Элективті курстың мақсаты

Жоғарыда білім мазмұнының трансформацияланған, сараланған жиыны – элективті курс құруға педагогикалық тірек.

Семинар мен тәжірибешіл сабақтардың креативтік сұрақтары:

1) Барлық істе зерек болу іс-әрекетіне Ж. Баласағұн нені жатқызады?

2) «Толық ісің, пішінің» формуласына қандай антитезаны алады?

3) «Жайсаң ер» портретін қалай сомдаған?

4) «Тілдің жалған айтқаны» неге бағдар жасайды?

5) «Шарапқа аңсары аууын» қандай күй кешудің көрінісі дейді?

6) «Зымияндық, бықсыған» адамнан нендей қасиеттер қашады?

7) «Ақыл», «білім», «парасатты» секілді ойлау өнерінің иерархиясын қалай пішіндеген?

8) «Ерлік, даңқ» формуласының мазмұнын қалай келтірген?

9) «Мансаптансаң бәле келіп табады» формуласын қалай түсінесің, бұл келмес үшін мақсаттану керегі жоқ деген пікір туа ма?

10) Ж. Баласағұнша ессіз бен парасатты адам үйлесімде ме?

11) Нәпсінің басымдығы парасатқа қалай әсер етеді?

12) Анадан ізгі туғандар кімдер?

Міне, осындай стандарттан тыс креативтік сұраққа элективті курстың семинар сабағында күні бұрын студенттерге таратылып беріледі, оны тәжірибеде қалай пайдалану амалдары қарастырылып, студенттер ықшамдалған мәтіндемеге қатысты өздерінің ой-пікірлерін деңгейліктерге сәйкес құрады.

Алдымен дәріс сабағын күрастырудың мәнін айқындап өтелік.

Дәріс оқу үдерісі – оқыту жүйесінің құрамы, ой шығарудың, қорытудың негізгі бір бөлігі. Оқыту әрекетіне оқытылым үдерісінің сипаты жатады.

Оқыту - өнер. Күрделі, нәзік, сан қырлы және ерекше өнер. Өйткені, бұған екі адам: оқытушы мен студент қатысады. Оқыту нәтижелері – білім, студенттің даму дәрежесі ретінде бұл үдеріс өз бейнесін табады.

Оқыту ісіне оқытушының қызметіне оқыту және студенттің қызметі – оқу кіреді. Оқытушының студенттерге басшылық жасау әрекетіне мынандай қызмет жатады: есептеп таңдап шығару, ой-тұжырым шығарудың түрлі варианттарын салыстыру, таңдалып алынған варианттың дұрыстығын дәлелдеу. Кейбіреулері қателеседі, олар өз қатесін түзейтін деңгейге жетеді, оқытушы түсінік береді.

Ең бастысы ешкім алаңдамауы керек. Оқыту үдерісінде оқытушы, студент те белсенді, мақсат көздей жұмыс істеген жағдайда өнімді болады.

Тыңдарман студенттермен оқытушылардың тығыз байланысының нәтижесіне аталған оқыту дәрежесі айқындалып отырмақ. Ондай тығыз (өнімді) байланысы жоқ жерде, оқытылым өзінің дәрежесін төмендетеді. Мұның өзі әрі тікелей, әрі қашықтық мәреде жүзеге аспақ, тәжірибеде оқыту үдерісі мыналарды іске асырады:

интеллектуалды даму өрісін жан-жакты тұрғыда үздіксіз алға жылжыта алуы үшін, адамгершілік пен ізгілікті ұстаным бойына оқыту мазмұнынан саралап алуы үшін, қабілет-қабылдау деңгейін күн өткен сайын тереңдетіп отыруы үшін студенттің білігі танымдық қызметін басқару шеберлігіне орай ширау үшін;

басқару қызметі (студенттің) жеке, дербес іс-әрекетін дәйектілікпен жоспарлауын;

дәріс үдерісінде негізгі желіні құрастыруын;

белсенділігін, ұшқырлығын ұштауын;

саналы да санатты меңгеруін;

іс-әрекеттің тәсілдерін іріктей алуын;

өзін-өзінің бақылау жасауын;

- оқығанын зерделеу, сараптау, сапалы оқу еңбегін қадағалау іс-әрекеттерін ұйымдастыра алуын;

- оқу әрекетін ұштай отырып дамытуын;

- соңғы жетілген, кемелденген білігін, ілімін жинап, талдау-қорыту іскерлігін;

- жеткен жетістігінен ары карай бағыт-бағамын жобалайтын машығын;

- өзінің тұлғалық сом болмысының сипатын аңғартатын байқампаздығын.

Аталған жіктемелердің басында тұрған «басқару» деген ұғым –педагогтық ықпалды жүзеге асыратын басты әрекет. Егер тізбеленген бөліктердің бірлі-жарымы назардан тыс қалған жағдайда дәрістің маңызы жайлы әңгіме қозғаудың жөні жоқ.

Ал осы педагогтық ықпал дегеннің өзін тек істелген әрекетке, не болмаса, меңгерген белгілі бір білік қорына сәл түзетулер енгізу десек қателесеміз. Олай болса, әңгіме әрбір қабылданатын нысана бұрынғы қаланған, қалыптанған тұжырым-түсініктерді түбірімен бұзып, жаңа пайымдарды туғызады.

Парасат – бағам деңгейліктері сан-салалы түрлерде жүзеге асып, тұлғаның адамгершілік қызметінің құрылымы ізгілікті сипатқа негізделуі басты нысанада болады. Мақсатты жеке қабілеттілік өрісін диагностика негізінде құра білген жағдайда басқару жүйесі бір тұтастық құрылымды көздейді.

Диагностика құрастыру меңгеретін материалдың рейтинг тізбесіне тікелей бағынышты. Ол үшін оқытушы әр модульдің ұсақ бөліктерін эвристика, не проблемалы сұрақтарына алгоритм тәртібімен шкалаға жіктеуі көзделеді. Сонда ғана диагностика мемлекеттік стандарт тұрғысында жүзеге асады. Сараптау қорытындысы пәннің мүддесімен түйіседі. Нәтижесінде, мақсаттың қаншалықты деңгейдегі орындалу үдерісі бейнеленеді, әрбір студенттің жеткен жетістігі өзіне белгілі болып, алға жылжуға өзі ынталы, құлшынысты, мүдделі құбылысқа келеді. Мұны әр студенттің ішкі қызметінің тәртіптеліп, оқу және ғылыми еңбегін ұтымды ұйымдастыра алуына өзі қызығып отырады.

Сөйтіп, студентте қызығушылық фазасы – іс-қимылға негізгі діңгек.

