдында беделiнiң өсуiне алып келедi. Студент-практикант сабақты талқылауды тиiмдi пайдалануы және оның өмiрiндегi мысалдарына арқа сүйей бiлуiнiң үлкен маңызы бар. Бұл жағдайды бiз немiс ғалымдарының зерттеу жұмыс нәтижелерiн сараптай отырып жазған А.Смолкиннiң еңбегiнен көре аламыз. Бұл мәлiметтер сабақты меңгеру деңгейi, өткiзу әдiстерiне байланысты екендiгiн көрсетедi.

Зерттеу нәтижесiнде ғалымдар оқу материалдарына әртүрлi әдiстер қолданып, қай дәрежеде ұғымды болғанын төмендегiдей көрсетеді:

- дәрiс (лекция) оқылғанда ең жоғарғы 20% ;

- көрнекi құралдарды қолдана отырып оқыған дәрiс 30%;

- тыңдау, көру құралдарын пайдаланғанда 50% ;

- талдау, талқылау барысында 70%-ға дейiн ;

- өмiрде кездесетiн жағдайларды және мысалдарды қолданғанда 90%-ға дейiн меңгерілетіні анықталған.

Талдау және талқылау бiр жағынан сабақтың тиiмдiлiгiн көтеруге пайдасын тигізсе, екiншi жағынан оқушылардың жеке басының дамуына әсер етедi. Жоғарыда аталғандарға сүйене отырып, қазiргi заманда тәрбиелеудiң негiзгi мақсатын анықтау проблемасы қаралады. Х.И.Лийметс одан кейiн А.В.Харламов анықтағандай – тәрбиенi жеке бастың даму процесiн басқару жүйесi деп түсiну керек. Қазiргi уақыттағы даму негiздерiне сәйкес тәрбие сапасының мынадай мақсаттарын ұсынамыз:

• 
  жеке бастың жан-жақты даму идеясы ретiнде тұжырымдалады және ол тек қана қазiргi елiмiздiң әлеуметтiк – экономикалық өзгерiстер жағдайында ғана емес барлық уақытқа бағытталған;
  
• 
  бiрiншi мақсат әр әлеуметтiк – экономикалық құрылым бұл ұғымға белгiлi бiр жеке бастың даму деңгейiн енгiзедi және бұл деңгейдi басып озуда жеке бастың қазiргi кезеңдегi белгiлi оқымыстылығы есепке алынады;
  

• 
  екiншi мақсат азаматты Отан патриоты ретiнде тәрбиелеу идеясы.
  

Бiлiм беру жүйесiндегi өзгерiстер, болашақ мамандардың өсiп-жетiлуiн жақсартуға ықпал етедi, бұл тек рухани жан-жақты дамыған мамандарды әзiрлеу емес, сондай-ақ ғылым мен техника жаңалықтарын шеберлiкпен пайдалана алатын мамандар даярлау. Сондықтан да, мектепте өткiзiлетiн педагогикалық практика барысында бүгiнгi студент - ертеңгi ұстаздың белсендiлiгiн арттыру, интеллектуалдылығын қалыптастыру, оқу – тәрбие үрдiсiн ұйымдастыру, жаңа технологиямен оқытудың тиiмдiлiгiн арттыру, тәрбие мәселелерiн шешетiн әдiстердi таңдау, жаңа педагогикалық технологияларды пайдалану өте маңызды мәселе болып табылады. Студенттердiң педагогикалық практикасы олардың дағдысын, iскерлiгiн қалыптастырып, мамандыққа деген ынта-жiгерiнiң арта түсуiне үлкен көмек жасайды. Қазiргi студент болашақ қоғамның белсендi мүшесi ғана емес, сол қоғамда өмiр сүрiп, оны өзгертуге қатысатын жастарды тәрбиелейтiн ұстаз. Болашақ қоғам мүшесiнiң өзгермелi және өскелең заман талабына сай ой-өрiсi дамыған, шығармашыл, өз ортасымен қарым- қатынас этикасы қалыптасқан адам болуы тиiс. Мұндай талапты орындауға студенттердi болашақ маман ретiнде дайындауды педагогикалық практиканы жалпы және теориялық даярлықтармен бiрге жүргiзуiн қалыптастырудың әр кезеңдерiнде мынадай бағыттарда қорытындысын шығарып отыруға мүмкiндiк бередi:

- студенттердi ғылыми әдебиеттер,мақалалармен жұмыс жасауға үйрету;

- студенттердiң ғылыми-зерттеу жұмыстарымен айналысуы;

- студенттердiң шығармашылық жұмыстарымен айналысуы;

- дипломдық жұмысқа бағыттау.

Осы бағыттарда студенттердiң бiлiмдерiн шығармашылықпен қолдану жағдайларын ескердiк. Себебi, педагогикалық практика студент-практиканттардың немесе болашақ мұғалiмдердiң кәсібилігін қалыптастырады:

- кәсiби шеберлiгi мен педагогикалық iскерлiгiн дамытуды, өздiгiнен бiлiмiн арттыруды, өз-өзiн тәрбиелеуі, тәрбие әрекетiне шығармашылық көзқарасын қалыптастыруды көздейдi;

- кәсiптiк бiлiм және қолөнер оқу-тәрбие барысында алған теориялық бiлiмдерiн тереңдетiп бекiтедi және педагогикалық тапсырмаларды шешуге, шығармашылық жұмыстар жүргiзуге, пайдалануды үйретедi. Сондай-ақ, студент-практикант кәсiби шығармашылықты дамытуға, пәнге байланысты жұмыстарды жүргiзу түрлерi мен әдiс-тәсiлдерiн үйренуге, әдiстемелiк даярлықты жүзеге асыруға мүмкiндiк туғызады /2/.

Мемлекеттiк оқу жоспарында 050120 – бакалавр, "Кәсiптiк бiлiм" мамандығы бойынша болашақ маманды кәсiби даярлауда педагогикалық практика жоспарланған. Қазақ мемлекеттiк қыздар педагогика институтының оқу жоспарында кәсiптiк бiлiм мамандығы бойынша 1-4 курстарда педагогикалық практикалар ұйымдастырылған. Педагогикалық практика үздiксiз және арнаулы мамандандырылған деп екіге бөлінеді. Бастапқысы 1-шi курстан басталып, маманның кәсiби қалыптасуында негiзгi қызмет атқарады. Практиканттың негiзгi мақсаты шығармашылық жұмысын талдау, технология және қолөнер шеберлерiнiң идеялық шығармашылық iзденiстерi арқылы оқушының эстетикалық көзқарасын және көркемдiк қабiлетiн жетiлдiруге жағдай жасау, олардың кәсiптiк шығармашылыққа қызығушылығын қалыптастыру. Қолөнердiң мәнi мен алатын орнын оқушының меңгеру деңгейiн дамыта отырып, өз халқының ұлттық дәстүрiне, мәдениетiне деген эстетикалық сезiмiн қалыптастыру, жан-жақты тәрбие беру.

Педагогикалық практикадағы тәжiрибе жұмысын жоспарлауда болашақ мамандардың кәсiби шығармашылығын дамыту бүгiнгi күн талабына сай болу керек деген қағиданы негiзге алдық. Үздiксiз педагогикалық практика бағдарламасындағы талаптар мазмұнын игерудегi мақсат: мектепте педагогикалық мамандықпен танысу; басқада оқу орындарымен байланыс ұстау; мектеп құжаттарымен танысу және теория мен практиканың байланысын қалыптастыру; педагогикалық жаңа технологияны үйрену. Осыған байланысты алға қойған мақсатты жүзеге асыру барысында мынадай мiндеттер жүзеге асырылады:

• 
  оқушылардың қазақ қолөнерiне, тiгiн iсiне қызығушылығын арттыруын бақылау;
  
• 
  қазақ қолөнерiнде халықтық тәлiм-тәрбие дәстүрлерiнiң негiзi бар екенiн дәлелдеу /3/.
  

