Сабақ Ортақ тақырып: Жанды табиғат Бөлімше: 2 Климат және ауа райы

Хандар қандай міндеттер атқарды?

Қасым ханды «қазақ жерін біріктіруші хан» деп атайды? Қандай шайқаста Жәңгір хан жеңіске жетті?

Тәуке ханның билігін қазақ тарихының «Алтын ғасыры» деп неліктен атады?

Кез келген ханның есімімен шумақ құрастыру

«Хан» сөзін естігенде, көз алдарыңа не келеді?

«Хан және оның міндеттері» кластерін құрыңдар. Хандар немен айналысты, айтыңдаршы. Ханның қай маңызды міндетін бірінші орынға қояр едіңдер? Неліктен?

Оқушылардың жауаптары.

Мұғалім: Қазақтың мықты хандары өздерінің қолбасшылық, дипломатиялық,

ұйымдастырушылық қабілеттерімен ерекше көзге түскен. Осы үшін оларға құрмет көрсетеміз! Бүгін біз қазақ тарихында өшпес із қалдырған хандармен танысатын боламыз.

• 
  қазақ хандары немен айналысқандарын білеміз;
  
• 
  оларға не үшін құрмет көрсету керек екенімізді білеміз;
  
• 
  хандарға арнап шумақ құрастыруды, олардың бейнесін суреттеуді үйренеміз.
  

Оқулық

Жаңа сабақ

Қасымның тұсында (1511-1518 жж.) Қазақ хандығының халық саны миллионнан асты. Қазақтар Батыс Еуропаға таныла бастады. Мәскеу Русімен дипломатиялық қарым-қатынас орнады. Қасымның тұсында «Қасым ханның қасқа жолы» деген заңдар жинағы шықты.

Өкінішке орай, бұл заңдар қағаз бетіне түспеген, сол себептен, олар бізге жетпеді.

Жәңгір хан – қолбасшылық қабілетімен есте қалған хан (1628-1652 жж.). 1643 жылы 50 мың

Жәңгір хан жасақты екіге бөледі. Жасақтың бір бөлігін екі таудың арасымен сайға орналастырады. Олар жерді терең етіп қазып, биік қорған дуалын жасап, білтелі мылтықпен қаруланады. Ал жауынгерлердің екінші бөлігі таудың арғы жағында тығылып отырады.

Жоңғарлар қорғанға таяп келіп, оған шабуыл жасай бастайды. Сайға орналасқан қазақ қолы жоңғарларға оқ ата бастайды. Көп адамынан айырылып қалған жоңғарлар алаңның тарлығынан қазақ жасағын қоршап ала алмайды. Ойламаған жерден болған соққының, әрі жауынгерлердің батылдығының арқасында, мылтықтарының өте сапалы болуынан Батыр

Қонтайшыға қатты соққы беріледі. Осы кезде Жәңгір хан жауға сырт жағынан шабуылдайды. Жау әскерінің 10000-ға жуығы қырылады. Жәңгір хан басқарған қазақ жасағы жеңіске жетеді.

атайды. Бұл кезеңде дау-дамайлар, өзара қырқысулар азайды, шаруашылықтар дамыды, сауда- саттық гүлдене түсті.

Тәуке ханның тұсында шығыстан жоңғарлар жиі шабуылдап, қазақтарды қоныстарынан

ығыстыра берді. Осы жағдайлар сұлтандар арасындағы жайылым жерлер үшін күреске алып келді. Осындай мәселелерді алдын алу үшін Тәуке хан заңдар жинағын құрастыруға бекінеді. Тәуке хан мемлекетті басқару ісіне туа біткен данышпан, ел арасында асқан ерлігімен,

батырлығымен дараланған тұлғаларды, яғни билер мен батырларды тартты. Билер кеңесін құрып, оның билік ауқымын кеңейтті. Үш жүздің игі жақсылары мен билерін жинап, оның ішінде атақты Төле би, Қазыбек би, Әйтеке билер бар, Күлтөбенің басында «Тәуке ханның Жеті Жарғысы» деген атауға ие болған заңдар жинағын қабылдады.