Оқытушының оқу, дәріс үдерісін жүзеге асыру сәтіндегі рөлі –меңгеретін материалын белсенділікпен, саналылықпен меңгеру әрекет басқара алу машығын іске қосу.

Ол үшін мынадай әрекеттер жүзеге асырылады:

- біліктіліктің міндеттерін жіктеуді;

- оқытылым міндеттерін қабылдауда қолайлы жағдай тууын қадағалауды;

- алдағы қызметтің деңгейліктері жайлы, мәні мен маңызы хақында нұсқау жасауды;

- студенттерге дер кезінде көмек беруді;

- студенттердің біліктілігін арттыру үдерісін сүйіспеншілік қағидасын құра білуді;

- жауапкершілік пен сенімділік қасиеттерін дамытуды.

Оқытушының әрбір қадамынан белгілі бір өзгерісті аңғару арқылы өнімді еңбек қорланбақ. Сол секілді осындай өзгерісті, оңтайлы істер – әр студентті тұлға ретінде қалыптастыруға қозғаушы күш. Мұның нәтижесін мақсатқа үндестіру үдерісіндегі студенттің біліктілігін талдап - жинақтап, нақтылы Sit оқыту жағдайларын жобалап, жоспар арқылы іс-тәжірибеде қолданады. Қай пәннен болмасын оның ішкі құрылым-жүйесі рейтинг шкаласына жіктеліп тексерілмесе, басқару өз мәнінде ұйымдаспағанының айғағы. Сөйтіп, ол педагогтық бақылауға бағынбайды. Қорыта айтсақ, оқытушы «Нені үйретемін?» – деген сауалмен шектелмей, «Осы материал арқылы қалай тұлғалық қабілеттілікті дамытамын?» деген байлам шешіммен жұмыс істеуге міндетті.

С. Торайғыров [166] шығармашылығын басқа ақын-жыраулармен саралап қарасақ, ұстанымы мен пәлсапалық толғамдары дербес екеніне ешбір жан күмән келтірмес. Ақынның шығармашылығын оқымай-ақ, сырттай көз жүгірткеннің өзінде заманға қатысты мәселелердің беті ашылып отырады. Нақтылап айтсақ, «Кім жазықты?», «Адасқандар», «Айтыс», «Таныстыру» секілді шығармаларының атауларының өзінен ақынның нені меңзеп тұрғанын аңғару оңай. Көбінесе, филолог-зерттеушілердің назарынан тыс қалатын әңгімелерінің өзінде еліне деген жан-жүрегінің сүйіспеншілігін ащы ой-түйіндерімен білдіретіні байқалады. Мәселен, «Зарландым» әңгімесінің жанрлық ерекшелігіне кіріспе сөзін айтып өтіп, тура бидей шындықтың бетін ашып береді. Бұл ойымызды С. Торайғырдың өзінің ой өрнегімен келтіріп көрелік:

«Роман деуге болады мұның өзі,

Фельетон тәртібің ше әрбір сөзі.

Құрылған надандарға мысал-айна

Не шара соқыр болса көңіл көзі».

Ұсынылған жолдардан ұғарымыз «Көңіл көзі» деген тіркестің метонимия болып тұрғаны айқын, бірақ біздер бұл тіркесті жеке бөліп алсақ, ой тұтастығына, ақынның тақырыпқа сай ұстанымына нұсқан келері даусыз. Сол себепті тұтас алып талдасақ, ақынның шерлі жүрегінің шырылы көпшілік қауымның көңілі білім мен ғылым деңгейімен бағаланып, олардың көңіл көзінің соқыр екені адам сипатында өріліп тұр. Сөйтіп бұл тұтастайын кейіптеуге жатады. Біздер филология тұрғысындағы бұндай теориялық талдауымызды сөздің, сөз тіркесінің, жалпы өлең сарынының не туралы айтылып тұрғанын студенттерге аңғарту үшін әзірлейміз. Ақын оқырманның осындай сөз басымен ұмсындырып, қызықтырып, өзінің көкейіндегі халықтың қандай күйге душар болғанына уәж айтуы қайталанбас сөз өнерінің қуатын аңғартады. Ақын өзінің авторлық позициясында қазақ балаларының үш түрлі жолда болатынын жіктеп береді:

Біріншісі: жасынан бір ауыз ғылым оқымаған, әліпті таяқ деп те білмейтін, айуан секілді ішіп-жеп, мал бағып, өсек аңдып, айтуға ауыз шошитын неше түрлі бұзық мінездерменен қараңғылықта күнін өткізіп барады.

Екіншісі: бұрынғы аяң молда, надан қожа ишандардың жолымен кетіп, атсаң оқ, айтса сөз өтпейтін миларын шатастырған қияли болады.

Үшіншісі: – біздер. Біздер-дағы сахарадағы өмір өткізген қазақтың көк өрім қыршын жастарымыз. Ең әуелі бұрынғы атақты молда, аруақты қожалардан оқып, кішкенелерімізге әліп үсүн ән (әріп үйретудің бір тәсілі) «кесік бас», «тақи ғажап» (татар тіліндегі кітаптардың аттары) секілді пайдасыз кітаптардың санын түзетсе алмай, миымыз шіріп, алтыннан аяулы асыл өміріміздің ең қымбатты уақытын босқа кетіріп, әбден шатасқан едік. Сол уақытта ілгері басқан аяғымыз кейін кетіп, оқығымыз келмей, есалаң кісідей не ғып, не қойғанымызды да аңғармап едік.

Аталған үш түрлі балалардың өсіп келе жатқанын С. Торайғыров сол ХХ ғасырдың бас кезінде айтып өтсе, ол мәселеден әлі де болсын айықпай отырғанымызды жасыру біздер үшін үлкен күнә дер едік. Осы үш түрлі мазмұнға тікелей тура мағына беру артық. Себебі бұл ұстанымды автор үлкен пәлсапалық ой-тұжырыммен саралап тұр. Алдыңғы екі жолға түспеу үшін бірталай ғұламалар С. Торайғырдан да бұрын айтып кеткені белгілі. мәселен, Абай Құнанбайұлының «Ғылым таппай мақтанба» өлеңіндегі «Талапқа, Еңбекке, Терең ойға, Қанағатқа, Рахымға» қас жау өсек, өтірік, еріншек, мақтаншақ, бекер мал шашпақ» екеніне барлық оқушы жастардың білім мазмұнында өріс алып жүргені ақиқат. Бірақ өкінішке орай, бала жүрек пен қабылдаған білім есейгеннен кейін өмір кәдесіне инструменттік дәрежеде қолқабыс тигізбейді.

Міне, осындай өнімсіз «білім» алуға қарсылық білдірген ақынның даналық ой-тұжырымы арқылы біздер оның көрегендігін аңғарамыз.