1-шi курста ұйымдастырушылық және теориялық жоспарлау, 2-шi курста ғылыми-әдiстемелiк, 3-шi курста тәжiрибелiк бақылау кезеңдерi жүзеге асырылады, арнаулы маманданған практика 4-шi курста жүргiзiледi. Оның мақсаты: мұғалiмді шығармашылық тұрғыда кәсiптiк әдiс-тәсiлдерге үйрету, мектеп мұғалiмдерiнiң жұмыс тәжiрибелерiн практикалық түрде үйрету /4/. Бұл мақсатты меңгеруде студент-практиканттар "Машинатану", "Тiгiн бұйымдарының технологиясы", "Кәсiби еңбектi оқыту әдiстемесі", "Тiгiн бұйымдарын құрастыру", "Педагогика" т.б. пәндерден алған теориялық бiлiм негiздерiне сүйенедi. Студенттер жалпы бiлiм беретiн мектептiң технология сабақтары бағдарламаларын оқып-үйренiп, зерттеу мен олардағы тақырыптар мазмұнына қосымша материалдар енгiзу, соның нәтижесiнде сабақ беру, жаңа технологияларды қолдану үлгiлерiн көрсетедi.

Педагогикалық практика барысында студенттердiң тапсырмаларды орындау, зерттеу нәтижелерiн талдай келе:

• 
  базалық және арнайы пәндер негiзiнде алған бiлiм, шеберлiк, дағдыларын жетiлдiрумен бiрге, эстетикалық тәрбие беруде пайдалануға деген қызығуын қалыптастыруға әсер етедi;
  
• 
  болашақ мұғалiмдердiң дүниетанымдық ойлау қабiлетiн дамытып, өздiгiнен ғылыми iздену мен еңбекке деген белсендiлiгi артатындығын анықтайды;
  
• 
  студенттердiң арнайы мамандандыру пәндерiнен бiлiм қорын молайтып, практикалық және әдiстемелiк шеберлiк дағдыларын жетiлдiредi деген қорытынды жасадық.
  

Қолөнер бұйымдарын орындау жобасының түсiнiктеме қағазын дайындау. Мазмұны бойынша қолөнер бұйымдарын дайындау жобасының түсiнiктеме қағазы тек қана қолөнер бұйымдарының белгiлi бiр арнаулы түрiне тән бөлiмдерiнiң айырмашылығы бар. Барлық негiзгi бөлiмдер әртүрлi жобаларда бiрдей сақталады.

Түсiнiктеме қағазы мынаны қамтиды: титулдiк бет, мазмұндама.

Кiрiспе: Тақырыпты таңдаудың негiздемесi; бұйым жөнiнде және таңдап алынған бұйымға орындалу әдiстер техникасы туралы мәлiметтер, бұйымның сыртқы көрінiсiне немесе пiшiмiне сипаттама.

Негiзгi бөлiм: бұйымның эскизi немесе иллюстрациясы, (фото сурет); бұйымның сызбасы немесе үлгiсi; қолданылған материал және құрал-жабдықтар тiзiмi; бұйым бөлшектерiн дайындауда технологиялық өңдеу ретi; бұйымды жинақтау технологиясының тiзбектiлiгi.

Қорытынды бөлiм: бұйымның құны кесте түрiнде; бұйымның жарнамалық жобасы; қосымша оқушыларды қызықтырарлық көрнекіліктер (ребус, өлең, жұмбақ т.б.) жұмыс нәтижесi және жобаның өзiндiк құны.

Жобаны бағалау белгiсi (критерийі). Жобаны бағалау кезiнде есте сақтайтын жағдайлар: бұйымды орындау сапасы (күрделiлiгi, ұқыптылығы, бiлiктiлiкке, дағдылыққа, ептiлiкке сәйкестiгi). Түсiнiктеме қағазының жоба жайлы жұмысқа сәйкестiгi және оны өңдеу әдiс-тәсiлiне сәйкестiгi. Сөйлем құрастырудың ерекшелiгi, тыңғылықтық, терминалогияны дұрыс қолдана бiлу.

Жобаға тән қағазды орындаудың жалпы қағидалары. Жобаның түсiнiктеме қағазы қара пастамен жазылады немесе компьютерде басылады. Жобаның әр беті сол алаң 30мм, ал қалған алаңдар 20мм болады.

әдебиеттер

1. 
   Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейiнгi бiлiм берудi дамыту тұжырымдамасы. //Қазақстан мектебi. №2, 2004.
   
2. 
   Симонов В.П. Педагогическая практика в школе. Учебно-методическое пособие для преподавателей и студентов.- М.: 2000.
   
3. 
   ЮсуповБ.Ю., МашенбаевТ.Б., ӘбiлдаевЕ.С. Педагогикалық практика. -А.,2005
   
4. 
   Қазақстан Республикасының мемлекеттiк жалпыға мiндеттi бiлiм беру стандарты. 050120 - Кәсiптiк бiлiм. Астана, 2004.
   

Түйiндеме

Мақалада „Кәсiптiк бiлiм“ мамандарының педагогикалық практикадағы зерттеу болжамының мәнi, маңызы, құрылымы және оған қойылатын әдiстемелік талаптар қаралған.

Резюме

В статье рассматривается значение педагогической практики в развитии профессионального творчества будущего специалиста профессианального обучения.

Бұл мәселе бойынша бүгінгі оқушылардың шығармашылық қасиеттерін қалыптастырып, дамыту да тиісінше орын алмақ. Өйткені өркениетті заман жастарының шығармашылық іс-әрекеті қоғам дамуының алғы шарттарының бірі болып табылатындығы белгілі. Жастарды шығармашылыққа тәрбиелеудің ғылыми негіздері педагог-ғалымдардың еңбектерінен көрініс тапқан.

Қазіргі кездегі мектептің ең маңызды мақсатының бірі оқушының шығармашылық белсенділігін қалыптастыру, потенциалдық мүмкіндіктерін ашу және қабілетін дамыту болып табылады. Оқушылардың білімдер жүйесін жай түрде қабылдауы жеткіліксіз, сол себепті жастарға өздерінің шығармашылық іс–әрекеттерін әрі қарай дамытулары керектігін түсіндіру қажет. Оқулық пәндерінің функциясының үнемі өзгеріп тұруына байланысты оқып-үйрену объектісі жеке оқушыны дамытудың тәсілі болып қалады. Бұл жағдайларда мектеп курсында бірнеше пәндердің оқу процестері кезінде оқушының шығармашылық тәжірибесін дамытуға мүмкіндік беретін оқыту технологиясын дайындау туралы өте өзекті сұрақ туады. Мұғалім (оқытушы) шығармашылық және танымдық қабілетті жеке адамның белсенділігін арттыруға жетелейтін оқыту тәсілдерін меңгеру керек. Оқушыларды тұрақты белсенділікке үйрете отырып, шығармашылық мәселелерді шешетін белсенді, іздемпаз, қайраткер адам шығаруға болады. Педагогика ғылымы неғұрлым, шығармашылық және ойлау процестерін ашқан сайын, мектепте соғұрлым балалардың білімге, белсенді ақыл-ой еңбегіне деген құлшынысын, сүйіспеншілігін нақты түрде арттыруға тәрбиелейді.

Біздің зерттеулерде оқушының жеке танымдылық, бағалық, шығармашылық және коммуникативтілік потенциалын бағалау үшін ақпаратты техникаларды қолдана отырып, бейнелеу қызметінде оқушының шығармашылық белсенділігін дамытудың, бағалаудың өлшемдері қолданылады:

• 
  жаңа идеяларды генерация жасауға қабілеттілік;
  
• 
  жаңа техникаларды игеру қабілеттілігі;
  
• 
  визуалды мәдениетті көркем талғамға ие болу;
  
• 
  коллективті жұмыс үшін жылдам болу түрде өзін-өзі анықтау және ұйымдастыру.
  

