Сабақтың жоспары: Абайтану пәнінің қалыптасу тарихы Абайтану пәнінің мақсаты мен міндеті

1. 
   Этетика дегеніміз не?
   
2. 
   Абайдың эстетикалық көзқарастары жайлы не дейсіз?
   

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. 
   Кәкішев Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы. Алматы. 1994.
   
2. 
   Егеубаев А. Сөз жүйесі: Сын кітабы. Алматы. 1985. 272 бет.
   
3. 
   Ашимбаев А. Сын мұраты: Әдеби сын. Алматы. 1974. 248 бет
   
4. 
   Ысқақұлы. Сынталқы. Алматы. 2005. 415бет
   

1.Абай –дана, кемеңгер

2. Ақынға Батыс пен Шығыстың әсері
Абайдың шығыс әдебиетін қаншалықты терең білгені оның алғашқы шәкірттік өлеңдерінен де айқын көрінеді. «Шығыс ақындарынша» деп ат қойылған ең бірінші өлеңінің өзінде аты аңызға айналған ерте заман қаһармандары Сүлеймен, Жәмшит, Ескендірлер аталуы жай қызықтаушылық болып естілмейді. Бұл жас Абайдың аталған адамдар жайында жазылған шығармалармен таныстығын аңғартады. Ал оның өзіне пір тұтып, үлгі санаған ақындары Фирдауси, Сағди, Хафиз, Науаи, Физули, Шәмси, Сайхалилар назым көгіндегі мәңгі сөнбес жарық жұлдыздар болатын. Бұлар да Абай үшін хрестоматиялық санама есімдер емес, сан алуан ғазалдарын оқып еркін сусындаған биік көркемдік ұстаздары еді. Осы кезге дейін зерттеушілердің көбі құр еліктеу деп санап, онша мән бермей келген өлең «Әліпбидің» құрамы мен теңемелік, баламалық өрнектерінен орта азиылық түркі назымының нақыштары айнаға түскендей байқалады. Бұдан біз Абайдың ерте шәкірттік медреселік дәуірінің өзінде түркі назым өлеңінің де, нәсірқарасөзінің де қазынасын жетік түсініп алғанын көреміз.

Шығыстық әдебиеттің, әсіресе, Орта Азияға ерекше әсерін тигізген парсы әдебиетінің, қазақ ақындары түсуге қолайлы да, біразы түсіп көрген де бірталай жолдары бар еді.

Бірінші, Әбілқасым Фирдоусидің жолы. Бұл жол – Отан қорғау ісінде еңбегі зор адамдардың жорықтарын дәріптеп жазған ұзақ сюжетті эпос жасау жолы. Мұндай жолды қуған Абай замандастарынан қазақ ақыны болған жоқ. Абай да бұл жолға түскен жоқ. Ол өзі түспеуімен қоймай:

Батырды айтсам ел шауып алған талап,

Қызды айтсам, қызықты айтсам қыздырмалап.

Әншейін күн өткізбек әңгіме үшін

Тыңдар едің әр сөзін мыңға балап,-

деп,

деп өзге қазақ ақындарын да ондай эпос жазудан бездіруге тырысады. Неге өйткені себебіне алда тоқталамыз.

Екінші, Шайхы Сағдидың жолы. Бұл қысқа түрде хикаялы өлеңдер жазатын және өлеңдерінің көбі нақылға, насихатқа құрылған, адамның мінез-құлқын түзетуге тырысатын, дидактикалық поэзияның жолы. Түр және мазмұн жағынан, Сағдидың хикаяларына дәл келетін Абайдың жалғыз ғана шығармасы бар, ол – «Бір сұлу қыз тұрыпты хан қолында»деген өлеңі. Абайдың өзге өлеңдерінің біразында дидактизм мен Абайдың дидактизмінің басы бір де, аяғы басқа. Екеуі де халыққа мінезі жат адамды сөгумен қабат, сол мінезден қайтуға шақырады. Осы араға шейін Абай Сағдимен бірге келеді де, содан әрі қарай айрылады. Қоғам өміріндегі зұлымдықпен күресуге аттанған Сағдидың ат басын тірейтін жері – тағдыр. Бұл «жерден» Сағдидің өзі де аттап өтпейді, басқаларға да «атта» демейді. Абайдың ұғымында тағдыр адамға жетекші емес, тағдырға адам жетекші. Адамның жақсы я жаман болуы тағдырдан емес, өзінен. Зұлымдықпен күресу жолында зұлымдықтың өзінен басқа бөгет жоқ. Адамға лаухыл-махфуздан келген зұлымдық жоқ. Жұрттың «зұлымдық» деп атайтыны - қоғам тіршілігінен тысқары бірдеңе емес, сол қоғамның өз өмірінен шыққан мінез. Зұлымдықтың өсетін топырағы – «терін сатпай, телміріп көзін сатуда». Әділеттің өсетін топырағы – еңбекте. «Зұлымдық пен әділдіктің күресі» деген күрес –қанау мен еңбектің арасындағы күрес. Бұл күрестің мақсаты – қанауды тоқтату.

Үшінші, Хожа Хафиз бен Омар Һайямның жолы. Шығыс әдебиетінде осы екі ақыннан басталатын ағым тағдырға көнуге қарсы. Олардың ойынша, әрбір жеке адамды тағдыр емес, әкім емес, өзі билеу керек; әрбір жеке адам, өзінің тән құмарын, жан құмарын қанағаттандыруда ерікті болу керек. Адам дүниеге бейнет үшін емес, рақат үшін, сүйген жарын құшу үшін, гүлді бақшаны мекендеп, жемісін жеу үшін, бұлбұлдың сайрауын тыңдау үшін, өзі де сол бұлбұлға үш қосу үшін келген.

Көркемдікке табыну жағынан Абай оларға біраз ұқсап қалады, бірақ айрылар жері – «көркемдік- көркемдік үшін» дейтін тезиске бой ұсынбай, көркемдіктің өзіне үлкен мән бере қарауында. Өмірдің яғни өркендеудің қажетіне жарамаған көркемдік, адам қызығар көркемдік емес. Абайдың, мәселен, «әйелді сұлулығына қарап сүйме, мінезіне қарап сүй» деуі де осыдан. әйелдің сұлу болуына Абай:

Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы,

Аласы аз қара көзі нұр жайнайды.

Жіңішке қара қасы сызып қойған,

Бір жаңа ұқсатамын туған айды.

Маңдайдан тура түскен қырлы мұрын,

Ақша жүз, ал қызыл бет тіл байлайды.

Аузын ашса, көрінер кірсіз тісі,

Сықылды қолмен тізген, іш қайнайды!..

Жұп-жұмыр ақ торғындай мойыны бар,

Үлбіреген тамағын күн шалмайды...

Қолаң қара шашы бар, жібек талды,

Торғындай толқындырып көз таңдайды...

деп құмарта отыра,

деп әйелдің сұлулығының үстіне мінезді, ақылды болуын,

деп сұлулықтың, ақылды, мінезділіктің үстіне, әйел еңбекке де бейім, епті болуын талап етеді. Бұл көзқарас Шығыс эстеттерінің ұғымынан мүлде өзгеше екендігі айқын.

Қорытып айтқанда, өзінен бұрынғы қазақ әдебиетін таяныш қана көріп, үлгі алуды қанағат көрмей, құлашын қазақта бар әдебиеттен асыра сілтеген Абай Шығыс әдебиетін өзінің ақындық «багажын» молайту есебінде ғана пайдаланады. Қазақ әдебиеті мен Шығыс әдебиеті – Абайдың үлгісі емес, азығы.