Ьүгінгі таңда «Мәдени мұра» көзіне айналған баяғы құндылықтардың озықтығы жайлы да автор ерекше ой білдіреді:

«Баяғы қазекеңнің түзулікті, һәм түзулік айтқан кісіні жек көріп, ынтымақ-бірлікке келмей қалшиып қалатындығы бұрыннан-ақ әркімге мәлім ғой, бұлар тән-жандарын сарып қылып, халықты ұйқыдан оятып, түзулікке шақырып, тәртіпке салуға қандай қызықтырып, жақсылыққа сүйреп уағыздаса да, туғаннан бері ата мирасындай болып сүйегіне сіңіп, көңіліне орналасып қалған надандық шіркін жуық маңда жақсылық сөзді естірте қоя ма? Не қылса да, мыңнан біреу болмаса түсіне алмаған, жазаласа дүшпан тұтып, сөз жүргізіп, өсектей бастаған. Сол себепті тәртіпті программ түзелмеген болса да, барлық иждаһатын сарып қылып, қандай ауыр машақтарға шыдап, мүмкін қатал тәртіптен, шамасы келгенше пайдасын тигізуден жалықпай, аз да болса ғылым-өнер тарата бастады».

Автор бұндай білім мен ғылым жиюға кеселдік келтірер саңылау сезімнің жауы соқыр сезім (Ж. Аймауытов тілімен) екенін ашық айтып тұр. Сол кезден бері бүгінгі үшінші мыңжылдық кезінде де жаппай сөз ұғарлық дәрежеге жетуімізге күмәннің болуына әлі күнге дейін «қазақ тілі» жайлы жарнаманың жүргізілуі дер едік. Автор бұндай тұжырымды өрнек сөзінің қорытынды түйінін өзі береді:

4. ...бізге жолыққан апаттың түсі суық, рақымы жоқ, ыңғайлы тым жамандау, ақыры қорқыныштырақ көріне береді.

Құрметті білім, өнер иесі, жаны бір, қаны бір, қаны бір туысқандарым! ...кемшілік, қоршылықта болып, қараңғылықтан (метонимия) шыға алмайтындығымыздың себептерін көрсетіп, сандалып тұрғанда, тым болмаса, қапымызды шығарып зорланып қалайық та!

Жоғарыда келтірілген талдаулардан шығарар қорытындымыз «қараңғылық» деген сөздің қарымы айрықша. Бұл арада автор білімге, сауаттылыққа қатысты «қараңғылықты» айтып тұрған жоқ, замана пәлсапасын ұғар түйсіктің жетесіздігін меңзеп тұр.

С. Торайғырдың бұл әңгімесіндегі «біздер» есімдігінің рөлі мүлдем басқаша. Замана ағымына 1) ден қоятын надандықтан күн сайын қашатын, 2) әрбір сөзді ұғарлық зейіні бар, 3) надандықтан болған ұлы апаттардан сақтайтын ғылым, 4) өнер үйренетін, 5) адамды күнде халқымызға һәм мемлекетімізге пайдалы адам болатын, 6) болашаққа зор үмітпенен қарайтын таудай талабы бар біздер бармыз дейді. Қарап отырсақ, бүгінгі жоғары оқу орнындағы оқытушы-профессорлардың оқыту іс-әрекетін интерактивпен өткізудің амал-тәсілдерін ақын өзінің осы әңгімесінің құрымына негіздеген сияқты сезінесің. Диалог, полилогты бір өзінің атынан келтіріп отырған өнер иесінің шеберлігіне таң қаласың.

Әңгіменің бірінші бөлімінде идеясы аталған талдауда толық қамтылды. Ал екінші бөлімінде автор өзінің атынан, өз өмірін баяндап отырғандай көрінгенмен, жалпылық, көптік мағына аңғарылып тұр. Оны мына бір алгоритмдерден байқаймыз:

1. Біздерді оқытуға ата, ағаларымыздың ықылас-ниеттері түзелген жоқ. Олардың бізді оқытуға ықыласы жоқтығын мынадан білеміз: біздерді ең әуелі оқуға бергенде молдаға өздері апарып тастамайды. Бірақ бізге айтатыны мынау:

...шырағым, күн жылыда, жұмыс болған уақытта, анда-санда ғана барып сабақ алып жүр. Әзір малға қарап жатқан жоқсын жұмыс реті келгенде, бармай да жүрерсің.

2. Әкең қайда десе, үйде жоқ, сондай жұмысқа кетті де.

3. Оқитын болсаң шығынданып кітап алмай-ақ, осындағы барын оқып бітірсең де жетер... бас-аяғы жоқ, арасынан көгерген иісі кеудемізді ататын, қырық бөлек жазба кітап арқалатып кітап береді.

Үшінші бөлімде полилог тағы жалғасын табады:

1. ...киімін жыртқаннан да мектеп көргені жақсы ғой деп, сізге әкеліп отырмын.

2. Молда: өзінің білген шамасынша, әуелі зәрулігі болған «иман да әдеп, дін үкімдерін» үйрететін һәм зейінін ашып, ақыл беретін, ұғынуына қолайлы, заманына лайықты бұл уақытта пайдалы кітаптар көп. Соларды оқыту керек.

1. Баланың әкесі: Ой тәңір-ау! Жас балалардың осындайы бар. Біздің бала кітап талғамайды. Сәндемей-ақ оқыта бер. Пайдасыз болса, бұрынғы қожекемдер білмей оқытып па? Болмаса, кітабыңызды кірлемес, жыртпас, оқып беруге беріңіз.

Түсінбегені:

-Ойбай, мына заманақырдың молдасы қалай еді?

Осындай «біздер» деген атаудың ішінде неше түрлі ата-ана кейпі диалог пен полилогқа қатысып, оқуға деген баланың еңсесі үй іші, отбасынан басылып, алға ұмтылысқа жолдың жабылуын байқатады. Бүгінгі ата-аналардың арасында да балаға деген сыңаржақтық қараушылықтың түп тамыры осыдан екені бірден танылып-ақ тұр. Қорытындысын ақынның өзі құрастырып береді: «Бұл адам суретті жарықтықтарға жасаған өзі ынсап беріп, түзулікке салсын деуден басқа айтар сөзіміз аз секілді» [1, с. 56]. Бұл әңгіме 1912 жылы жазылған. Қарап отырсақ, оқыту процесін шебер ұстаздардай әңгіме жанры арқылы талдап, өзінің ілгерішіл ой-тұжырымдарын сөз құдіретімен кестелеп келтіріп тұрғаны байқалды. Нәтижесінде, С. Торайғыр «Қазақ ішінде оқыту жолы қалай?» деген түйіндемесіндегі іс-әрекет бүгінгі интерактивті оқытуға сәйкес келеді. Мұнда әр оқушыны бір-бір деңгейлікпен қабылдауға негіздеме жасалады. Бұл ой-пікірімізді дәлелдеу үшін төмендегі түзілімді келтіріп өтелік:

1. Ұстаз жаңа жолдың жарып салма, жарық ойлы, ғылым, педагогиканы оқудай ағызатын, азуы алты қарыс атақтылары болсын.