Ұжымдық жұмыста өзін-өзі анықтау жылдам ұйымдастыруды дамыту, оқушыларды тәрбиелеудің барлық контекстерінде маңызды, ол адамның мінез-құлқына, оның қоғамдағы қарым-қатынастарының қалыптасуына әсер етеді. Бұл тәсіл жеке адамның коммуникабельдік потенциалын бағалауға көмектеседі.

Критерийлерді дамытудың деңгейлері мен бұл критерийлер жеке адамның психологиялық қызметтік жол табуында теориялық жағдайлары негізінде жасалған (С.Л.Рубинштейн, Л.С.Выготский т.б.). Осы теорияның негізінде зерттеу мақсатын және бейнелеу қызметінде оқушының шығармашылық белсенділігін арттыруға болады. Қызмет теориясының негіздерінде адамның кез–келген қызметі оның игерген ақпарат негізіне жатады. Қызмет кезінде ақпаратты қолдану сипатына байланысты екі түрлі болады: репродуктивті және продуктивті. Репродуктивті қызмет кездерінде адам өзіне белгілі іс–қимыл ережелері мен бұрын игерілген қолданыстарды қайта қолданады. Продуктивті қызметті орындау кездерінде бала үшін және адамзат үшін жаңа ақпарат жасалады. Жаңа технологияларды игеруге қабілеттілік (жеке адамның танымдылық потенциалы), біздің есептеуімізше, жеке адамның танымдылық потенциалын көтереді. Бейнелеу үрдісінде іс-әрекет кешенді түрде болады. Осының нәтижелерінде көркем ой визуальды түрде беріледі. Бұл жағдайда өнердің визуальды әдісі, көркем әдісінің құралдары, сондай-ақ бейнелеу қызметінде қолданылатын технологиялық кешені, технологияны беру техникасы шешуші роль атқарады.

Осылайша, бейнелеу өнерін модельдеу курсына бағыттау және жобаны орындау техникасын таңдау, компьютерлік графикаға бағыттау мәселесі айқын қойылады.

Оқушының жаңа технологияларды игеру қабілетін бағалау үшін олардың негізгі операцияларды игеру жылдамдығы үш этапқа бөлінеді: (олардың анықтамасы үшін интелекті белсенділігі деңгейлері негізге алынады), Д.Б.Богоявленская бойынша стимулды-өнімді деңгейде негізгі операцияны игеру жылдамдығы төмен.

Эвристикалық деңгейде негізгі операцияларды игеру жылдамдығы орташа. Бұл деңгейде оқу қызметінің жоғары мотивтермен және мақсатты түрде қабылдаумен байланысты түсінік қана емес, жаңа техниканы қолданудың жолдарын іздеу бақыланады.

Ақпараттық деңгейде негізгі операцияларды игеру жылдамдығы жоғары, бұрын алынған білімнің және жаңа техникада негізгі білім, біліктілік пен дағдының белсенді қолданылуы тез өтеді. Шығармашылық өнім іс-әрекет сипатына ие болады, осының нәтижесінде іс-әрекетінің мақсаты өз бетінше қойылады, жаңа ережелер жасалады

Ақпараттық және компьютерлік технология оқу мен тәрбиеде адам қабілетінің дамуына оның ақыл–ойының, барлық танымдық үрдістердегі біртұтастық негізгі құралы болып табылады. С.И. Архангельский оқытуда автоматтанған техниканы пайдалану “оқушыларды интеллектуалды еңбектен босату емес, бұл еңбекті әлдеқайда жоғарғы сатыдағы шығармашылық қызметте ойлауға, автоматталған техникалық құралдарды пайдалану сапасын күшейтуге қолдану” – деген.

Визуальдық мәдениет пен көркем талғам критерийлері бойынша жеке адамның бағалау потенциалын, А.А.Мелик-Пашаев пен З.А.Новлянскийдің әдісі бойынша екі шығармашылық жаттығудың көмегімен өткіздік. 1-жаттығу бойынша түс арқылы қайырымды сиқыршы мен зұлым сиқыршының бағы белгілі бір көңіл-күйді беруі керек. Бұл жаттығуда мазмұнды және көркем аспектілерді түстің кешенді құрылымымен байланыстыру қажет болады. Тапсырма баланың көркем шығармашылықты игеруіне.

Келесі жаттығу оқушы шығармасының образдық мазмұнын түсінуге бағытталған, тапсырма көркем шығарманы талдауға, шығарманың терең мазмұнын түсінуге арналған. Бұл үшін сюжетті жалпы сезімдік тонға қарама-қайшы болатын сәйкес шығарма алынады. Балаларға суреттен алған әсерін айту және сәйкес тақырып табу ұсынылады.

Жеке адамның бағыт потенциалын визуальды мәдениет және көркемдік талдауға ие болу критерийлері бойынша бағалау үшін екі жаттығу бойынша жалпыланған сипаттамалар қолданылады.

Стимул өнімді деңгей түстік мәнер үшін бір жай түстер алынады, жұмыстың жалпы колориті, автордың шығармаға эстетикалық қатынасын білдірмейді. Берілген өнер туындысының образды мазмұнын түсіну төмен, өнер туындысын игерудегі оқушының инициативасы, іс–әрекеті сыртқы стимулдарының әсері бойынша анықталады. Ол туындының оқушылар ойлап тапқан тақырыбы формальды түрде сюжетті білдіреді. Ақпараттық деңгей түстік мәнер, орта, негіздерінде бірыңғай емес, күрделі түс қолданылды. Шығарманың жалпы колориті жеткілікті, белсенді түрде автордың бейнеленген затқа эстетикалық қатынасын көрсетеді. 2–жаттығудағы ойлап шығарылған тақырып, өнер туындысының мәнін ашады, оқушының образды мазмұнды түсінуі, шығармашылық автордың терең ойымен ұштаспайды, шығармашының жазған жері мен уақыты жайлы өзіндік көзқарастар және ойлармен толығады. Жетекшілікті мөлшерлі жоғары жалпы мәдени деңгей мақсатты саналы түрде қабылдаумен сипатталады (өнер туындыларында әлемдік мұраның игерілуі). Ақпараттық деңгей сезімді нәзік ұжымдық шешімде, өрнекті белсенді қолдануда және жоғарылық фактураның көрінуі. Шығармашылық өнімді іс-қимылымен сипаталады, осының нәтижесінде іс-әрекеттің мақсаты өз бетінше қойылады, жаңа ережелер жасалады және зерттеліп жатқан құбылыстардың жаңа жақтарын іздеу жүргізіледі.

2-жаттығуды орындау кездерінде автордың шығармасына қызығушылық пен шығармашылық мәнін түсіну ғана емес, жалпы мәдени контексте шығармашының авторлық ерекшеліктерімен жалпылау бақыланады.

Келесі екінші өлшемдерді шығармашылық белсенділікті дамыту деңгейін өнімді қызметте бағалау үшін қолдандық.

Қорытындылар 5-6 сынып оқушыларының шығармашылық белсенділігін қалыптастырудың шешуші негізі (ақпараттық техникаларды қолдану арқылы компьютерлік графика мен бейнелеу өнерінің модульды курсын игеру сабақтарында) :

• 
  әлемдік мәдениетті игеру сабақтарында көркем шығармашылықтарды қабылдау, оқушының образды көркем бейнелеу құралдарын игеруі (репродукция іс-әрекеті);
  
• 
  шығармашылық дамуға септігін тигізетін практикалық іс-әрекет, (продуктивті қызмет).
  

Репродукция қызметі: жаңа техникаларды тез игеру қабілетілігі (жеке адамның тандаулық потенциалы); визуальды мәдени, көркемдік талғауына ие болу ( бағыт потенциалы).

Продуктивті (ақпараттық) қызметі: жаңа идеяларды генерациялау қабілеті (жеке адамның шығармашылық потенциалы); ұжымдық жұмыс үшін жылдам өзін-өзі анықтау және ұйымдастыру (компьютерлік потенциалы).

Оқушының шығармашылық белсенділігін игеру бойынша эксперимент барысында біз оның диагностикасы үшін мына авторлардың ақпараттық бағытарының әдістерін қолдандық (Д.Ж.Гильфорд, Е.Горранс).

