Сабақ Пәні: Өзін өзі тану Тақырып: Оқуға құштарлық

• 
  мешрімдішк, кайырымдылык туралы түсініктерін кеңейту;
  
• 
  камкорльік жасауға жетелеу;
  
• 
  мейірімділікке төрбиелеу.
  

• 
  Жаксы көретін жан-жануарларың бар ма?
  
• 
  Табиғатқа қамкорлық жасаған кездерің болды ма? Мөтінмен жүмыс
  

- Айналайын, - дейді анасы күнде үйден шығарда. - Байкап

Мүхтар мақүлдап, басын изейді. Міне, ол үйге кайтып келеді. Күн бүлыңғыр еді, сөлден соң жауын сіркірей бастады. Өп-сөтте өр жерде айнаньщ сынығындай қақ түрып үлгерді. Өйтсе де, Мүхтар-дың көңілі жадырацкы, ашық. Өлгінде мүғалима оны бүкіл сынып алдында төртіпті, таза деп мактаған. Ол үстіне кылау жүктырмай, аяғын так-так басады.

Алда үш-төрт баланың үйлығып түрғанын керіп, іркіле берді. «Неге күледі? У-шу боп даурығады ғой. О несі-ей?» деп, Мұхтар таң-дана мойнын созып койды. Аумақты кар суын қоршап алған, бала-лар соған тас атып, ду-ду күледі. Мұхтар елемей өтіп кетпек еді, кенет қактың (іркіліп цалган жауын суы) ішінде жүзіп жүрген жүды-рыктай күшікке көзі түсті. Түмсығы қара, өзі - ак күшік. «Мені мыналардан күткарсайшы. Өлтірер болды ғой» дегендей аянышты қыңсылайды. Өліп-талып жағаға жетіп, бауырын сүйрете бергені сол еді, балалардың бірі аяғының үшымен итеріп, суға түсіріп жіберді. Өзгелері қиқулап, жарыса тас атты. Тас тиген сайын күшік қаңқ етіп батып кетеді, сөлден соң су жүтып шашалып, кайтадан шығады. Өбден қалжырап, үрейі үшкан күшік жан үшырып жүр.

• 
  Балалардың өрекеттері туралы не айта аласыңдар?
  
• 
  Мүхтар осы жағдайда не істейді деп ойлайсыңдар? Балалардың жауаптары.
  

Өлгі бала желкесінен түйіп калып, шалшык суға жыкса да, жы-ламады, күшікті тастамады.

Күшікті қүткарғанына Мүхтар қуанышты. Су жанд формасы-ның балшық-балшык болғанын да елейтін емес. Үйге жетіп, есіктің коңырауын қакканда ғана киімінің ластығы есіне түсті. Қап-кара бөтеңкесі - кір-қожалақ. Киімдері - сатпак-сатпақ. Сьщыр етіп есік ашылды. Мүхтар абдырап, не істерін білмей кадды. Басын жерден көтерсе, апасы екен. Таңдана өрі тіксіне карайды.

• 
  Мынауын не? - деді ол, бірден үрыспай, иегімен күшікті меңзеп.
  
• 
  Күшік...
  

Міне, қызык. Апасының да жүзі жылып, мейірлене қарайды. Мүхтар куанып кетті. Еңсесін басқан зілден арылғандай жеңілдік сезінді.

• 
  Киімдерінді тазалармыз. Дәнеңе өчпейді, балам, - деді ол Мүхтардың басынан сипап.
  
• 
  Ен өуелі күшікті жуындырып, сүт берелік, жылынсын. Көремісің, ашыккан, өбден қажып, бүралып жатыр.
  
• 
  Мақүл, апа. Әйтеуір, сіз маған ренжімедіңіз бе?
  
• 
  Жок, күлыным. Түсінем ғой.
  
• 
  Рас па?
  
• 
  Өрине, өр кез солай қайырымды бол.
  

• 
  Апасы неліктен Мүхтарға риза болды?
  
• 
  Сендердің қайырымды іс-өрекеттер жасаған кездерің болды ма? Сол жағдайда сендер ездеріңді қалай сезіндіңдер?
  

Адам өзін жөне өзгелерді жаксы көру аркылы өмірін куаныш пен шаттьЕқка, махаббат пен бақытка бөлейді.

