РәСӘй халыҡтары телдәре диалектологияһының КӨНҮҘӘк мәСЬӘЛӘЛӘре XVIII бөтә Рәсәй фәнни конференция материалдары
жүктеу/скачать 2,67 Mb. Pdf көрінісі
|
Dialectology-2018
| т, н, һ, ҫ, с, ң, у
өн-хәрефтәре дөрөҫ ҡулланылмауын һәм әҙәби норма булып тормауын асыҡлайҙар. Диалект шарттарында башҡорт телен уҡытыуҙың тәүге этабында, орфографияға өйрәтеү алымы булараҡ, ишетеү диктанты өҫтөнлөк алырға тейеш. Бындай эштең файҙаһы күберәк булһын өсөн уны төрлө грамматик йәки орфографик биремдәр менән тулыландырырға мөмкин. Мәҫәлән, килеш ялғауҙарын яҙыуҙа ҡыйынһынған уҡыусыға диктантта осраған исемдәрҙең килеш ялғауҙарының ( һиңә, ә һинеңә, һиңәргә түгел) аҫтына һыҙырға, ә теге-йәки был өн-хәрефте ауыр үҙләштереүсе уҡыусыға бер нисә һүҙҙәге башҡорт хәрефтәренең аҫтына һыҙырға һәм яҙылышына иғтибар итергә ҡушыла (Аҙнағолов, 1991,15). Диктанттарға ҡарағанда, ижади характерҙағы, ирекле яҙма эштәрҙә (изложениеларҙа, иншаларҙа, көндәлектәрҙә, хикәйәләрҙә) диалект хаталары күберәк китә. Шуның өсөн диалект шарттарында әҙәби телдең орфографияһына өйрәтеүҙә баланың ишетеү һәләтен һәм ишетеү хәтерен, күреү һәләтен һәм күреү хәтерен үҫтереүсе алымдарҙы ҡулланыу мөһим. Уларға түбәндәгеләрҙе индерергә мөмкин: ирекле диктант, ижади диктант, орфографик күнегеүҙәр, күреү диктанты, һүҙлек диктанты, тексты күсереп яҙыу, иҫкәртмәле диктант, аңлатмалы диктант, һайланма диктант. Мәктәптә беҙ, уҡытыусылар, өйрәтеү характерындағы диктанттарға иғтибарҙы аҙ бүләбеҙ. Диктанттар - программа материалын үҙләштереүҙе нығытыу сараһы. Улар уҡыусыларҙың теге йәки был өн-хәрефтәрҙе, һүҙҙе, һүҙбәйләнештәрҙе, һөйләмдәрҙе дөрөҫ ишетеү һәм дөрөҫ күреү хәтерен үҫтерә, балаларҙы ирекле һәм ижади характерҙығы яҙма эштәрҙе үтәргә әҙерләй. Диалект шарттарында әҙәби телде өйрәтеү уҡытыусы өсөн, бер яҡтан, белем биреү, йәғни дөрөҫ һөйләү һәм дөрөҫ яҙыу нормаларын үҙләштереүгә өлгәшеү маҡсатын күҙ уңында тотһа, икенсе яҡтан, уҡыусыларҙа телгә ҡыҙыҡһыныу уятыу сараһы итеп тә ҡаралырға тейеш. Ә бының өсөн уның үҙенән диалекттарҙы һәм һөйләштәрҙе яҡшы белеү талап ителә. «Уҡыусы балаларҙың ерле һөйләшен өйрәнгән һәм белгән саҡта ғына», - тип билдәләй профессор Ж. Ғ. Кейекбаев, «балаларҙың һөйләү (һәм яҙыу) телендәге һөйләш хаталарын күрһәтеп, уларҙы әҙәби телдә һөйләргә өйрәтергә мөмкин» [Шәкүр, 2011, 22]. Профессор Рафаэль Ғәйнетдин улы Аҙнағоловтың «Диалект шарттарында башҡорт телен уҡытыу методикаһы» китабында Әбйәлил районы уҡыусыларының, йәғни көнсығыш диалекттың ҡыҙыл һөйләше вәкилдәренең, яҙма эштәренән ерле һөйләшкә генә хас лексик берәмек ҡулланыуға ошондай миҫал килтерә: «Колхозыбыҙҙа Зиннәт апа, Әҡсән апа, Шәрәфетдин апа кеүек хеҙмәт алдынғылары бар». Бында апа һүҙе әҙәби телдәге бабай 'дядя' мәғәнәһендә ҡулланыла һәм күпселек һөйләш вәкилдәренә аңлашылмай. Шуның өсөн дә был һүҙ әҙәби телдең лексик нормалары күҙлегенән хата иҫәпләнә [Аҙнағолов, 1991, 23]. Башҡорт һөйләштәре менән әҙәби тел араһындағы морфологик айырымлыҡтар буйынса дәрестәрҙә үткәреләсәк эштең күләме башлыса түбәндәгеләргә ҡайтып ҡала: – исемдәрҙең, алмаштарҙың килеш менән үҙгәреше ( урманның, миңәргә һ.б); 75 – һүҙьяһалыш ( күҙҙек, иректе, атның, урмандыҡ һ.б); – исемдәрҙең һан менән үҙгәреше ( китаплар, ҡырлар, яҙлар һ.б); – исемдәрҙең хәбәрлек заты менән үҙгәреше ( уҡытыусыҫыҙ, колхозсыҫыҙ һ.б); – алмаш төркөмсәләре ( бу, шушы, нәмәҫтә, ҡайсан һ.б) – ҡылымдарҙың зат, һан менән үҙгәреше ( китәү, ишеткәбеҙ һ.