Алайда, іздеу экспертизінің нәтижесі, сипатталған белгілер (жылдамдық., нәзіктік т.б.), жеке адамның психологиялық қасиетін бағалау үшін қолданылады. Зерттеу экспериментте біз құрал-жабдық әдістер мен суретті мәтіндерді оқушының белсенділігін дамытуға, талдау жасау үшін және репродуктивті, продуктивті ақпаратты қызмет ретінде біріктіруге тырыстық.

Репродуктивті қызметінің даму деңгейін білдіретін олардың әдістерін шартты түрде екі топқа бөлдік:

• 
  оқушының көркем шығармашылықтарын бағалау;
  
• 
  оқушының көркем шығармасының бағалау ерекшеліктері шығармашылық белсенділік феноменін қарастыру.
  

А.А.Мелик-Пашаев пен З.А.Новлянский әдістемесі баланың көркем шығармасын игеруге бағытталған және бұл үрдісті негізгі белгіде модельдейді. Әдістеме бойынша оқушылар бір контурлы суретті екі рет бояуы қажет. Бірінші жағдайда оқушыларға бұл қайрымды сиқыршының бағы, екіншіде, зұлым сиқыршының бағы деп түсіндіріледі. Мұнда, балалардың түстік мәнерді қолдануы қатты айшықтанды. Кейбір оқушыларда екі сурет бірдей, ал қалғандарында түс сезімді беру тәсілі болды: қайратты сиқыршының бағы ашық түстермен, зұлым сиқыршының бағы күңгірт түстермен боялды. Берілген жағдайларда, балалардың алдында тұрған мәселе әдеттегі сурет салумен салыстыруда қарапайым - оған суретті, оны нақты ойлап табу, кешенді ұйымдастыру қажет емес, алайда оның түстен жұмысы бөлек болып келеді.

Күрделі потенциалды білімді меңгеретін интернеттерді ақпараттылық қорды мәдени және білім хабарлары бағытында тарату – бұл электронды кітапхана, анықтауыштар, үздік мұражайлар т.б. Ғалымдардың мәлімдеуінше, мәдени, гуманитарлық ой-өрісін кеңейтуді интернетпен біріктіре, ұштастыру әлдеқайда ұмытылыспен өтуде.
әдебиеттер

1. 
   Лук Л.Н. Теоритические основы выявления творческих способностей. Науч.–аналит. обзор – М.: 1979.
   
2. 
   ЛюбарскаяЛ.Н. Развитие художественно-творческой активности у школьников в процессе занятий изобразительным искусством: Автореф.дис.к.н. -М., 1980.
   
3. 
   Мелик-ПашаевА.А. Педагогика искусства и творческие способности.-М. 1981.
   
4. 
   Әлмухамбетов Б.А. IV–VII сынып оқушыларына ұлттық бейнелеу өнері арқылы эстетикалық тәрбие беру. А., 1999.
   

Түйіндеме

Мақалада мектеп оқушыларының бейнелеу өнер сабағында шығармашылық белсенділігін дамыту, жеке тұлға ретінде өз ойларын іске асыруына мүмкіндік туғызу мәселелері қарастырылған.
Резюме

В статье рассматриваются вопросы развития творческой активности, самореализации, самоутверждения личности, то есть предоставление школьнику возможности воплощения своей идеи–проекта на уроках изобразительного искусства.

Білім беру саласындағы басты мәселе – білімді халықаралық деңгейге көтеру. Білім деңгейін көтеру үшін оқушыларға жаңа технологияларды, инновациялық тәрбиені толық меңгертуді, үйретуді қажет етеді. Осы қажеттілікке байланысты технология пәнінің оқытушылары өздерін жаңаша оқыту мен инновациялық тәрбиелеуге барынша жетілдіруі, ізденуі тиіс.

Инновация латын сөзі - жаңалықты ендіру деген ұғымды білдіреді, ал инновациялық тәрбиелеу дегеніміз – жаңалықты ашу, оны игеру, өмірге енгізу. Жаңа технология түсінігіне тоқталсақ «техно» - өнер, шеберлік, ал «логос» ғылым деп түсіндіріледі. Педагогика саласында шеберліктің мәнін береді. Осыған орай мектептегі оқу – тәрбие үрдісін жүйелі түрде жүргізу, тәрбие мәселесін алға шығару, оқушылардың бойына жалпы адамзаттық және ұлттық құндылықтарды дарытуда технология пәнінде қолөнерді мейлінше кең қолдануды жүзеге асыру.

«Қазақтың тағдыры, келешекте ел болуы да мектебінің қандай негізде құрылуына барып тіреледі. Мектебіміздің сау, таза, берік, Һәм өз жанымызға қабысатын, үйлесетін негізде құра білсек келешегіміз үшін тайынбай-ақ серттесуге болады. Сондай негіз құра алмасақ, келешегіміз күңгірт» - деген, қазақтың зиялыларының бірі Мағжан Жұмабаев /3/.

Ұлтымыздың ұмытылып бара жатқан көне мұрасын жаңғыртып, ізденіп іске асырып, қазіргі заман талабына сай – топтастырып, жинақтап, жүйелеп, түрлендіріп тұтынуды мектеп қабырғасынан бастап келешек ұрпаққа жеткізу қажет.

Еліміздің елдігін көрсетіп, мемлекеттің мерейін өсіретін, халықты мұратына жеткізіп, қажеттілігін қанағаттандыратын ұлтымыздың болашағы - өскелең ұрпақ екендігі белгілі. Сондықтан, технология пәнінде заман талабына сай эстетикалық, патриоттық тәрбие бере отырып, жан-жақты жетілген, парасаты мен пайымы мол, асқақ рухты, туған елі мен Отанын сүйетін ұлтжанды, өмірге деген өзіндік көзқарасы дамыған, іскерлі нарық заманына лайықты азамат тәрбиелеу. Қазіргі қоғамымыздың талабы қолөнер дүниелерін топтастырып, жинақтап, жүйелеп жас ұрпаққа жеткізу. Жас ұрпақты ХХI ғасыр есігінен еркін енетін, дүние жүзілік мәдениетті танитын, төл мәдениетін сыйлайтын, таныта, сыйлата алатын, рухани дүниесі бай, эстетикалық, интелектуалдық (өрелік) деңгейі жоғары, білімді, білікті етіп тәрбиелеу. Бүгінгі таңда эстетикалық тәрбие ісіне ерекше мән беріп отыр.

«Эстетика» - грек сөзі, «әдемілік», «сұлулық» - деген мағынаны береді екен. Эстетикалық тәрбие әр пәннің түрлі мүмкіншіліктеріне қарай жүзеге асырылады. Классиктердің айтуынша, қолөнер – адамның эстетикалық мәдениетін көтеруде маңызы зор. Эстетикалық тәрбие адамгершілік тәрбиесі мен еңбек тәрбиесі арқылы ұштастырылған. Адамгершілік тәрбиесі адам бойына, қажетті ізгі қасиеттерді сіңірумен айналысса, еңбек тәрбиесі сол адамға қажетті іс-әрекеттерді дағдыландырады /3/.

Бала тәрбиесі отбасына, мектеп пен ұстазға да байланысты. Оқушыны жетілген, ұлттық намысы зор азамат етіп тәрбиелеу үшін ақыл-ой тәрбиесі, имандылық, еңбек, эстетикалық, тіл мәдениеті, дене тәрбиесі, экологиялық, экономикалық, жыныстық және патриоттық тәрбие ғылыми педагогика мен халық педагогикасы негздерінде жүргізілуі тиіс. «Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген білім, адамзаттың қас жауы» - деген ғұлама ғалым Әбу Насыр Әл-Фараби, осы айтқан сөзі де мұны дәлелдей түскендей.

Елімізде нарық экономикасының заңдылықтарына сай білімді, өмір сүруге бейім, өзіндік ой - талғамы бар, адамгершілігі жоғары әрі жан - жақты жетілген жастарды тәрбиелеу – басты мақсат, абыройлы міндет. Өйткені, жастар егеменді еліміздің тізгінін ұстар тірегі, еліміздің болашағы.