Тапсырма үлгілері:

• 
  Сен досыңмен көлге шомылуға бардың. Кенет досыңның «құтқар» деген даусын естідің? Сен не істер едің?
  
• 
  Сен жолда келе жатырсың. Шүңқырға түсіп кеткен балапан-ды көрдің. Балапан пшк-шиқ етіп шығудың өрекетін жасайды. Бірак оған піамасы келмейді. Осы жағдайда сен қандай өрекет етер едің?
  
• 
  Өр адамның жүрегі мейірімді де қайырымды болу үшін не істеу керек? (Тапсырмаларды көбейту мугалімге байланысты).
  

Маржан бала кезінен табиғатты жене оның байлықтарьпі сүйіп өсті. Ата-бабасынан берілген касиет шығар, атасы Ескалиды ауылдас-тары Мичуриннің ізбасары дейтін. Бірде Маржан серуендеп жүріп,

- Мүндай жағдайға қалайша тап болдың, айтшы?

- Күз айының аяқ кезінде мына тас маған пана болам деп уөде

Тасты алысырак алып тастап, жауказынның бүрісіп калган жа-пырақтарын жөндеп, топырағын копсытып, су күйды.

- Жауказын, сен налыма, менің жауқазынымсың, саған қамқ-
оршы боламын, — деді.

• 
  Маржан жауқазынға қандай жақсылық жасады?
  
• 
  Тас пен Маржанның іс-өрекеттерінен кандай айырмашылык байқадыңдар?
  

Суреттерге караңдар. Тал мен мысыкка, үлкен кісі мен сырқат жанға қандай жаксылык жасау керек екендігі туралы айтыңдар.

Өздеріңнщ жақсы көретін адамдарың туралы жазындар.

Суреттегі бос торкөздерге «Ана деген кім?» сүрағына жауаптар жазыңдар.

Қайырымды жандар айнала, Сүйеміз барлык ананы,

Шенберге келсін жайлана. Жүрегім оттай жанады.

Жалықпастан кайта біз, Бакыттымыз осы біз,

Махаббат сөзін айтамыз. Қасымызда досымыз.

IV ТАРАУ

ӘСЕМДІК ӨЛЕМШДЕ

25-сабақ Халық даналығы

Акыл шыңы - даналық. Халық даналыгы

Мақсаты: «Даналыц» үғымының адамгершілік күндылығы ретінде мөнін ашу. Міндеттері:

• 
  жүмбак, мақал-мөтел, ертегі - халык даналығы екендігін түсіндіру;
  

• 
  халық даналығына сүйіспеншілігін арттыру;
  

Акботаның қоржыны.

• 
  Балалар, біздің қазақ халқымыз амандасуға көп мөн берген. «Алыстан алты жасар бала келсе, алпыстағы ата келіп сөлем бер­ген». Қазір біз күндегіден өзгеше амандасып көрейік. Осы шеңберде түрган кезегіне қарай өр бала өзінің оң жағындағы баламен аман-дасады. Бірақ өр баланың амандасуы өр түрлі болуы керек. Мысалы:
  
• 
  Айнүр, амансың ба?, - Саян, халің қалай?, - Сеуле, сөлеметсің бе?, - Айжан, сөлем!, - Бақыт, Ассалаумағалейкүм?, - Уағалейкү-массалам!, - Нүржан, жагдайың қалай?, - Берік, көңіл күйің қалай? жөне т. б.
  

Балалар, бүл жол басы даналыкка, Келіңдер, түсіп, байқап қаралық та. Бүл жолмен бара жаткан өзіңдей көп, Соларды көре түра қалалық па?! Даналык - өшпес жарык, кетпес байлық Жүріңдер, іздеп тауып алалық та!

• 
  Халык даналығы деген үғымды қалай түсінесіңдер?
  
• 
  Қандай адамды дана деп айтуға болады?
  

• Егер сендер дана адаммен кездессеңдер, не жөнінде сұрап білер

Халык даналығы өлең, жыр, жүмбақ, макал-мәтел, ертегілер арқылы үрпақтан үрпакка жетіп отырады.

Оларда халкымыздың ежелгі ерлігі мен еңбегі, ақылы мен арма-ны, тұрмысы мен салты бейнеленген.

