Сабақтың мақсаты: 1 тіршілік үшін күрес және табиғи сұрыптау туралы мағлұмат алу. Есте сақтау қабілетін дамыту

2. Есте сақтау қабілетін дамыту.

3. Іздемпаз болуға тәрбиелеу.

Сабақ түрі: Аралас сабақ

Сабақ әдісі:сұрақ-жауаб

Сабақ көрнекілігі: схема ,суреттер.

Сабақтың барысы:І Ұйымдастыру кезеңі.

1Оқушылармен амандасу ,сыныпты түгендеу.

2.Оқушының назарын сабаққа аудару.

ІІ.Үй тапсырмасы тексеру.

Дәптерді тексеру

Түраралык күрес бір түр мен екінші түрдің арасында жүрсе, түрішілік күрес — бір түрге жататын даралардың корек, орын, жарык, ылғал үшін күресі. Түріяіілік күрестің мысалын орманда кез келген бір түрге жататын ағаштардың қалай өскендігінен оңай байкауға болады. Бір ортада, бір жерде егілген (өскен) кайың, емен, карағаш, үйенкі және т.б. ағаштардың өсу қаркыны бірдей болмайды. Қайыңды орманда бірі биік, діңі жуан болып өссе, екіншісі аласа, діні жіңішке болып өседі. Демек, қайыңдардың арасында жарык, корек үшін бәсеке туады, бір түрге жатса да корек, жарык үшін түрішілік күрес жүреді. Бір түрге жататын кез келген ағаштардан да осындай езгешелікті байкауға болады. Жарык мөл түсіп, корек жеткілікті жерде оскендері әлді болып, түрішілік күресте жекіп әрі карай өсіп-өніп көбейеді. Түрішілік күресте, әсіресе бәсекелестік басым болады. Кыс айларында корек табу киындайды, осы кезде бір түрге жататын даралардын арасында бәсекелестік күшейеді. Кектемде бір түрге жататын күстар, сүткоректілер және т.е. орынға таласады. Тиісті орын белгілеп оны баскалардан корғауы, түрдің өмір сүруі үшін пайдалы биологиялык шекарасы болып есептеледі. Кейде қорек жетіспей катты ашыкканда үрпағын жалмап жеп коятындары да кездеседі. Түрішілік күрес көбейер кезде бір түрге жататын даралардың аталыктарының ара­сында да (күстар, сүткоректілер жөие т.б.) жүреді. Ч. Дарвин мұны жыныстық сррыптаму деп атады.

Жыныстық сұрыіггалудың биологиялық мәні. Ч. Дарвин жыныс-тық сүрыпталуды түрдің көбеюі және үрпактарының әрі карай оніп-өсіп кебеюін камтамасыз ететін табиғи сүрьшталудын бір формасы деп есептеді. Шын мәнінде, тіршілік үшін күресте реңдерінің

вдемілігімен, әрекеттерінің белсенділігімен, тіршілікке икемділігімен күштілері жеңеді. Жыныстык сүрыпталудьщ организмге зиянды жері _Де бар. Оған мысал, жүмақ күсы мен кырғауылдың аталыктарыньщ әдемі, үзын кауырсындары үшуына кедергі жасайды әрі жауларына _тез байкалады. Бүғы атальнъшьщ үлкен мүйізі қатты жүгіруіне кедергі келтіреді. Жыныстык сүрыпталудың нәтижесінде жетілген мүйіздері, ит тістері, иісті бездері, жарык шығаратын мүшелері жыныстык айырмашылыктарын корсетеді.