Осындай ұрпағымызға қалдырған халқымыздың бай мұрасынан үлкен өнеге, өнер, ұрпақ жалғастығын байланыстырып тұрған халықтың өміршең тәжірибесіне толы екенін көруге болады. Қазақтың бай мұрасынан халық өмірімен, тұрмысымен бірге жетіліп, біте қайнасып, жалғасып келе жатқан ұлттық өнерінің бірі - қолөнері. Қазақ халқының қолөнерін тарихи – этнографиялық тұрғыда сипаттап зерттеген Х.Арғынбаевтың, Ә.Марғұланның, С.Қасимановтың, Ө.Жәнібековтың, М.С.Мұқановтың т.б. монографиялық еңбектерін атап айтуға болады.

Ою - өрнектерді қолдану технологиясына байланысты С.Асанованың еңбегінде ою-өрнек түрлерін қазақтың ұлттық киімдеріне бүгінгі күн талаптарына сай қолдану әдістері жөнінде мәліметтер берілген.

Қазақтың ұлттық киімдері де өзінің сипатымен, сырымен, сұлулығымен, сәнімен осындай сан ғасырлық тарихтың иісін сақтаған, бедерін жеткізген. Қазақтың ұлттық киімдеріне қарап-ақ қазақтардың қандай халық болғанын айтқызбай немесе өзін көрмей білуге болады. Ұлттық киімдеріміз ата-бабамыздың жауынгер, батыр, халық болғанын көрсетеді. Ата-бабаларымыздың қай дәуірде, қай кездерде, қандай жағдайда болмасын өмір сүрген ортасының тыныс тіршілігінен мағлұмат беретін, жерінің, табиғатының байлығын, дархан даладай көңіл-күйінің кеңдігін танытатын, сұлулық пен сезімталдыққа деген көз қарасын бүгінгі күнге қаз қалпында жеткізетін өсиетіндей, өлмейтін мәңгілік алтын қазына, асыл мұралары жетерлік. Сондай кейінгі ұрпақ үшін қасиеті мен қадірі, мәні мен мағынасы, берер тәлім тәрбиесі мен ұлағаты ерекше асыл мұра қазақтың ұлттық киімдері деседе болады.

Жасыратыны жоқ, кеңес дәуірі кезеңінде сан ғасырлардан бері ұрпақтан-ұрпаққа жалғаса жаңғырып жеткен сол қазынамыздың бетін тот басып, көңілден көмескіленіп, өмірден аласталып, тіптен сәл-пәл санамыздан сызылып қала жаздағаны рас емес пе? Енді міне, тәуелсіз мемлекет атанып, көк аспанымызда көк байрағымыз желбіреп, алақанымызға төл теңгеміз түсіп, барлық мемелекеттермен тереземіз тең болып жатқан тұста ұлттық сана-сезіміміз өсіп, іздеуге мүмкіндік туып, даңғыл жол ашылды.

Осы ата-бабамыздан жеткен асыл мұраны, қазақтың ұлттық киімдерін бүгінгі ұрпаққа жаңғыртуға «Сымбат» сән академиясы да өзінің үлесін қосып отыр. Ұлылығы мол, ұлағаты жетерлік ұлттық киімдердің кез-келгенін көзге көрікті, көңілге қонымды ететін нәрсе тігілуі, ою-өрнектің түсірілуі мен әшекейлерінде.

Педагогика ғылымы саласында қолөнеріне қатысты зерттеген Ж.Балкенов, А.Қамақов, Б.Әлмұқанбетов, Қ.Әмірғазин, Л.Котенколардың еңбектерінде 4-8 сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие беру мәселесі шешімін тапқан. Олардың еңбектерінде қазақтың қолөнер үлгілерін оқушылардың қабылдай білуі, жасай алуы, ондағы образды бейнелерді ұға білу дағдылары мен эстетикалық мәдениеті элементтерін қалыптастыру /4/.

«Ою» деген сөз бен «өрнек» деген сөздің мағынасы бір. Бұл сөздің ұғымында бір нәрсені ойып, кесіп алып жасау, немесе екі затты оя кесіп қиюластырып жасау, бір нәрсенің бетіне ойып бедер түсіру деген мағына жатыр. Қазақ көбінесе бір өрнекке салып қиып алған үлгіні, үлгіге салып кескен сырмақтың қиығын, сондай-ақ барлық қошқар мүйіз өрнектерін де «ою» дейді. Ал «өрнек» дегеніміз әр түрлі ою, бедер, бейненің, күйдіріп, жалатып, бояп, батырып, қалыптап істеген көркемдік түрлердің, әшекейлердің ортақ атауы іспеттес. Сондықтан көбінесе «ою-өрнек» қосарланып айтыла береді /8/.

Сан алуан түрлі қолөнер бұйымдары әсемдігімен, өрнегімен, тұрмысқа сән берілуімен адамдарға ләззат әкелген. Қолөнер бұйымдарындағы түрлі түсті ою-өрнек, оның орналасуы, зер сала қараған адамға адамзат дүниесінің табиғатпен біте қайнасқан ерте заманнан келе жатқан қарым қатынасын, көңіл–күйін, жан дүниесіндегі күштердің бірлігін аңғаруға болады. Шеберлердің қолынан шыққан, қолөнер бұйымдарының бет-белдеріне түсірілген ғажайып өю-өрнектері табиғат сұлулығын сипаттап, керемет өзгеше бір тілмен ақтарыла сыр шертетіндей.

Осы бір керемет ою-өрнектерде терең сырдың мағынасы жатқанын, мына мысалдардан да байқауымызға болады. Мысалы, қазақ халқының ерте кезден бергі әдет – ғұрпы, салты бойынша, бөтен жерге, алыс ауылға күйеуге ұзатылған, белгілі бір уақыттан төркін жағына сәлемдеме жіберу дәстүрі болған. Сәлемдемеге жас келіншек өзінің күйеуге шыққаннан кейінгі тұрмыс жағдайын ою - өрнекпен бейнелеп жіберген.

Салт бойынша тұрмысқа шыққан қыздың үйіне жіберген сәлемдемесінде алақандай жарғақ, оның бетіне бойы сорайған ұзын және өте жіңішке, әрі арық адам бейнесі кестеленіп салынған және оның жанында тұрған дөп – дөңгелек адам тұрпаты бейнеленген. Бұл сәлемдемеде қыздың ата–анасы жат–жұртқа ұзатылған баласының «отырса опақ, тұрса сопақ» болғанын, мүшкіл қалін түсінген. Ал басқа ретте күйеуге ұзатылған қыздан «құсмұрын» бейнесі салынған сәлемдеме келсе, ата–анасы одан баласының барған жерінде құстай ерікті, басы бостандықта, жағдайы жақсы екенін ұғатын болған. Сол себепті ұзатылған қыздан сәлемдемеге құс тұмсық жүзік келсе немесе құс тұмсық ою-өрнекті түскиіз, басқұр сияқты зат келсе ауыл – аймағы қуанып, той жасап, атап өтуді әдет еткен /4/.

Тағы бір мысал, «қошқармүйіз» - қазақ халқының ең байырғы оюларының бірі, қазірде қолөнер шығырмаларының барлық түріне салынады. Қошқармүйіз – қошқардың мүйізі тәріздес ою. Мал шаруашылығымен айналысқан қазақ халқының көшпелі өмір салтымен байланысты туған. Қошқармүйіз оюы неше түрлі формаларға еніп, қазақ бұйымдарының көбінде кездеседі. Әсіресе киіз үй жасауларының барлық түріне де салып тоқуға болады. Мәселен, текеметтің ортасына «қошқармүйіз», шет-шетіне «тұмар», «шаршы» немесе «су» оюлары салынады. Мұнысы туған жер төсін толтырған отар-отар қой болсын деген халықтың арман тілегі. «Қошқармүйіз» оюы молшылықтың нышаны ретінде бұл күнде де жиі қолданылып келеді.