2. Бірінің баласы жүйрік, бірінікі жорға, бірінікі шабан. Бәрінің бастарын қосып ұстаймын десек, істің түбі жаманға айналатын болған соң амалың бар ма? Себебі: бір тәртіпше бірінші бөлімнің балаларын ата-анасының разы болмағандығынан, я бір уақытта жиналмағандығынан екі-үш бөлім қылып оқытуға тура келеді. Олай болғанда әрбір бөлім басына күніне екі мезгіл оқытқанда ең азы үш түрлі сабақ үйретуге керек. Бөлім басы үш сабақтан күніне жеті бөлімге 21 сабақ болады. 21 сабақты жақсылап үйретуге 21 сағат керек. Міне, сонда мейлің бұлбұл бол, мейлің дүлдүл бол, 21 сағаттың жартысы 10 сағат оқытатын шамаң бар ма? Жоқ. Оған сен де, балалар да, мырзаң да шыдамайды. Алдыңа келген баланы қуып жеңілейтуге шамаң тағы жоқ, онда мүлдем қаражүз атанып елден қуыласың, әрі жөндеп оқытуға шамаң келмесе, әрі шамаңның жоқтығын айтсаң, бұ күнің өзіңе көп болатын болса, «күл болмасаң, бұл бол» деп тез-тез суылдатып бірін-біріне тіркеп, ескі қу мүйіздердің ар жағында су мүйіз болмағанда қайтесің? Және сенде ұят деген нәрсе тағы бар, ол сенің бұл ісіңе разы болып тыныштық бере қоя ма?! Өз ісіңнен өз ісің жиіркеніп балалардың алдында кісі өлтіріп қылмысты кісі болған секілді амалсыз байлауда тұрғандай болып отырмайсың ба? Әрине солай. Менің түсінуімше қазақ ішіне оқудың таралмауы, таралса да ілгері баспауының бірінші себебі: молдалардың үйрете білмегендігінен емес, үйрету тізгінінің қолдарына берілмей, осындай бәлелерге ұшырауларынан деп білемін.

Қорыта келгенде, деңгейлікке саралап оқыту мәселесінің қиындығын ашып, оның көп баланы бір сыныпқа қамап оқыту тұрғысында мәнінің жоқтығын айтып өтеді. Бұл мәселе бүгінгі күні де шешімін толық тапты дей алмаймыз. Одан құтылудың бір амалы – тек интерактивті тақта арқылы интерактивті технология екені өз-өзінен түсінікті.

Ұйымдастыру төмендегідей жұмыстың жүйесінен тұрады: сұрау, жаңа меңгерілетін материалды қабылдауға әзірлеу, оны жинақтау, түсіну деңгейліктерін айқындау, қайшылықты анықдау (проблемалы) бекіту.Ілгерішіл озықтық дәрісті ұйымдастырудың жүйесі: мақсат пен оқытылымды қабыстыра қабылдатудың қамын қарастыру, біртұтас қүрылымды қуалайтын ізденісті - зерттеу сұрақтарына жауаптарды алдын - ала жіктеу, рейтинг жүйесін қүру, әдетте кездесе бермейтін мәселелерді талдай білу, дербес, өздігінен жұмысты жүзеге асыру, топтық, ұжымдық ықпалдастықты дамыту, түпкілікті нәтижеге жетудің болжамын табу.

Паритетті қарым-қатынас, студент пен оқытушының тең одағы.

Ізгілік жолын студент санасына жеткізу мақсатында өткен тарихымыз бен мәдениетіміздің ең құнды деген жерлерін оқыту жұмыстарына негіз ету көзделеді.

Адам баласының бар мүмкіндігі - кіші құдіреттілікке жете алуы.Тіпті сонау Күлтегін ескерткіші мен XI ғасырда өмip сүрген Қараханиттер мемлекетін басқарган тұста өмip сүрген әлемдік данышпан Жүсіп Баласағұнның «Құтты білігін» [2, 67 б.] және А. Құнанбайұлының [4, 116 б.] өлеңдері мен қара сөздерін ізгіліктің тipeгi ретінде бүгінгіге де көкейкесті мәселені шешуге көмегі бар.

Студенттеріміздің жүрегіне ұялатар ізгілік сезімін түсінерлік көздерді бәйттерден сұрыптап алып, іс-әрекетте олардың ұтымды қолдануы назарда болады. Ол тұжырымдар төмендегідей:

Білімсіздің тілін тиған жөн болар,

Білімдінің сөзін жиған жөн болар,

Білімдінің нұрлы сөзі сарқылмас,

Бастауы – кең бұлақ көзі тартылмас.

Қара бастың қарақшысы – қызыл тіл,

Қанша басты жұтты, үзіп ұзын тіл!

Басты ойласаң, тыйып ұста тіліңді,

Басың жұтар тізгінсіз тіл түбінде.

Мұндай меже-талап – студенттердің тілге деген көзқарасын дұрыстыққа ыңғайлап қалыптастыруына түрткі.

«Құдатғу білік» 1069-1070 жылдары 18 айдың ішінде жазылған. Авторы: Жетісу өңірінің Шу өзенінің бойындағы тарихқа ықылым заманнан бері белгілі ірі шаһирлардың бірі – Жүсіп Баласағұн. Жүсіп қоғамдық-әлеуметтік мәні терең, халықтың моральдық-этикалық бағдарламасы іспетті еңбегін 54 жасында (Түркия ғалымы Рашид Рахмати Араттың жобалауы бойынша) жазған. Ежелгі Баласағұнда бастап, Қашқарда аяқтап, Қараханидтер мемлекетінің сол кездегі әміршісі Бұғра ханға ел басқару, ал арасындағы ізгілікті қарым-қатынас құру жайлы данышпандық ой-түйіндерін тарту еткен. Бізге «Құтты біліктің үш қолжазбасы жеткен. Бірі – қазір Венада сақтаулы тұрған Вена нұсқасы. Үш Нұсқасын таба келе С. Е. Малов [167] Каир, Наманған нұсқаларының өзара жақындығын айтқан.

Кітап 4 ұғымнан құрылған: бірі - әділ (әділет-қоғамдық-әлеуметтік заң); екіншісі – дәулет (бақыт); үшіншісі – ақыл (ой, парасат, пайым, парық, бағам); төртінші – қанағат.