Бір түрге жататын даралардын арасында түрішілік күреспен бірге өзара көмектестікті байкауға болады. Өзара көмекті каскырлардың, арыстандардың, коркау каскырлардың жөне т.б. ірі аңдарға үйір күрып шабуыл жасауынан коруге болады. Егер бір касқыр олексе тапса әбден тойғанша жеп, калғанын баскалары тауып жейтіндей етіп иісті із калдырады. Отырықшы күстар күзде балапандарын үшырған сои, корегі мо'л жаңа орын іздеу жөне жауынан корғану үшін топ күрады. Жануарлар да жауынан корғану жөне қыстап шьн^у үшін топтанады. Ч. Дарвин түрішілік күресті — тіршілік үшін күрестің ең бастысы деп бағалады. Бөсекелестіктің тіршілік үшін күрестің екеуіне де катысы бар. Түрішілік күрес — бір түрге жататын даралардың арасындағы корек, орын, жарык, ылғал үшін күрес.

Жыныстык сүрыпталу — түрдін көбеюі, үрпактарының әрі карай өнш-өсіл тіршілігін камтамасыз ететін, табиғи сүрып-талудың формасы.

.Табиғн сұрыпталу

1.Тіршілік пайда болғаннан бері үздіксіз жүреді.

2. Көзге көрінбейді, жүруі білінбейді.

3.Сұрыпталу кезінде организмге пайдалысы қалып, зияндысы жойылады.

4. Табиғи сұрыпталуға адамның ешқандай қатысы жоқ.

5.Ортаға жаңсы бейімделгендері қалады, бейімделе алмағандары тіршілігін жояды.

6. Қоршаған орта мен популяпияда тепе-теңдік сақталады.

7. Жана түрлер пайда болады.

Барлык организмдер үрпақ калдыруға тырысады, сондықтан р_Кынды түрде көбейе бастайды. Көкнар осімдігінің бір қауашағының ішінд^е 2900-ден 3000-ға дейін немесе одан да кеп түкымдар жетіледі. Бір ^ТҮ^П көкнарда 10 кауашак дамыса, онда жыл сайын жерге 30000 түкым шашылады. Дәл осындай мысалды жануарлардан да келтіруге болады. Бекіре балығы 50 жыл тіршілік етеді, жыл сайын өрбіреуі 3—6 млн уылдырык шашады. Үй шыбынынын. біреуі 5 күнде 20 мың жүмыртка салады. Құлмак биті бір жазда 13 үрпак береді, өр үрпаққа орта есеппен 100 жүмыртқа салады. Паразит күрттар күн сайын мындаған лчүмыртка бөледі. Мүндай каркынды есу ылғи бола бермейді, тек колайлы жағдайға тап болғандары ғана өніп-есіп тіріпілігін жалғастырады. Түрлер неғүрлым көбірек кырылса, соғүрлым каркынды дамиды, себебі каркынды даму түрді сақтап калудың "күралы". Сүткоректілер мен күстардың 10—30%-ы ғана тірі калады. Кеп организмдер орта жағдайында орынның, коректің, ылғалдың, жарыктың жетіспеуінен және жауына жем болудан кырылады.

Табиги сурыптпалу — белгілі бір ортага организмдердің тіршілігін

сақтип бейімделуі.

Тіршілігін сактап калу үшін табиғатта үдайы (үздіксіз) тіршілік үшін күрес жүреді. Егер арыстан шиебөрінің қорегін тартып алса, корек үшін күрес жүреді; шолді жердін шетінде өскен өсімдік күрғак-шылыкка карсы күреседі. Жырткыш аңның (жолбарыс, арыстан) корегі — шөпкоректі жануар, оны үстап корек етеді, үстай алмаса аштьщтан өзі өледі. Шепкоректі жануарлар тіршілігін сактап калу үшін өсімдіктермен коректеніп, мыңдаған өсімдіктерді жояды. Одан басқа жөндіктер (насекомдар) мен жалаңаш шырыштар да осімдікпен коректенеді, бүлар күстарға жем болады. Майда күстармен жыртқыш-^таР қоректенеді. Осындай күрделі озара байланысты Ч. Дарвин тір-шілік цшін щрес деп атады.