Қолөнер өңделу, жасалу сапасына қарай бірнеше салаларға бөлінеді. Олар: пішуші, тігуші, ою оюшы, тоқушы, иіруші. Қолөнер бұйымдарын күнделікті өмірде қолданады. Шеберлердің қолынан шыққан небір асыл бұйымдар мен мүліктер құлпырып жаңа түрге еніп, асыл дүниеге айналған. «Шеберді ісімен танисың», «Шебердің қолы ортақ» осы сияқты халық мәтелдері шеберлердің ісін дәлелдегендей. Қолөнер атадан балаға мұра болып келе жатқан дәстүр.

«Ата көрген оқ жонар,

Ана көрген тон пішер» -

деп те халық бекер айтпаған. Анадан мұра болып қалған қолөнерінің бір саласы пішу, тігу. Мысалы, үй, жиһаздарының бірі - құрақ көрпе құрау. Көрпеше ата-бабаларымыздың дәстүрлі төсеніші болған және тұрмысымызға көрік берер сәнді бұйымдардың бірі. Құрақтан қолдорба да жасалынған, керме, аяққап, шайдорба, сандық жапқыш т.б. көптеген бұйымдар жасалынғандығына мысалдар келтіріледі, Қазақстанның Орталық музейіндегі киіз үй ішінің суретін эпидоскоптен көріп, осы айтылғандарға көз жеткізуге болады. Құрақ Қазақстанның барлық облыстарына тән өнердің түрі. Құрақты мектеп жоқ кездің өзінде шеберлер геометрияны оқымаса да түрлі геометриялық фигуралардан тұратын құрақты сәндеп құрай білгендігін оқушыларға үлгі етіп, ежелгі мәдениетіміз тек сәнді емес, үнемді де болғандығын айтуға болады.

Бүгінгі күнде де құрақ бұйымынсыз бір де бір қазақтың үйі жоқ деседе болады. Әр ана өз қызына құрақ құрау өнерін үйрете отырып, қызын ісімерлікке, еңбекқорлыққа баулып отырған. Осыған орай айтылған «Шешесіне қарап қызын ал» - деген халықтың мақалы бар.

Құрақ құраудың да әдіс - тәсілдерін, өрнектеп үйлесімін тауып құрай білген жөн. Құрақ құрауда аса шеберлікті қажет етеді. Құрақ құрауды мектеп оқушыларына үйрету өте тиімді. Себебі, оқушыларға қалдық мата қиындыларын іске асыруға, қалдық мата қиындыларын үнемді пайдалануға және оқушылардың ойлау қабілетін арттыруға, әсемдікті өз қолдарымен жасауға, ұқыптылыққа, жинақылыққа, тыңғылықтылыққа, қайта оралмайтындай, дер кезінде бітіруге дағдыландырады. Өзінің және жолдасының жұмысына талдау жасай білуге үйретеді, үй тұрмысына қажет бұйымдардың дайынын сатып алу мен қолдан өзі жасағандағы үнемділікті есептетіп қана қоймай, оның ата-анаға да қуаныш әкелетінін де айтуға болады.

Жалпы құрақтың бірнеше түрлері бар: ботакөз, шатыр, тырна, оюлы құрақ, жұлдыз, иттабан, шаршы, сегізгүл, раушангүл, таға, қайшы, қарсы құлақ, жауқазын т.б. Матаның үйлесімділігне, қиюласу өрнегіне қарап құрақ мынадай топтарға бөлінеді:

1. 
   Өсімдік тектес – көкөрістік,
   
2. 
   Жануарларға байланысты – зоо-аморфты,
   
3. 
   Ғарыштық космогониялық,
   
4. 
   Геометриялық,
   
5. 
   Тұрмыстық,
   
6. 
   Көкөрістік топқа: сегізгүл, раушангүл, қалампыр, жауқазын, масақ т.б.,
   
7. 
   Жануарларға байланысты: қошқар мүйіз, сынық мүйіз, иттабан, омыртқа, ботакөз,
   
8. 
   Ғарыштық: жұлдызша т.б.,
   
9. 
   Геометриялық: шаршы, қарсы т.б.,
   
10. 
    Тұрмыстық топқа: қайшы, таға т.б. құрақтар жатады /3/.
    

Қолөнер тек ою-өрнек қана емес, олар математикалық ойдың, есептің, бұрыштар өлшемдерінің, өң-түс, сабақтастықты жан-жақты шығармашылықпен ойландыратын тәрбие құралы.

Қазақтың ұлттық қолөнерінің тәрбиелік, тағылымдық мүмкіндіктері жоғары, өйткені, ол ұрпақ тәрбиесіне кешенді түрде әсер етеді. Оқушылардың ақыл – ойын өсіреді, адамгершілік, сыйластық, жауапкершілік қасиеттерін арттырады, эстетикалық түйсік–талғамын дамытады, еңбекке баулиды. Сондықтан, оқушыларға еңбектің мағынасын, өмірде алатын орнын түсіндіру керек. Қолөнердің қайнар көзі – еңбек екенін М.Горькийдің еңбек туралы, оның адамды ұлы да данышпан ететін ұлы күш екенін айтатын аталы сөзінен үзінді келтіріп, еңбек құдіретін, маңызын түсіндіру. Еңбек адамның іскерлігі мен ой-өрісін ғана өсіріп қоймай, оның адамгершілігін, дүниеге көз қарасын қалыптастырып, рухани сезімін байытады. «Еңбек - өнер өрісі, өнер-өмір жемісі» - дегендей, еңбекпен өнердің егіз екенін, өнердің қай түрі болмасын қажымай-талмай еңбек етуді талап ететінін есте ұстау.

Оқушыларды қолөнер пәнінің процестерімен таныстырып, өнер құралдарымен жұмыс істеуді үйрете отырып, білімі мен шеберлігін қалыптастырудағы міндеттеріне тоқталайық:

• 
  оқушының политологиялық ой-өрісін дамытып, ынта-ықыласын нығайту және мамандықты саналы түрде таңдап алуға даярлау;
  
• 
  қоғам өміріндегі еңбектің, өнердің рөлін түсіну, өнер адамдарына деген құрмет;
  
• 
  өнерге деген сүйіспеншілік, еңбек етуге қабілеттілік пен шеберлік, қоғам пайдасына шын ниетпен, шығармашылықпен жұмыс істеу тілегі, қоғамдық пайдалы, өнімді еңбекке даярлық;
  
• 
  еңбек мәдениеті мен оны ғылыми ұйымдастыру негіздеріне үйрету, қауіпсіздік ережелерін білу, сақтау дағдыларын жетілдіру;
  
• 
  қолөнер мамандықтары бойынша оқушы бейімі мен қабілеттеріне сәйкес және қоғамдық қажеттіліктерді ескере отырып мамандық таңдау. Қолөнерді оқыту арқылы тәрбиелеу:
  
• 
  өз аулындағы, өз туыстары мен жақындарының өнер туралы ұғымдары мен мүдделерін ұжым қажеттерімен ұштастыру ниетін тәрбиелеу;
  
• 
  көрнекі құрал ретінде пайдаланылатын өздері жасаған бұйымдарға, көрме экспонаттары мен мектеп мүлкіне аялы көз қарасқа тәрбиелеу;
  
• 
  сынып ұжымына, мектеп отбасы өмірі мен еңбегіне, жеке тұрмыс салтына әсемдікті енгізуге ұмтылдыру;
  
• 
  мінез-құлықтағы, тіршіліктегі, тұрмыстағы көріксіздікті айыптау көзқарасына тәрбиелеу /7/.
  

1. 
   Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан - 2030». Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. А., 1997.
   
2. 
   «Қазақстан Республикасының 2005-2010 жылға дейінгі білім беруді дамыту бағдарламасы». 2004.
   
3. 
   Мектептегі технология. 2004 .
   