Бұл кітаптың құндылығы адамды екіге бөліп қарау:

1. Танымы; бірінші

2. Сезімі; жұп

3. Тәні; екінші

4. Жаны. жұп

Бүгінгі нарықтық қоғамның әлеуметтік жағдайы бұрынғы коммунистік, атеистік көзқарасқа жат дүниетанымды, діннің, мистиканың адам өміріне лайықты ғылыми негізіне сүйене отырып тәрбиелеуге ұмтылдырады. Олай болса, аталған баба өсиетнамасының ішінен таңдарымыз мына жолдар:

Аллаға: Іш пен тысты бірдей бөлген адам асыл.

Бұл мәтіннен төмендегідей технологиялық карталар студенттерді тұлғалық қабілеттерге жетелейді:

ақыл Көңіл берді, әрі тілін тербетті.

білім Ұят берді, берді құлық, келбетті.

Адам өнер

ес

ақыл Надандарды дерт пен бәле үйірер.

Жаман сөзге қимылдатпа тіліңді. жақсы сөз –

Кісілерге мирас ата сөзі ғой, жарым ырыс

Ата сөзі ұқсаң – құттың кзі ғой. (67 б.) жаманнан кесапат

Халық міні білімменен түзелер. ойлау өнерінің

Бұл екеуменен қыла алмасаң жұмысты, мазмұны

Білімді қой, ал қолыңа қылышты!

Ақылды бек-басшысы елдің шырағы,

Қылыш жұмсау – білімсіздің қылығы. (70 б.)

Жамандық – от, от күйдіріп өтеді, кесіп тастауы

Жолын бөгер күш жоқ, құл қып кетеді. (72 б.) бейпіл ауыз сор

Мен жамандық

шақырады
Ақылдыға қадір құрмет лайықты,

Ақымақ жан керең, сөзбес айыпты!

Пайдасы көп, аз ақылды аз деме,

Қадыры көп, аз білімді аз деме!

Бұл мәтіннен біздің студенттедің диагностикалауға септігін тигізер мына бір жолдарды тәрбиешілеріміз жоғары оқу орында әр студент санасына жеткізуді мақсат етеді:

Ерге керек төзімділік күш-қайрат,

Тұру керек күн мен айдай нұр жайнап.

Жомарттық һәм салмақтылық қажетті,

Білімділік, ақылдылық қажетті.

Барлық іске зерек болса, парықтап,

Ала білсе, өз керегін анықтап.

Сонда толық болар ісің, пішінің.

Қызбалық пен ашу жауың қордалы,

Бұл екеуі тұтқан анық сорлары.

Қызбалық-сұм, ақыл-естен тандырар,

Жайсаң ерді ашу қапы қалдырар.

Біраз нәрсе кісінің қас-дұшпаны,

Білсе оларды өзін қинап қысқаны.

Бұның бірі – тілдің жалған айқаны,

Бұдан басқа – айтқан сөзден қайтқаны.

Үшіншісі – шарапқа аңсары ауғаны,

Шексіз – текке етер өмір қалғаны.

Тағы бірі жүгенсіз іс-қылығын,

Сүймес ешкім, алған жанды шырығын.

Енді бірі – зымияндық, бықсыған...

Бұлар жетсе, бір-бірімен қосылып,

Одан құт, бақ безер аулақ жосылып.

Ақыл – қолдар, ал білімнен құт туар,

Бұл жалғанның құлқын саған ұқтырар.

Ерлік, даңқ жарасар нағыз ерге,

Зұлымдық пен іштарлық намыс елге.

Ерлік, даңқ туады кісілікпен,

Ер қадірі – берсе, егер екеуін тең!
Рахатқа машақат жүрер тұтасып,

Сүйініш-күйініш тұрар жұптасып.

Масаттансаң бәле келіп табады,

Қуаныштың ізін қайғы жабады.

Дәреже өссе, уайым да аумақты,

Үлкен бастың бөркі сонша салмақты.

Парықсызды өз қолымен жазалап,

Ессіздерді қуды елінен қаралап.

Елі жақын – сақ қырағы адамның.

Бейғам кісі, көр, осалдық қылады.

Жау келсе, осыларды қырады.

Енжар болсаң, ұйқы басар, нас басар,

Ұйқы басса, басындағы бақ қашар.

Берілген бәйіт үзіндісін әр студенттің тұлғалық болмысын қалыптастыруға пайдаланамыз.

Ізгілікті қасиеттерді меңгерудің технологиясы төмендегідей:

1. Түзу заң;

2. Түзу құлық;

3. Тілі шырын;

4. Кішілік;

5. Істің сәтін тосу;

6. Терең ой;

7. Терең сөз;

Дәулеттің қасиеті:

1. Жаңарып, түлейді (өзгеріп отырады);

2. Ескінің түбі азап;

3. Туған нірсе құриды;

4. Өтер-кетер, тіршілікте бір еспе жел (дүниенің парқы);

5. Баянды болғызу үнемі білім жиюға бағынышты.

Дәулеттің баяндылық нышаны:

1. Іздеген жан жібек мінезді (Нұрлы жүрек);

2. Көңілі, құлқы таза, саф;

3. Тілі майда, шырын тамған;

4. Жігерлі;

5. Мекерлікті білмейді;

6. Жауыз істің маңынан жүрмейді;

7. Құрмет көрсеткіш;

8. Кішіпейіл;

9. Шарапқа аңсары аумайды;

10. Несібесін шашпайды;

11. Қол мен тілін бос ойыннан тиып ұстайды;

12. Көрінгенге еріп, лақпайды;

Әділ заңның сипаты:

1. Сыйлайды;

2. Ішін ашпайды;

3. Әділ заңын сайлайды.

Әділдің 3 қыры:

1. Өзі әділ;

2. Үкімі де әділ;

3. Сот үкімі де әділ.

Ізгіліктің сипаты:

1. Халық үшін құрақ ұшу;

2. Ізгі жүрек ізгілігін сатпайды;

3. Жомарт жандар құнын тілеп жатпайды;

4. Қайырымды жан қайырым етпес есеппен.

Ізгіліктің мазмұны:

1. Анадан ізгі туғандар;

Ізгілік-оң; Ессіздік-сол; Жүгің-ар.

1. Туралық, сенім;

2. Көрсеқорлық, ұятсыздық.

Мехнат, жапа, күйініш көз жасы – жамандықтың жолдасы.

Рахат, Даңқ, Қуаныш, һәм Салтанат – ізгі ниет еншілейтін мархаббат.

Қызмет қылма, қалтыраған сараңға,

Қапаланып, қор боласың аранда.