Сырткы ортаның колайсыз жағдайларына карсы күрес. Түр аралыққ күрес — бір түр мен екінші түрдің арасындағы күрес: жағдайдағы бәсекелестік — каскыр мен түлкінің аулайтыны коян болғандыктан, каскыр мен түлкінің арасында корек

4 6үшін бөсекелестік туады. Қаскыр мен коян, түлкі мен коянның арасында тіршілік ушін күрес жүреді. Әрбір жырткыш баска жануардың аркасында тіршілік етеді. Бірі — жыртқыш тісімен, екіншісі — үзын тырнағымен, үшіншісі — уымен жемтігін өлтіреді. Өр түрге жататын өсімдіктер жарык, ылғал, корек үшін бөсекелеседі. Топырақты жарып өніп шыккан өскіннің бөсекелестікте жеңгені ғана дамиды. Ол ересек өсімдікке айналып, көбею кезеңіне жетіп үрпак береді;

ө) паразиттік жағдайдагы бәсекелестік. Мысалдары: ағаштары қалың болып өсетін ормандарда баска есімдіктерге оралып, сүйеніп есетін өрмелегіш өсімдіктер (лианалар) (17-сурет). Өрмелегіш сабактары үзын, жіңішке, өлсіз болғандыктан ағаштардың діндне жылан төрізді оралып, жыл сайын үзарып өсе береді. Ең үшына жеткенде касындағы екінші ағашка жабысып, өрмекшінің торындай айналасындағы ағаштарға шырмала береді. Агашка оралған сабактар түншыктырып, сабак бойымен коректік заттардың козғалуьш тежейді. Ағаш курап қалады. Өрмелегіш лианалар тіршілігін жалғастыра береді. Мүндай лианалар, әсіресе тропиктегі ормандарда өседі.

Екінші мысал: 1918 жылы Еуропа табиғат зерттеушісі Жозеф Арнольди тропикте өсетін дүние жүзіндегі ең үлкен гүл (диаметрі — 1м, салмағы — 14 кг) Раффлезия гүлін тапкан (18-сурет).

Гүлдің тамыры, сабағы, жапырағы жіпшеге айналғая, сондыктан гүлі ағаштың түбінде жатады. Ағаш шырынымен коректеніп, ағашты закымдап, өсірмей тастайды. Иісі шіріген еттің иісіндей болғандыктан шыбын, шіркей, коңыздар аркылы тозаңданады.

17-сурет. Агаш діндндегі

ермелегіш лианалар (жылан

тәрізді оралған)

арамсояу: 1—қалақай,2—арамсояу

Жануарлардың арасында да паразиттік жағдайдағы бөсекелестік бар. Ол, өсіресе омырткасыз жәндік-терде көбір*к кездеседі. Мысалы, аналык шаншар өсімдік битінің немесе кырыккабат кебелегінің дернөсілдік денесіне жүмыртқасын салады. Шаншардьщ дернөсілі жетіліп, сыртка шығады. Өсімдік биті мен көбелек дернөсілдері оледі. Жануарлардың денесінде болатын биттер, бүргелер кандалалар, паразитті тіршілік етудегі түраралык күреске жатады. Түраралык күрес — жырткыш пен жемтігінің (түлкінін тышканды иісінен сезіп, аулауьі) өзара қатынасы; шөпкоректі жануарлар мен өсімдіктер; жәндіккоректілер мен жәндіктер жөне т.б, Сонымен түраралық күреске мөдени осімдіктер мен арамшөптердің арасындағы бөсеке; ормандағы әр түрлі ағаштардың, шалғындыктағы өр түрлі өсімдіктердің арасындағы өзара катынас; микробтардың арасындағы антагонизм (грекше "antogonisma" — күрес, үрыс) және т.б жатады.

ОзІн-өзі жеп коюдың пайдас^ьі бар ма?

Жыныстык сурыпталудың биологиялык мәні неде?

Жыныстык сүрыпталудың зиянына мысалдар келтіріцдер.

Иақшага жиі себілгсн пияз, шалқан, т.б, (бір түрге жататындары)

мсімдіктердің өскіндері шыккан кезде неліктен арасын шретеді?

Түрішілік күрестегі босекелестікке мысалдар келтіріңдер. Жылдың кай

мезгілінде бәсекелестік күшейеді?