Орыс тарихшысы А. Левшин Тәуке хан жайлы былай деп жазды: «Ол бірнеше жылдарға созылған қантөгіс соғыстарды, өзара қырқысуларды тоқтатты, өзінің ақылымен және

әділеттілігімен басқаларды бағындыра білді, мықтыларды тыныштандырып, әлсіздерді біріктіру арқылы күштілерге қарсы тұра алатындай жағдайға жеткізді».

Слайд-презентацияны көру және электронды қосымшадан тапсырма орындау.

1. Қасым ханның (Жәңгірдің, Тәукенің) билеген кезеңіне сурет түрінде рәміздер ойлап табу.

Ватман мен маркерлер

Дәптер

Электронды қосымша

1. 
   Қазақ хандығы ары қарай қалай дамиды? (Болжау)
   
2. 
   Хандар қандай қызметтер атқарды? (Түсіндіру)
   
3. 
   Қазақ хандарына неліктен құрмет көрсетеміз? (Жинақтап қорыту)
   
4. 
   Қазақ жерінің аумағын кеңейткен Қасым ханның ісіне баға бер.
   

Осы сөздерді қалай түсінесіңдер, бір сөйлеммен айтыңдаршы.

Балалар! Көздеріңді жұмып, үш сұраққа ойша жауап беріңдер:

• 
  Мен бүгінгі сабақтан қандай жаңа ақпарат алдым?
  
• 
  Ең қызықты және ең танымды болған не нәрсе?
  
• 
  Мен бүгін кешегі күнге қарағанда қай жағынан ақылдырақ бола түстім?
  

Дәптер

Мұғалімнің аты-жөні: Сынып:

Бөлімше: Көрнекті тарихи тұлғалар мен мәдениет қайраткерлері

• 
  қазақтың атақты батырлары мен билерінің есімдерін атайды;
  
• 
  олардың не себептен танымалдылыққа ие болғанын түсіндіреді.
  

• 
  жоңғарлармен шайқас жүріп жатқанын бейнелейтін суреттерге, қаруланған батырларға сипаттама береді.
  
• 
  батырлардың өмір жолымен танысып, олардың тағдырларында қандай ұқсастықтар, қандай айырмашылықтар бар екенін анықтайды, қорытындылар шығарады.
  
• 
  билердің тарихтағы рөлдері туралы талқылайды, пікірлерімен бөліседі.
  

• 
  әртүрлі дереккөздерден өзінің туған жерінде дүниеге келген батырлар жайында ақпарат іздейді және ол жайында әңгіме құрастырады.
  

Бөгенбай, Қабанбай, Наурызбай, Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би.

Қазақтар жүз жылдан аса жоңғарлармен соғысты.

Осы соғыста қазақтан көптеген атақты батырлар шықты.

Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би жоңғар тарапынан қауіп төнгенде қазақ жүздерінің басын біріктірді.

«Батыр» құрметті атағы кімдерге берілді? Неліктен жоңғарлар қазақ жеріне шабуыл жасады? Кез келген адам би бола ала ма?

Би нені білуі керек және оның қандай қабілеттері болуы керек?

Жазылым:

Кез келген батыр туралы әңгіме құрастыру

Ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз.

Басымыздан сөз асырмаған елміз. Досымызды сақтай білген елміз, Бірақ асқақтаған хан болса,

Хан ордасын таптай білген елміз.

Атадан ұл туса – құл боламын деп тумайды Анадан қыз туса – күң боламын деп тумайды Ұл мен қызын жатқа құл мен күң етіп

Отыра алмайтын елміз...

Сен қабылан болсаң, мен арыстан – алысқалы келгенбіз...

Бітім берсең – жөніңді айт, бермесең – ұрысатын жеріңді айт!

Ежелгі көшпелілер «байлықтан, мал-мүліктен айырылып қалуға болады, бірақ ешқашан туған жеріңнің бір қарыс жерінен айырылуға болмайды» деген шындықты ананың сүтімен

бойларына сіңіріп өсті. Ата-бабаларымыз найзаның ұшымен, ақ білектің күшімен жерімізді жаулардан қорғап келді. Бабалар үмітін ақтап, ұлан ғайыр жерді сақтау, қорғау – барлығымыздың азаматтық борышымыз.

