Психология
жүктеу/скачать 10,53 Mb. Pdf көрінісі
|
| адам санасы.
Бұл ең жоғары даму сатысының белгісі — сананың пайда болуы психиканы бас- қаратын заңдардың өзгеруімен өзектес. Егер тіршілік әлемінің барша тарихында психиканың даму заңдылықтарына басшылық еткен жалпы биологиялың эволюция зандары болса, адам психикасының дамуы қогамдық-тарихи даму заңдарымен түсіндіріледі. 3.5. Жануармен адам психикасындагы айырмашылыңтар Сонымен, тіршілік дамуы қоршаған болмыс, дүниені бей- нелеуді қамтамасыз етуге арналған жануарлардың тэн құры- лымын пайда етіп, сол қызметке қажетті ағзаларды жікке салды. Бейнелеу қызметінің сипаты неге тәуелді? Неліктен бір жағдайда ол жеке қасиеттерді қабылдайды да, екіншісінде — затты тұтас- тай бейнелейді? Бұл жануарды қоршаған дүниемен бай- ланыстыратын сол жануардың әрекет-қылығының объектив құрылысына тэуелді. Тіршілік жағдайының өзгермелілігіне жауап бере отырып, жануардың дене құрылымы мен эрекеті де өзгеріске келеді, соның салдарынан психикалық бейнелеудің жаңа формаларының туындауына себепші тэн мүшелері мен олардың қызметі өзгерген биологиялық талаптарға орай икемдеседі. Жануар психикасы мен әрекетінің жэне адам іс- эрекеті мен санасының сапалық ерекшеліктері төмендегідей: 1. Жануарлар эрекет-қылыгының бэрі адам іс-әрекетінен өзінің тікелей биологиялық, табиғи сипатымен ажыратылады, ягни жануар эрекеті тек тіршілікке қажет затқа байланысты өрбіп, табиғатқа болған инстинкттік қатынас шеңберінен аса ал- майды. Осыған орай тіршілік иесінің шындықты психикалық бейнелеу мүмкіндігі шектеліп, өзіне биологиялық тараптан қажет болған заттардың қасиеттері мен сапаларын ғана қабылдау қабілеттеріне ие. Сондықтан да жануарларда заттарды сол күйінде тұрақты, объектив бейнелеу тәсілі қалыптаспаған. Қоршаған ортаның барша заттары олар үшін инстинктік қажет аймағында ғана танылуы мүмкін. 2. Жануардың өзі тектес тіршілік түрлеріне қатынасы басқа тысқы объективтерге қатынасынан бөлектенбейді, яғни жа- нуарларда қоғамдық сезімнің болмауына байланысты бұл қа- тынаста биологиялық инстинкт сипатында болады. Жануарларда шын мэніндегі еңбек бөлісі атымен жоқ, ал олардың эртүрлі қызметті шеберлікпен орындай алуы табиғи жағдай қажеттікте- ріне орай туа берілген қасиет. 3. Жануарлардың өзара қатынас түрлері олардың «тіліндегі» ерекшеліктерді де анықтап отырады. Көбіне жануарлар бір-бі- ріне дыбыстар көмегімен эсер етеді. Мұндай үдерістің адам- дардың тілдесу қатынастарына ұқсастығы қандай? Әлбетте, қандай да бір сыртқы ұқсастық, бар. Бірақ олар ішкі мағыналық тарапынан бір-бірінен мүлде басқаша. Адам тілдесу (сөйлеу) барысында объективдық мазмұнды білдіріп, өзіне қаратылған ауызша сөзді эншейін бір дыбыс ретінде қабылдап қоймастан, қоршаған болмыс шындығын бейнелеген ақпарат деп таниды. Ал жануарлардың дыбыстық әрекеті белгілі мазмұнға сай саралан- бай, барша биологиялық қажеттіктің бэріне бірдей қолданы- лады(қоректі кажетсіну, үрку, қорғаныс ж. т. б.) да, инстинкттік, туа бекіген қылықтар шегінен аса алмайды. Адамның санасының пайда болуы мен оның сипаты психика дамуының ең жоғары, жаңа сатысынан дерек береді. Жануар- ларға тән психикалық бейнелеуден саналық бейнелеудің айырмашылығы — бұл заттасқан шындық болмысты бейнелеу, ішкі психикалық құбылыстардың болуы, әлемнің субъектив бейнеге енуі — адам психикасының мэңгі зерттелетін сыры (А.Н. Леонтьев). Сана психикасының ерекше сапалық формасы тіршілік эволюциясында өзінің ұзаққа созылған тарихына ие болға- нымен, ол алғашқы рет еңбек пен қоғамдық қатынастарға түскен адамда ғана пайда болды. Адамның саналы әрекетінің үш айрықша белгісі бар. Олар: 1) адамның саналы іс-әрекеті био- логиялық себеп-салдармен байланысы жоқ. Кейбір жағдай- ларда адам биологиялық қажеттікке бойсынбай, оған қарсы шығады. Мысалы, ерлік пен жан пидалылыққа бару. 2) Адамның саналы әрекеті жануарлардағыдай заттың сыртқы көрінісі- мен ғана қанағаттанбастан, оны тереңірек, жан-жақты тануға бағытталады. Адам нақты көрнекіліктен абстракттық бейне- леуге өтіп, нысандардың астарына үңіле көз жіберіп, тысқы бейне формасын ғана емес, терендегі заңдылықтарын тануға ұмтылады да соларға орай өз әрекет-қылығына бағыт тандайды. 3) Жануар әрекет-қылықтары биологиялық байланыспен бірге, туа беріліп отырса, адамның біліктері мен ептіліктері қоғамдық- тарих желісінде топталған адамзаттық тәжірибені игеру-үйре- ну негізінде қалыптасып, олар оқу-үйретім арқылы ұрпаққа жеткізіледі. Яғни адам иелігіндегі эрекет-қылық тәсілдері оның оз тэжірибесінің өнімі емес, өткен әулеттің тарихи-қоғамдық іс-эрекетін игеруден. Адамдағы бұл құбылыс жануарлар бол- мысында тіпті де болуы мүмкін емес. Жануар қылығынан мүлде өзгеше, адамның саналы эре- кетін қалыптастыратын шарттар: 1) тіршіліктің әлеуметік-тарихи сипаты; 2) өмірдің қоғамдық еңбекпен байланысы; 3) еңбек құралдарын дайындап, пайдалана білу; 4) тілдік қатынастың пайда болуы. жүктеу/скачать 10,53 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|