Мұнымен бірге студенттерді жан азығы мен тән азығы жайлы түйсіктері оянуы үшін оған Баласағұн бабамыздың берген анықтамасын тірек ұғым ретінде тәжірибеде пайдаланамыз:

Сауал берсе – шеш тіліңді жасырма!

Сұрамаса – ділмарсыма, тасыма!

Ақылды адам қарын бақпас, ой бағар,

Жан семіртер, ой семіртер, ойланар.

Тән семіртер – нәр ауыздан сіңеді,

Жан семіртер – сөз құлақтан кіреді.

Жүйелі сөз – ұлылық, ессіз сөз – жер түбіне жіберер.

Көп шыңдай біл, сөздеріңді тыңдай біл,

Ізгі ойларыңды әз жүрекке жалғай біл.

Қадірлісі – тіліне ұят сіңгендер,

Жүрек сөзін жүрегімен білгендер.

Өсиетнама:

• 
  шулама;
  
• 
  дүние үшін отқа түспе;
  
• 
  кісі затын алма;
  
• 
  қанағат, тәрбиеші бол;
  
• 
  жиған мүлікті (әке-шешең) әрі жалға;
  
• 
  жақсылық ет;
  
• 
  екі жүздіге сенбе;
  
• 
  өсекшіні жолатпа;
  
• 
  сыннан өткен кісімен жолдас, дос бол;
  
• 
  алуға асықпа;
  
• 
  сырыңды шашпа;
  
• 
  көңіліңді жасытпа;
  
• 
  көп ішіп-жеме (былапыт болма);
  
• 
  кісілерді күндеме;
  
• 
  қызғаншықтық адам ойындағы құты мен бағын қуар;
  
• 
  бөтенді үйге үйір қылма (ниеті түзу еместі);
  
• 
  құлқынды оңда (катарсис – очищение души);
  
• 
  ұяты жоқтан аулақ жүр;
  
• 
  сабырлы бол;
  
• 
  тіліңді тый;
  
• 
  қиянатшыл болма;
  
• 
  қара ниетке ерме;
  
• 
  тексіз сөзді парасаттама.
  

Ізгілікпен кәрі-жастың күйін біл,

Сөз, ісіңмен ел-жұртыңды сүйіндір.

Қай істе де қацсарлықтан айныма

Елге түзу заң түз, ұқсын бір-бірін...

Тый нәпсіңді, сорың содан түбінде.

Сұғанаққа сырынды ашып тарапта!

Опасызды есігіңнен қаратпа!

Ұл әкеңнің арқасында жаралар

Ана қарнын тек бірнеше ай паналар.

Ақылдың аты мәңгі-бақи қалады.

Өзге үшін құрбан болма тектен-тек,

Текке күйме, бағанды біл кеткенше!

Кісілерге тіл тигізбе, жерлеме,

Зәрлі сөз-өрт, өртке түссін ел неге?!

Тек қызыққа құштарланба, шаттанба,

Тегіс ұшар, қуаныш та, мақтан да!

Қос жиһанға билік еткің келсе егер,

Бес нәрседен қашық жүрсең, ел сенер.

1. Зорлық қылма, аралас па арамға,

3. Қанын төкпе, кек сақтама адамға,

4. Шарап ішпе, азғындыққа салынба

Нәсіп көріп алма қарғыс, назаны,

Дананың 200 астам қара сөздері бар екеніне көз жеткізу арқылы Абай Құнанбайұлының әлемдік данышпан деп аталу себебін жан-жақты ашып отыру көзделеді [4, 76 б.].

Мұнда адам факторын бағалаудың жан мен тән болып қабылдануына ерекше мән беріледі. Оған Абай Құнанбайұлының өз өлеңін жетекші идея ретінде қолданамыз:

Ақыл мен Жан –мен өзім, Тән – менікі,

Менікі өлсе өлер, өлсін оған бекі.

Қайғы келсе, қарсы тұр, құлай берме,

Қызық келсе, қызықпа, оңғаққа ерме,

Жүрегіңе сүңгі де, түбін көзде,

Сонан тапқан – шын асыл, тастай көрме.

Ақынның басқа да өмір бар екенін мойындарлық данышпан сөзі – студенттердің тек материалистік шеңберде қалып қоймауына түрткі.

Ұлттық тәрбие жұмыстары арқылы мұндай берілген бағдар физика, химия, математика, биология және т.б. пәндерінің мазмұн-құрылымын бүгінгі талап-мүддесінде көргісі келетіні өз-өзінен түсінікті болмақ. Олай болса, тәрбие студенттердің білім «қоймасын» «қопара» отырып, бекітерлік, жинақтарлық, қорытарлық роль атқаратыны сөзсіз. Екі сала бір арнаға құйылып, түйістіріледі (апперсепсе).

Әсіресе, табиғатта тіршілік тынысын, әлемді билеп тұрған микрокосмос барлығын түсінген Абай Құнанбайұлының мына бір өлең жолы тәрбиеміздің басты нысанасы (объект):

Алла деген сөз жеңіл,

Ақылға сыймас ол алла...

Ақылдың, ой-парасаттың падишасы, дана Абай болыс мырзалар мен надан дүмше молдалардың бейнесін ең жыртқыш аңға салыстырады, балайды. Мұндайларға «құйрығы-шаян, беті-адам» деп ат қойды. Мұндай бағаны өлеңдерінен де кездестіреміз.

Кітапты молда теріс оқыр,

Дағарадай болып сәлдесі,

Мал құмар, көңілі бек соқыр,

Бүркіттен кем бе жем жесі.

Дәл осы пікір арқылы студенттердің тән азығын қуаламай, тек Кісілік сатысына көтеріліп қоймай, кіші Құдірет Медиумына көтеріле алу сырларын ұлттық әрбие жұмыстары арқылы бойларына сіңіру. Абайдың қара сөздері мен өлеңдерін жүйелеп, тұтас қабылдаудың маңызы тәрбие нәрін дұрыс таба білуге бағыттаушылығы болса керек. Студенттердің Ізгілік жолын таңдауы үшін тек нұрлы сипаттайтын үзінділерді пайдалану дұрыс болмас... Сол себепті ақ пен қараны, нұр мол сұрды, ізгілік пен зұлымдықты ажыратарлық әрекеттердің жұптық қырларын қатарынан алуды жөн көрдік. Мәселен Абай Құнанбайұлының өлеңдерін тұтастықта қабылдаудың төмендегідей жүйесі назарда болады:

Ақсақалдың әкенің, білімдінің сөзінен сырдаң тартып, тез жиренбек.

Наданның сүйенгені көп пен дүрмек.

Мақтан үшін қайратсыз болыс болмақ,

Иттей қор боп, өзіне сөз келтірмек.