Мщалім жаңа ацпаратты таныстыруда балалардың халыц даналыгын тусінуіне, жеке гщлга ретінде рлттыц болмысының цалыптасуына мән береді.

Мөтінмен жұмыс

Ертегі, аңыздар арцылы да адам өмірі мен тәрбиесін, оның бо-йында жацсы цасиеттердің цалыптасуын оцушыларга цгындыру мацсатында «Алпыстан асцаннан ацыл сура» деген ертегі беріледі.

Алпыстан асцаннан ацыл сура

Ертегі

- Ерте, ерте, ертеде бір қатал патша болыпты. Олардан келетін

Сол патшалықта өмір сүрген бір мейірімді бала өкесін өте жак-

Бір күні карт даладан күңіренген дауысты естіп, баласы келген­де оның мөнісін сүрайды.

• 
  Балам, жүрт неге күңіреніп кетті?
  

• 
  Балам, теңіз жағасында үлкен ағаш жоқ па екен? - деп кайта-лап сүрайды карт.
  
• 
  Иө, патша гауһар тасты көретін түста теңізге төне өсіп түрған үлкен бір бөйтерек бар, - дейді баласы.
  

• 
  Иө, бір кыран қүстың үясын көргенмін, - дейді бала.
  
• 
  Балам, тыңда, - дейді карт сеніммен. - Асыл тас теніздің түбінде емес, үяньщ ішінде жатыр. Теніздщ түбіне оның сөулесгғана түсіп түр.
  

- Мөртебелі патша, гауһар тасты теңіз түбінен іздемей-ак қойы-

Бір уөзір сол заматта-ак терекке ермелеп шығьш, үлкендігі каз-дың жүмыртқасыңдай гауһарды алып түседі Патша қайран калады.

• 
  Сендер ақылдымыз, білімдаміз деп бөсесіндер. Шынында мына баладан акымак екенсіндер, - деп уөзірлеріне үрысады да, балаға карап:
  
• 
  Бүл жайында саған кім айтты? - деп сүрайды.
  
• 
  Оны өзім ойлап білдім, - дейді бала.
  

- Бала көп білемін деп, босқа мактанады. Егер шын білгіш бол-

Патша баланы шақырып алып:

- Сен ертең таң азанда осында келесің. Мен саған екі тай
көрсетемін. Сен олардьщ кайсысы жас, қайсысы үлкен екенін таба-
тын боласың. Таппасаң, басыңды аламын, - дейді.

Бала үйіне мүңлы оралады.

• 
  Балам, неге мүңлысың? - деп сүрайды өкесі. Баласы болтан жайды баяндайды.
  
• 
  Балам, мүңайма, - дейді карт. - Ол жүмбактың шешуі қиын емес. Ертең саған тайларды көрсеткен кезде, сен олардың жүрістеріне мүкият кара. Жас тай жай жүре алмайды, өр қадамын ойнақшып басады. Жасы үлкендеуі сабырлы келеді. Осыны есіне сактасаң болғаны.
  

Баланың тапкырлығына өшіккен уөзірлер тағы бір сүмдыкты ойлап, патшаға былай дейді:

Патша арамза уөзірлерінід сөзіне еріп, баланы келесі күнге ша-кырады. Бала үйіне мүңая келіп, болған жайды өкесіне баяндайды. Өкесі акыльш айтады:

- Қорыкпа, балам, оны табу киын емес. Ол үшін екі бөренені де
суға салдыр. Сол кезде жоғары жағынан кесілген бөрене су бетінде
түгелдей калкып жүреді де, төменгі жағынан кесілген бөрененің
бір жағы суға батыңқырайды. Осыны есіңе сактасан болғаны.

Бала өкесінің айтканындай, патша бөренелерді көрсеткенде, олар-ды суға салдыруын өтінеді. Осы кезде бала:

- Тақсыр, бөрененің мына жағы ағаштың жоғары жағынан, ал

Патша баланың бүл тапкырлығына кайран калып:

- Сен шынынды айт, мүншама тапқырлык жасауға үлкен акыл
керек. Сен болсаң өлі жассың. Егер тттындықты айтпасац, жазаға
тартамын, - дейді.

Бала төуекел етіп, патшаға барлык шьшдықты айтады.