4. 
   Әбдіғаппарова Ұ.М. Қазақтың ұлттық ою-өрнектері. Білім беру жүйесіндегі этнопедагогика. 2005.
   
5. 
   Асанова С. Қазақтың ұлттық киімдері. А. 2000.
   
6. 
   Әбдуалиева Ш. Халық қолөнері. А. 2000.
   
7. 
   Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. А. 2000.
   

Түйіндеме

Мақалада қазақтың ұлттық қолөнеріне деген оқушылардың сана сезімін ояту, оның қасиетін, тәрбиелік мәнін түсіндіру қарастырылған.

Резюме

В результате систематических, динамических, аэробных, физических нагрузок совершенствуются механизмы приспособления не только к мышечной деятельности, но и к влиянию неблагоприятных природных и социальных факторов. При их действии нейрогенное и гормональное звенья системы управления вызывают в организме совокупность биохимических, физиологических и структурных сдвигов. Они обусловливаются генотипическими и фенотипическими реакциями, протекающими на всех уровнях. В результате происходит мобилизация энергетических ресурсов организма, активируется деятельность систем адаптации, формируются структурные основы долговременного приспособления к меняющимся условиям /1/, /2/. Возрастающая при мышечной деятельности потребность в энергообеспечении активирует процессы фосфорелирования в митохондриях, что является стимулом повышения ресинтеза АТФ. Аналогичные изменения отмечаются и при гипоксии или действии холода /3/. Развивающаяся при систематических тренировках экономизация функций способствует более бережной деятельности механизмов адаптации, а постепенно возрастающее функционирование стресс-лимитирующих систем ограничивает стресс-реакции. В крови при адаптации повышается содержание оппоидных и других регуляторных пептидов, активируется серотонииэргическая система и другие.

При адаптации к физическим нагрузкам снижается риск возникновения сердечно-сосудистых заболеваний, нарушений углеводного и жирового обмена. Это обусловлено в частности тем, что повышается функциональная активность митохондрий. В результате увеличивается аэробная мощность организма и утилизация продуктов углеводного и жирового обмена. Развивается умеренная гипертрофия миокарда при одновременной умеренной дилатации полостей. В мышце увеличивается число и плотность капилляров, возрастает просвет коронарных сосудов, повышается утилизация кислорода. В следствие этого снижается вероятность ишемических повреждений сердца /2/.

Большую роль в приспособительных изменениях в организме играет лимфатическая система. В проведенных нами исследованиях /4-6/ было обнаружено, что при пассивных движениях и вызванных сокращениях скелетных мышц возрастает резорбционная и транспортная функции лимфатической системы, значительно увеличивается выведение плазменных белков из межклеточного пространства мышц. Сдвиги будут способствовать интенсификации транскаппилярного обмена, лучшей доставке к тканям необходимых веществ и отведению метаболитов.

Оптимальная физическая активность, как и антиоксиданты, усиливает разрушение и удаление из организма таких вредных побочных продуктов обмена как свободные радикалы. Они образуются при различных нарушениях экологии, инфекциях, снижении защитных сил. Параллельно при регулярной мышечной деятельности нормализуется холестериновый обмен, соотношение липопротеинов низкой и высокой плотности. Уменьшается вероятность развития такого заболевания как атеросклероз /7-9/. Гипертрофия дыхательных мышц, развивающаяся при систематической тренировке, рост жизненной емкости легких, экономичность дыхания, проявляющаяся в снижении дыхательного объема при меньшей частоте дыхания, лучшая утилизация кислорода тканями являются мощными механизмами адаптации при отрицательных воздействиях внешней среды /10/.

Регулярные аэробные физические упражнения оказывают обще стимулирующее влияние, повышая жизнеспособность организма. Чем интенсивнее двигательная деятельность человека в пределах оптимальной зоны, тем значительнее восстанавливается и повышается энергетический потенциал, увеличиваются функциональные ресурсы, более полно реализуется генетическая программа, возрастает продолжительность жизни /11-12/.

У физически тренированных людей наблюдается снижение стресс-реакций не только на большие мышечные нагрузки, но также на действие сильного холода, выраженные отрицательные эмоции /8/, повышается иммунный статус организма /13/. Профилактический эффект адаптации к физическим нагрузкам выражается и в повышении устойчивости к боли, в возросшей способности к выработке целесообразных поведенческих условнорефлекторных реакций /2/, в увеличении умственной работоспособности /14/.

Таким образом, систематическая динамическая мышечная деятельность в оптимальном объеме не только является средством повышения физических возможностей человека. положительные перекрестные эффекты проявляются в увеличении функциональных возможностей организма, повышении его физиологических резервов. В результате возрастает устойчивость к повреждающим воздействиям вообще, повышается способность противостоять неблагоприятным факторам меняющихся условий существования. Это и может служить одним из обоснований использования регулярных динамических физических упражнений как средства профилактики, лечения и реабилитации при различных повреждающих воздействиях, в том числе обусловленных ухудшением экологии.

литература

1. 
   КассильГ.Н., ВайсфельдИ.Л. и др. Гуморально-гормональные механизмы регуляции функций при спортивной деятельности. – М.: Наука, 1978, 304с.
   
2. 
   МеерсонФ.З., ПшенниковаМ.Г. Адаптация к стрессорным ситуациям и физическим нагрузкам. – М.: Медицина, 1988, 253с.
   
3. 
   МеерсонФ.З. Адаптация сердца к большой нагрузке и сердечная недостаточность. – М.: Наука, 1975, 263.
   
4. 
   ПотаповИ.А. Очерки физиологии лимфообращения. – А., 1977, 272с.
   
5. 
   ПотаповИ.А., СарсеноваС.Т., ПарпиевУ. Влияние электростимуляции на резорбцию белков плазмы из скелетных мышц. В кн: Влияние экстремальных факторов на функции и тканевые структуры организмов. – Алма-Ата – 1985.
   
6. 
   ПотаповИ.А. Влияние классического массажа на кровообращение и лимфообращение. // Теория и методика физической культуры, 2000, №2, с.22.
   
7. 
   КлимовА.Н. Астеросклероз. В кн.: Превентивная кардиология. Под ред. Г.И.Косицкого. – М.: 1987, 239 с.
   
8. 
   Косицкий Г.И. Преодоление гипокенезии. - В кн: Превентивная кардиология. Под ред. Г.И.Косицкого. – М.: 1987, 401 с.
   
9. 
   ОргановР.Г., МетелицаВ.И. Актуальные проблемы профилактической кардиологии. // Кардиология, 1982, №8, с.5.
   
10. 
    БреславИ.С., ИвановА.С. Дыхание и работоспособность человека в горных условиях. – Алма-Ата, Ғылым, 1990, 184с.
    
11. 
    ВируА.А., ЮримяэТ.А., СмирноваТ.А. Аэробные упражнения. – М.: 1988.
    
12. 
    ВолковВ.М., МильнерЕ.Г. Человек и бег. – М.: ФиС., 1987.
    
13. 
    ХрущевС.В., ЛевинМ.Я. Влияние систематических занятий спортом на неспецифическую и специфическую (иммунологическую) реактивность юных спортсменов – В кн: Детская спортивная медицина – М.: Медицина. – 1991.
    
14. 
    КуперК. Аэробика для хорошего самочувствия. – М.: ФиС, 1989, 224с.
    

РЕЗЮМЕ

Мақалада валеологиялық білім және тәрбие мәселелері қарастырылған және ағзаның жұмыс істеу қабылеті, денсаулықты дұрыс күте білуді қалыптастыру, сауқтыру жүйесі зерттелген.

Комплексный подход к организации воспитания и обучения студентов предполагает повышение роли физического воспитания в формировании личности будущего специалиста с его активной жизненной позицией. Физическое воспитание в вузе призвано способствовать укреплению здоровья молодежи, повышению её работоспособности и физической подготовленности, формированию высоких нравственных качеств Физическое воспитание в вузе выступает как средство социального становления будущих специалистов, активного развития их индивидуальных и профессионально значимых качеств.