Отарлау саясаты еліміздің есінен өшпес таңба салып кеткенін өзіміздің қарадүрсін сөзімізден түсіргеннен гөрі, Абай тілімен жеткізу де тұжырымдамамыздың негізгі мақсаты:

(Қартайдық қайғы ойладық),

Орыс айтты: Өзіңе ерік берем деп,

Кімді сүйіп сайласаң, бек көрем деп...
Жақсы менен жаманды айырмадың...

Ұқпайсың өз сөзіңнен басқа сөзді...

Бас-басыңа би болған өңкей қиқым.

Мінеки бұзған жоқ па елдің сиқын?

Өз қолыңнан кеткен соң енді өз ырқың.

Бірлік жоқ, береке жоқ, шын пейіл жоқ,

Сыпырылды байлығың, баққан жылқың...

Күш сынасқан күндестік бұзды-ау шырқын.
Жауға келер қорқақтау,

Еркін жерде ызақор,

Тамырың келер тарқылдап...

Сасық таңдау келедң,

Орыс сияз қылдырса,

Болыс елді қармайды.

Қу старшын, аш билер.

Әз жүрегін жалғайды.

Орыссыз жерде топ болса,

Шақырған кісі болмайды.

Бас қосылса арысқа,

Кім шабады намысқа.

Мұнымен бірге Абай Құнанбайұлының 38-қара сөзін даму жүйесін тәрбиелейтін тірек ретінде барлық жоғары оқу орны студенттерінің назарында болуына мүмкіндік туғызамыз.

Әр студенттің таным деңгейін үнемі өсіріп отыруы үшін 38-ші қара сөзінде 8 биорефлекторлық иірімдер берілген:

1. 
   Хаят – тіршілікке адамның өз-өзін ынталандыруы;
   
2. 
   Ғылым - әркімнің өз қабілет, қажетіне қарай ғылымды жиып, сақтауы, қорғауы;
   
3. 
   Құдірет – басқарушы микрокосмосқа бас июшілік;
   
4. 
   Басар – тануға, түсінуге, көруге ниеттену;
   
5. 
   Сәмиғ – естуге бағыттау;
   
6. 
   Ирада – арманның жүзеге асуын тілеу, қалай; (Аллаға жалыну)
   
7. 
   Кәлам – сөйлеу шеберлігін үнемі шыңдау;
   
8. 
   Тікин – болдыруға әрекеттену
   

Дамыған адам деңгейіне жетудің амалдарын А.Құнанбайбайұлы 38-қара сөзінде 300-ден астам қасиеттерді жинақтау әдісімен берген. Біздер студенттердің дамушылық бағытын тәрбиелеу мақсатында 300-ден астам асыл қасиеттерді 14-ке шақтадық:

• 
  батыл (қиянат) – дамымаған адамды жанға жолатпау;
  
• 
  рахман (бір-бірімізге пайда келтіру);
  
• 
  рахым (бір-бірімізге нұр шашу, мейірім төгу);
  
• 
  ғафур (кемшілігімізді кешіру);
  
• 
  уалид (сүю, істі сүю, табиғатты сүю, Алланы сүю);
  
• 
  ғафиз (қорғаушы);
  
• 
  сәттар (айыпты жабушы);
  
• 
  разақ (қызық беруші);
  
• 
  нафиг (пайда беруші);
  
• 
  уәкіл (өзіңді-өзің басқару);
  
• 
  ләтиф (кірсіз таза, мөлдір);
  
• 
  бинаән (негіз, 7 атаны білу, тегіңді);
  
• 
  машхар (Алланың алдында күнәңді кешіру) [4, 82 б.].
  

Жоғары оқу орны студенттерінің ғылыми деңгейі дамушылыққа бағытталуы керек. Бұл бағытта А. Құнанбайұлының ғылым меңгерудің сырларын ашатын кеңестерін нысанаға аламыз:

• 
  ғылымды қажеттікке негіздеу;
  
• 
  ақиқат пен мақсатқа негіздеу;
  
• 
  ыждаһаттану;
  
• 
  бойдағы салғырттықты қуу;
  
• 
  алған ғылымды сақтау, жию, оны қорғау.
  

• 
  Елді «Пысық» билейтұғыны несі?
  
• 
  Достың дұшпан болтұғыны несі?
  
• 
  Қариялардың бір-бірімен келіспейтіні несі?
  
• 
  Тоқал қатын еркелейтіні несі?
  
• 
  Нәпсісін тоқтатқан адамның жаман, нәпсісі билеген кісінің мықты аталатыны несі?
  
• 
  Өтірік сөзге шаруаларын тастап сүттей ұйыйтыны несі?
  

Жоғары оқу орны студенттерінің тәрбиелілігі жайлы пішіні төмендегі талаптарға сәйкес келуі керек:

• 
  Жүзі нұр жайнаған;
  
• 
  Тілінен бал тамған;
  
• 
  Сөзін есеппен сомдайтын;
  
• 
  Басқаны мүлтіксіз тыңдап, ой қорытатын;
  
• 
  Жамандықтың мағына жуымайтын;
  
• 
  Өз-өзіне сенім артатын;
  
• 
  Болашаққа үмітпен көз жүгіртетін;
  
• 
  Бүкіл әлемді билеушіге ерекше сүйіспеншілікпен қарайтын;
  
• 
  Барлық материяны жоғары деп санап, адамның бәрін де бауырым деп сүйе білетін;
  
• 
  Нәпсісін тізгіндей алатын;
  
• 
  Тән азығын жан азығына бағындыратын;
  
• 
  Ерік-жігерін оңға бағыттайтын;
  
• 
  Ізгілік пен Зұлымдықты, жақсы мен жаманды, ақ пен қараны ажырата алатын;
  
• 
  Алған тәрбиелерін өздерінің ішкі мақсаттары мен қабілеттеріне жарататын;
  
• 
  Мейір шашатын, біреудің айыбын жаба білетін;
  
• 
  Сыр шашпайтын;
  
• 
  Ісінің бәрі өзіне және өзгеге пайда келтіретін;
  
• 
  Халқының тарихы мен мәдениетін пайымдайтын;
  
• 
  Санатты ой-түйіндерді жинай білетін;
  
• 
  Өзінің бойындағы асыл қасиеттерді дамыта алатын;
  
• 
  Өзінің бойындағы көлеңкелі кемсін мінез-құлықтарын жеңетін;
  
• 
  Басқаның кемшілігін кешіретін;
  
• 
  Жанындағы адамдарға қорған болатын;
  
• 
  Өзінің дүние танымын тұратын аймағына, өлкесіне сәйкестендіретін;
  
• 
  Әлемдік мәдениеттің талап-мүддесіне ниеттендіретін.
  