б) һ.б Диалект шарттарында башҡорт әҙәби теленең морфологияһына өйрәтеүҙә иң ҡулайлы алымдарҙан сағыштырыу алымы һанала (эйәлек килештә беҙҙең-беҙнең ) Уҡыусыларҙың телмәрендәге орфоэпик һәм орфографик хаталарҙы иҫкәртеү һәм бөтөрөү өсөн махсус морфологик карточкалар, таблицалар ҡулланыу эффектлы алымдарҙан һанала. Дөрөҫ әйт һәм дөрөҫ яҙ! Дөрөҫ түгел! Килһә Килгәйне Алып ҡайт Килдиҫә Килгән ийе Апҡайт Орфоэпик-орфографик биш минутлыҡтар үткәреү алымы һәйбәт һөҙөмтәләр бирә. Теге йәки был һүҙҙе килеш менән үҙгәртеүҙе уҡыусыларға даими рәүештә тәҡдим итергә кәрәк. Был осраҡта балалар әҙәби тел нормаһына тиҙерәк өйрәнәләр. Уҡыусыларҙы әҙәби тел нормаларына өйрәтеүҙә үҙҙәре ятҡа белгән шиғырҙарҙы, өҙөктәрҙе дәфтәрҙәренә яҙҙырыу ҡулайлы алым булып тора. Шулай уҡ ярышҡа ҡоролған инша яҙҙырыу мөһим алым. Ярыштың тәртибе түбәндәгеләр: телдең һүрәтләү сараларын, сифат, рәүештәрҙе кем күберәк ҡуллана, фекерҙең логик эҙмә-эҙлелеге,һүҙҙәрҙең урынлы ҡулланылыуы һ.б. Бындай эштәр үткәреү уҡыусыларға тәбиғәт күренештәренең, конкрет предметтарҙың быға тиклем иғтибар ителмәгән билдәләрен күрергә ярҙам итә. Уҡыусыларҙың һөйләү телмәренә иғтибар итмәһәң, ул хата яҙыу телмәренә күсә. Шуға һүҙлек эшенә һәр дәрестә иғтибар итергә кәрәк. Тасуири уҡыу һәр дәрестә урын алырға тейеш. Фонояҙмалар тыңлау, уҡыусыларҙың телмәрен магнитофонға яҙҙырып тыңлатыу, һәр үтелгән тема буйынса ярыштар ойоштороу, викториналар үткәреү һ.б. уҡыусыларҙың белемдәрен байытыуға, телмәрен диалект хаталарынан таҙартыуға ярҙам итәсәк. Әҙәби тел нормаларының төп ҡанундарына өйрәтеүҙә грамматик анализ үткәреү яҡшы һөҙөмтәләргә килтерә. Мәҫәлән, исем һүҙ торкөмөн өйрәнеп бөткәндән һуң уның буйынса грамматик анализ үткәреүҙең тәртибе түбәндәгесә булырға мөмкин: – исемдең башланғыс формаһын табыу; – яңғыҙлыҡ йәки уртаҡлыҡ исем булыуын әйтеү; – яһалышын билдәләү; – ниндәй һанда,затта, килештә тороуын әйтеү; – һөйләмдең ниндәй киҫәге булып килеүен билдәләү. Шулай итеп, диалект, ерле һөйләш шарттарында башҡорт әҙәби теленең нормаларына өйрәтеүҙә алымдар байтаҡ ҡына. Ләкин нисек кенә ҡулайлы булмаһын ул алымдар, уҡыусыларҙың белемдәрен, һөйләү, яҙыу һәм бәйләнешле телмәрен үҫтереүҙә, телмәр культураһын күтәреүҙә улар ғына проблеманы хәл итмәҫкә мөмкин. Был алымдар үҙ эшенә, үҙ предметына өйрәтеүҙә ижади эшләгән уҡытыусыларҙың эш практикаһында ғына ыңғай һөҙөмтә бирәсәк. 76 Әҙәбиәт Аҙнағолов Р. Ғ. Диалект шарттарында башҡорт телен уҡытыу методикаһы. Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1991. 145 бит . {Aznagulov R.G. T raining in the Bashkir language in dialect conditions. Ufa: Bashkir p ublishing h ouse, 1991. 145 p.} Башҡорт теленең диалекттары һүҙлеге. Өфө: Китап, 2002. 432 бит . {Dictionary of dialects. Ufa: Kitap, 2002. 432 p.} Дмитриев Н. К. К вопросу об изучении башкирского языка // Вопросы башкирской филологии. М., 1959. 321 с. {Dmitriev N.K. To the question of studying the Bashkir language. In:. Questions of Bashkir philology. Moscow, 1959. 321 p.} Ишбулатов Н.Х. Башҡорт диалектологияһы. Өфө: Китап, 1980. 250 бит . {Ishbulatov N.Kh. Bashkir dialectology. Ufa: Kitap, 1980. 250 p.} Шәкүр Р. Башҡорт диалектологияһы . Өфө: Китап, 2012. 238 бит . {Shakur R. Bashkir dialectology . Ufa: Kitap, 2012. 238 p.} УДК 821.512.141.09 Ш. В. Нафиков, М.Р. Валиева, г. Уфа жүктеу/скачать 2,67 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|