Обучение движениям является частью физического образования. На первый план выдвигается познавательная деятельность студентов. Мыслительные процессы восприятия, анализа, сравнения и обобщения способствуют успеху непосредственно двигательной деятельности и помогают студенту познать своё тело, функции своего организма и разнообразные двигательные возможности. Познавая таким образом свои движения, студент обучается управлять ими и контролировать их, он приобретает двигательный опыт, который позволяет ему с меньшими затратами времени и усилий достигать большего эффекта.

Безусловно, использование средств физической культуры для предупреждения и лечения того или иного заболевания требуют от человека немалых усилий, психологической перестройки, а иногда и коренного изменения всего сложившегося уклада жизни, ибо физические упражнения эффективны тогда, когда занимающиеся не пренебрегают заповедями здорового образа жизни.

Состояние или уровень здоровья человека находятся в прямой зависимости от образа жизни и от уровня его культуры. По данным академика Ю.П. Лисицина, признанного авторитета в области профилактической медицины, здоровье на 50% зависит от здорового образа жизни, на 20% - от состояния окружающей среды, еще на 20% - от факторов наследственности и на 10% - от органов здравоохранения.

В «Паспорте здоровья населения Республики Казахстан» приведены статистические данные, характеризующие состояние здоровья населения нашей страны. Особую тревогу вызывает тот фактор, что болезни стали «молодеть» только 10% школьников признаны здоровыми по всем показателям. Здоровье не является ценностью в самосознании молодёжи, поэтому правильное отношение к нему должно формируеться с первых лет жизни.

Недостаточная двигательная активность, низкие по объёму и интенсивности физические нагрузки, несоответствие норм здорового образа жизни школьников и студентов, приводят к развитию целого ряда заболеваний. Знание того, что такое болезнь, что такое здоровье и при каких условиях могут возникать патологические процессы, является существенным фактором предупреждения болезни, а в нашем случае профилактика заболеваний при занятиях физической культурой.

Многие болезни возникают как результат неправильного образа жизни и питания. К сожалению, существует и болезнетворное воздействие внешних, не зависящих от нас обстоятельств, что касается заболеваний желудочно-кишечного тракта, то эти заболевания можно исключить, если заниматься физическими упражнениями, вести здоровый образ жизни и рационально питаться. Благодаря активному физическому воздействию в организме нормализуется или улучшаются нервно-трофические процессы. При нарушениях функции пищеварения физические упражнения разной интенсивности изменяют тонус нервных центров коры головного мозга, в том числе пищеварительного центра и положительно влияют на нормализацию деятельности пищеварительной системы в целом.

С помощью грамотного использования физических упражнений, рационального питания, разумного чередования труда и отдыха можно в широком диапазоне изменять показатели здоровья, физического развития и физической подготовленности, совершенствовать регуляторные функции нервной системы, увеличивать функциональные возможности сердечно-сосудистой и дыхательной систем, восстанавливать функции организма, нарушенные вследствие заболеваний, травм и переутомлений.

Основными физиологическими механизмами действия физических упражнений является нервный и нейрогуморальный. Это обусловлено тем, что физические упражнения помогают устранять нарушения, характерные для этих заболеваний и благоприятно воздействуют на организм. В частности:

• 
  физические упражнения оказывают укрепляющее и нормализующее действие на нервную систему, в результате чего нормализуется вегетативная регуляция органов пищеварения;
  
• 
  физические упражнения для мышц брюшной стенки и диафрагмы оказывают периферические действия – массируют органы брюшной полости, изменяют внутрибрюшное давление. Этим объясняется стимулирующее действие умеренных нагрузок на моторную и секреторную функции пищеварительного тракта;
  
• 
  специально подобранные и строго дозируемые физические упражнения содействуют нормализации моторной и секреторной функции пищеварительного тракта. Установлено, что выполнение не утомительных физических нагрузок стимулирует двигательную, секреторную и всасывательную функции желудка. Такие нагрузки рекомендуются при хронических гастритах, сопровождающихся снижением секреции. Выполнение продолжительных и утомительных нагрузок ведёт к ослаблению моторной функции желудочно-кишечного тракта. Поэтому для понижения секреции показаны интенсивные и продолжительные нагрузки;
  

• 
  физические упражнения активизируют тканевый обмен, повышают общий тонус организма и работоспособность. Они также нормализуют положение органов брюшной полости, смещённых к низу (при спланхноптозе). Укрепляя мышцы брюшного пресса, повышая тонус желудка и кишечника можно добиться смещения органов брюшной полости кверху вплоть до нормального положения за счет занятий физическими упражнениями;
  

• 
  физические упражнения оказывают положительное влияние на кровообращение органов брюшной полости, содействуют устранению функциональных отклонений в сердечно-сосудистой системе, часто встречающихся у людей с заболеваниями органов пищеварения. При мышечной работе увеличивается количество циркулирующей крови и уменьшается венозный застой, а это ведет к затиханию воспалительных процессов в органах желудочно-кишечного тракта и ускорению в них процессов регенерации;
  

• 
  физические упражнения, повышая функциональное состояние всех систем организма, совершенствуя двигательные навыки, являются основным методом восстановления здоровья.
  

В возникновении заболеваний желудочно-кишечного тракта выделяют две большие группы причины заболевания: инфекционный - брюшной тиф, дизентерия и т.д.; не инфекционный – на возникновение, которого влияют следующие факторы: нейрогенный фактор - нарушение регуляции пищеварения как следствие перенесённых стрессов (страх, горе, злоба и т.д.); элементарный фактор (пищевой) – нарушение режима питания, применение нерациональной пищи (очень горячая, некачественная и т. д.); клинический фактор - под воздействием механических, фармацевтических, кислотных и щелочных факторов.

Заболевания органов пищеварения носят хронический характер и могут сменяться периодами обострения в результате неблагоприятных факторов. В такие периоды студенты освобождаются от занятий физической культурой и проходят курс лечения. Студентов, страдающих заболеваниями желудочно-кищечного тракта, желательно выделить в отдельную группу с тем, чтобы на занятиях у преподавателя была возможность учитывать особенности, вытекающие из специфики болезни.

а) сердечно-сосудистые заболевания - 32.8 %

б) заболевания желчно-выводящих путей и органов выделения - 28.2 %

в) заболевания органов пищеварения. - 19.4 %

г) миопия - 12.6 %

д) другие заболевания

Многочисленные исследования показывают, что применение специально подобранных и строго регламентированных упражнений оказывает нормализующее влияние на моторику и секрецию желудка. Следовательно, задачами физической культуры при заболеваниях органов пищеварения являются:

• 
  укрепление организма и оказание положительного эмоционального воздействия на нервно-психическую сферу;
  
• 
  улучшение функции органов дыхания и особенно диафрагмального (предупреждает опущение внутренних органов) укрепляется связочный аппарат, который удерживает органы желудочно-кишечного тракта;
  
• 
  укрепляет мышцы брюшного пресса и стимулирование моторной функции желудочно-кишечного тракта;
  
• 
  улучшение кровообращения в органах пищеварения, ликвидация застойных явлений и сращений (спаек) в них.
  

литературА

1. 
   Республиканская учебная программа по физической культуре для высших учебных заведений РК, 2002.
   
2. 
   Физкультура и здоровье студентов. / Под ред. Хомской Е.Д.-М., 1988.
   
3. 
   Ашмарин Б. Теория и методика физического воспитания – М., 1990.
   
4. 
   Дубровский В.И. Валеология. Здоровый образ жизни.-М.: ФиС,1999.- 558 с.
   
5. 
   Дубровский В.И. Лечебная физическая культура: Учебник. -М., 2004. –624с.
   
6. 
   МихайловаС.Н., КрюковаГ.В. Физическое воспитание студентов с ослабленным здоровьем. Уч. пособие –А., 2002. -287с.
   

РЕЗЮМЕ

Мақалада студенттер үшін дене шынықтырудың маңыздылығы мен қажеттілігі және ішек-қарын ауруларын емдеу үшін жаттығулардың пайдалылығы көрсетілген.