ХVIII ғасырда қазақтар өз жерін қорғау үшін жоңғарлармен соғысты. Осы соғыста қазақ халқынан өзінің ержүректілігімен, мықтылығымен көзге түскен, атағы бүкіл далаға тараған батырлар шықты.

Балалар, «батыр» сөзін естігенде, көз алдарыңа не келеді? Батыр сөзіне ассоциация құрыңдар

Оқушылардың жауаптары.

Оқулықтағы суретке қарап отырып, батырдың қалай қаруланғанын сипаттап беріңдер. Ол неге сауытпен құрсауланып алған, қалай ойлайсыңдар?

Сабақтың соңында жетуіміз керек мақсаттарды атап өтіңдер. Оқушылар:

• 
  қазақтың батырлары мен билері жайында мәлімет аламыз;
  
• 
  батырлардың қару-жарақтарын сипаттаймыз, батырлардың өмірінен алынған деректерді
  

Оқулық

Ұқсастықтар:

• 
  барлық батырлар жоңғарлармен болған соғыстарға қатысқан;
  
• 
  барлығы қолбасшы болған;
  
• 
  Абылай ханның ту көтерушілері болған. Айырмашылықтар:
  
• 
  батырлар әртүрлі жасақтарды басқарған.
  

Наурызбай батыр түменбасы (10 мың әскер) болған.

• 
  Бөгенбай 13 жасынан бастап ұрыстарға қатыса бастаған. Көптеген шайқастарға (113) қатысқан.
  

Батырды таны

«Аңырақай шайқасы» суретін сипаттап бер

Оқулықтағы мәтінмен жұмыс істеуді жалғастырамыз. Оқушылар билер туралы мәтінді оқиды (1-азат жол).

Сұрақтарды талқылау:

Кез келген адам би бола ала ма?

Би нені білуі керек және оның қандай қабілеттері болуы керек?

Мұғалімге арналған ақпарат:

Би – дау-жанжалды шешетін, кесімді төрелік айтатын, әділ үкім шығаратын, халық таңдап алған төреші. Шоқан Уәлиханов би туралы былай дейді: «Би атағын алу үшін би болам деген қазақ өзінің заң ісіне жетіктігі және шешендік қабілеті бар екендігін халық алдында сан рет көрсетуге тиіс болған. Ондай адамдардың атағы бүкіл қазақ даласына тез жайылып, жұрттың

Дәптер

Оқулық

Оқулық

Сонымен:

• 
  билерді халық сайлаған;
  
• 
  билер заңдарды білу керек;
  
• 
  билер тілге шешен болу керек.
  

Неліктен үш ұлы би тарихта өшпес іс қалдырды?

• 
  олар «Жеті Жарғы» заңдар жинағын құрастырды;
  
• 
  жоңғар тарапынан қауіп төнген кезде үш жүздің басын біріктірді.
  

Электронды қосымша

Олар тарих төрінен орын алды. Ұлт болып сақталғанымыз үшін, тәуелсіздік туын тіккеніміз үшін, біз, қазіргі ұрпақ, оларға қарыздармыз. Оларға бас иеміз!

«Өзіңді өзің жауапқа тарт. Бұл өзгелерді жауапқа тартудан да қиын. Егер өз-өзіңді жауапқа тарта білсең, сен шын мәнінде нағыз ақылдысың».

Мұғалімнің аты-жөні: Сынып:

Бөлімше: Көрнекті тарихи тұлғалар мен мәдениет қайраткерлері

шығармашылық түрде көрсету.

• 
  қазақ халқының азаттық үшін күрескен тұлғалардың есімдерін білетін болады;
  
• 
  қазақ халқының азаттық үшін күресуінің себептерін түсінеді.
  

құрастырады.

Көтеріліс, азаттық.

Кіші жүздің Ресей империясының құрамына кіруі. Азаттық үшін күрес.

Неліктен Әбілқайыр хан 1730 жылы Петерборға елшілік жіберді?

Қазақстанның Ресей империясының құрамына кіруінің қандай жағымсыз жақтары болды? Неліктен қазақтар көтеріліске шықты?

Хат:

Кез келген азаттық үшін күрескендердің атымен шумақ құрастыру.