- Өкемді сондай жақсы көретін өрі қатты сыйлайтын едім. Сон-
дыктан, өлімге кимадым. Ал ол болса киналған шакта өлгі ақыл-
дарды айтып, жол тауып отырады.

Патша ойланып калады:

- «Алпысқа келгеннен акыл сүрама» деген мақал кате екен, енді
оны «Алпысқа келгеннен акыл сүра» деп өзгертейік, - деп, карт-
тарды жазалауға берген жарлығын кайтып алған екен.

Мугалім оңушылардың пікірін білу ушін сцрақтар цояды.

• 
  Патшаның жарлығы дүрыс па?
  
• 
  Қарттың даналығы неден көрінеді?
  

Өйткені даналык өмірде болған бір окиғаға, жағдайға, іске бай-ланысты соның корытындысы ретінде айтылады. Мүғалім сөз со-ңында «Алпыстан асканнан ақыл сүра» макалы неге байланысты айтылды деп ойлайсыңдар? - деген сүракпен сауал беруіне болады.

- Балалар, денелеріңді түзу үстап, бастарыңды жоғары көтеріп,

Шығармашылық жұмыс. «Мен мақалдап сөйлеймін» Халық даналыгының бір турі мацал-мәтелдер екендігін, олар-дың адамды, өмірді, айналаңды тануда цажеттілігін гщсіндіру мақсатында шыгармашылыц жумыс щымдастырылады.

• 
  Балалар, Данышпан ата сендерге арнайы хат жіберіпті. Соны окып көрейік. Мүғалім Акботаның коржынынан хатты алып оқиды:
  
• 
  Балаларым, аман-сау барсыңдар ма? Хал-жағдайларың қалай? Үлкендердің айтканын тыңдап, оқуларынды жаксы окып, доста-рыңмен тату жүрсіндер ме? Олай болса, мені мүкият тыңдаңдар. Халык даналығының бірі - макал-мөтелдер. Ойды мақалмен жеткізу - шешендіктің белгісі. Мен де сендердің шешен болатын-дарыңа сенемін. Мына тапсырмаларды орындау арқылы сендер өздеріңді сынап көріңдер. Тапсырмада қысқаша өңгіме берілген. Сол өңгімеде айтылған ойды мақалмен жеткізіп берулерің керек..
  

Дәйексөз

- Балалар, өте акылды, ақылы аскан адамды дана адам дейді.

Ақыл - дария, Талаппен өнбек,

Ми - теңіз. Үқыппен мұны

Арнасы - еңбек - Білсеңіз!

Ақыл көркі - тіл,

• 
  жүмбак, мақал-мөтел, ертегі - халык даналығы екендігін түсіндіру;
  

• 
  халық даналығына сүтспеншілігін арттыру;
  

Акботаның коржыны.

• 
  Ертеде бір ел билеген хан өзінің үлын аскан шешен, тапқыр, сөзге жүйрік жөне акылды еткісі келіп, өз,уөзірлерімен акылдаса-ды. Сонда уөзірлері ханга «шешендік, таіщырлык, сөзге жүйріктік халықтың даналыіы аркылы бойға дариды», - дейді. Хан дүйім жүртты жиып алып, жар салады:
  
• 
  Кімде-кім балама халык даналығын тауып берсе, мен сол адам-ға байлығымның жартысьш беремін, - дейді. Сонда бір қария түрьш, былай дейді:
  
• 
  Даналыктың көзі де, кені де ел ітттінде. Балаңыз ел ішін аралап шықса, халык өңгімесіне, айткан сөздеріне қүлақ түрсе, даналық-ты өзі-ақ табады, - дейді.
  

• 
  Хан баласы «халык даналығын» калай табады?
  
• 
  Халык даналығына нелер жатады? Шығармашылық жүмыс.
  

1. 
   Оку - білім бүлағы, білім - өмір шырағы.
   
2. 
   Адам деген - ардакты ат.
   
3. 
   Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей.
   
4. 
   Адам арын ойлайды.
   
5. 
   Оку - инемен күдық казғандай.
   
6. 
   Окусыз білім жок, білімсіз күнін жок.
   
7. 
   Адамның сүлулығы - шьшшылдығында. Назар аударыңдар