• 
  Жеккөру – келіспеу әрекетін тізгіндейтін (ұстамды, сабырлы);
  
• 
  Ұрыс-жанжалға араласпайтын, мәртебесін жоғары сатыға бағыттайтын;
  
• 
  Бөтен адамды орынсыз жақындатпайтын;
  
• 
  Өзін-өзі танитын;
  
• 
  Қайратын, ақылын жүрекке бағындыратын;
  
• 
  Өзі-өзіне есеп бере алатын;
  
• 
  Өзінің жақсы мінездерін оңға бағыттайтын;
  
• 
  Өзінің қоғамдық, әлеуметтік рөлін анықтайтын;
  
• 
  Өзін мақсатты іске талпындыратын;
  
• 
  Ақыл-ой-парасат-пайым-парық-бағам секілді ойлау әрекетін үзіліссіз дамытатын;
  
• 
  Болашақта кім болатын дөп болжайтын;
  
• 
  Өзгерістікті меңгеруі үшін тәрбие өрісін қосымша ақпаратпен толықтыратын;
  
• 
  Өз-өзін субъект деп есептейтін;
  
• 
  Өзінің мәдени дәрежесін арттырып отыратын;
  
• 
  Ұлттық намысын жібермейтін;
  
• 
  Басқа ұлттар мен ұлыстарды сыйлай білетін, олардан өз керегін ала алатын;
  
• 
  Рухани байлығын халқының мүддесіне жұмсайтын;
  
• 
  Өздігінен қажеттілікті кейінгі кеңістікке ыңғайлайтын;
  
• 
  Мақсаттылықты құдіретке бағындыра алатын;
  
• 
  Табандылықты елін, отанын сүю негізінде ұстанатын;
  
• 
  Еріктілікті ыңғайлы іске бағыттайтын;
  
• 
  Өздігінен іскерлік, оқшау пайдалы істі ұйымдастыратын;
  
• 
  Философиялық ойлау дәрежесіне көтеретін;
  
• 
  Өзінің кірісі мен шығынын есептеуі халықтық деңгейге жеткізетін;
  
• 
  Басқа адамның, ұлттың, ұлыстың ішкі ниетін, болмысын, құбылысын сыртқы нышандары арқылы ұға білетін;
  
• 
  Нәпсісін сөндіре білетін;
  
• 
  Құмарлық тәртіп межесінен шығып кетпейтін;
  
• 
  Өршіл жүрегін өмір сүйгіштігіне бағамдайтын;
  
• 
  Табиғатты басқарушыға бас иетін;
  
• 
  Адамның бәрін үлкен жүрегімен сүйетін;
  
• 
  Елінің болашағын ойлайтын.
  

Жеке бір ұлт тәрбиесі әлем философтарының тұжырымдарымен түйіссе, ол – үлкен бақыт. Ондай бақыттың иесі – қазақ халқы. Бүкіләлемдік өмір сүрудің ұстанымына айналған Қытай елінің данышпаны Конфуцийдің: «ізгілік пен жақсылық ақыл-парасатсыз зұлымдық туғызады», - деген тұжырымының құрам бөліктеріне ой жүгіртейік, қазақи тәрбиеге сәйкесе ме екен?:

1. 
   Әрбір күніңді ең соңғы күндей өткіз;
   
2. 
   Біреулердің айтып отырғаны ақиқатқа сыйымды болса да, олардың ғайбаттап отырғандарына сен қосылма;
   
3. 
   Өз-өзіңе ең сенімді де тұғырлы досыңдай қара: күнделікті күйкі тіршіліктің келеңсізінен өзіңді сақта;
   
4. 
   Бүкіл әлемді өзіңе қарсы, жау деп ойлама, оның сенде шаруасы жоқ;
   
5. 
   Өзіңнің табысың мен жетістігіңді барлық жұртқа жариялама, жау табасың;
   
6. 
   Достарыңа да, жолдастарыңа да, жауларыңа да өз мәселеңді шешеді деп ойлама, тек Құдыретке және өзіңе сен;
   
7. 
   Жұрттың жаман қылықтарын тізбе, ол өзіңде одан да көп;
   
8. 
   Барлық істің жауапкершілігін өзіңе алма, артынан саған болысар ешкім жоқ;
   
9. 
   Ақшаңды ұсақ-түйекке шашпа, ірі дүниеге, құнды затқа төле;
   
10. 
    Барлық адамнан жақсылықты үйрен. Әр адам – саған ұстаз;
    
11. 
    Ортаңды күлкі-әзілмен әрле, күлкі – ең тиімді ем;
    
12. 
    Балаларыңды жасытпа, оларға үлкендердей қарым-қатынас құр;
    
13. 
    Кіші-гірімге кейіме, өзіңе рахат сыйла;
    
14. 
    Реніш-өкпе сақтама. Өкпе-кек – адамға ауыр жүк;
    
15. 
    Ішкі байыптылық, ұстамдылық адамға бақыт әкеледі;
    
16. 
    Ұдайы кешігіп жүретін адам өзін басқалардан артық қояды;
    
17. 
    Жақындарың саған масыл емес, ол тектілікті зауалды, кармаңды түзетер мүмкіндігің;
    
18. 
    Сөзіңді түсінікті құр. Түсінікті сөз парасатқа жетелейді;
    
19. 
    Табандылық пен шыдам, төзім сақта, бұл қасиеттер сенің күш-қуатыңның жойылуынан құтқарады;
    
20. 
    Қарым-қатынаста қытай жібегіндей мінез таныт, іс-әрекетте, қызметте қаталдық көрсет;
    
21. 
    Жұрттың осал жерін көзіне айтпа, оны жұрт басқаша бағалайды;
    
22. 
    Жұрттан сен қолдау іздеме, жұрт сенен қолдау тапсын;
    
23. 
    Балаға айғай салып ұрсудан бұрын сен өзіңе айқайлап ұрыс;
    
24. 
    Тәкапарлық пен өзімшілдік салдарынан пәлеге ұрынба;
    
25. 
    Балаларыңды жеке меншік ретінде ұстама, олардың жұмыс істеу қабілетін ар-ұжданына бағындырып тәрбиеле;
    
26. 
    Кеселді ауру кеселді мінезден пайда болады;
    
27. 
    Сенің ой-тұжырымың қайда, сен сондасың. Өзіңнің қайғы-шерің мен мұңыңды қайта-қайта жаңғыртпа, ол сенің ілгері жылжыуыңа кедергі.
    

Олай болса, қазақи ұлт тәрбиесінің мәйегі – әлем халықтарының философиялық дүниетанымымен түйіседі, сондықтан біздер бақыт, құт қонған халықпыз.