Қорытынды: Нұсқау таратпалары

1. Төмендегі сөздерге анықтама беріңдер:

өзен аңғары

өзен жүйесі –

бастау –

саға –

өзен құламасы –

өзен еңістігі –

су шығыны –

жылдық ағын –

2. а) Қарапайым әдіспен карта бойынша өзеннің ұзындығын өлшеңдер.

б)Жазық және тау өзендерін анықтаңдар. Физика курсында алған білімдеріңді пайдалана отырып, өзен қуаты мен жылдамдығы қандай факторларға байланысты екендігін анықтаңдар.

Есептер шығару:

Ертіс өзенінің құламасы мен орташа еңістігін анықтаңдар.

3. Оқулықтағы деректерді пайдалана отырып (Ертіс, Сырдария, Жайық, Іле, Шу, Аякөз, Үржар) салыстырмалы кестені толтырыңдар.

5. Таңдауларың бойынша төмендегі жоспарға сүйене отырып (Каспий, Арал, Балқаш, Зайсан, Алакөл, Марқакөл, Сасықкөл) көлдерге сипаттама жазыңдар:

а) географиялық орны -

ә) ауданы -

б) көлемі -

в) ұзындығы –

г) ені –

ғ) тереңдігі -

д) тұздылығы -

е) температурасы -

ж) флорасы мен фаунасы -

з) шаруашылықтағы маңызы -

и) экологиялық жағдайы –

Қорытынды:

Нұсқау таратпалары

(Инструктивті карта)

Сарамандық жұмыс № 6

Тақырыбы: Ел аумағындағы топырақ түрлері

Тапсырмалар:

1. Төмендегі сөздерге анықтама беріңдер:

Қарашірік –

Топырақ –

Лëсс –

Топырақ -

Топырақ түзуші факторлар

3. Атластың 18 – 19 беттеріндегі «Топырақ картасы» бойынша топырақ түрлерін анықтап, кескін картаға түсіріңдер.

4. Сәйкестерін табыңдар

орманды дала – ашық қара қоңыр

дала – қызғылт

шөл –қара, қызыл қоңыр

шөлейт –қара топырақ

6. Әрбір табиғат зонасындағы топырақ типтері мен қасиеті

Табиғат зоналары	Топырақ түрлері	Гумус құрамы (%)	Топырақ қасиеті
Орманды дала
Дала
Шөлейт
Шөл

7. Мелиорация түрлері Қазақстанның қай аймағында басым?

Мелиорация түрлері Территориясы

суару

құрғату

химиязация

1.Төмендегі сөздерге анықтама беріңдер:

Ксерофиттер –

Эфемерлер –

2. Ассоциативті карта

Өсімдікке әсер

ететін факторлар

3. Сынып оқушыларын төрт топқа бөлу. Әр топ таңдау бойынша алған кеппешөппен 10 – 15 минут жұмыс істеп, кесте толтырады.

4. Қазақстанда кездесетін дәрілік өсімдіктерді атаңдар.

1)Қазақстанда өсімдік жамылғысы 6000 дай өсімдік түрінен тұрады. Басқа көрші елдермен Ресей, Орта Азия, Кавказбен салыстырғанда бұл онша көп емес. Не.ге?

2) Өсімдіктердің таралуы қандай заңдылықтарға бағынады?

1. Табиғат зоналарының алып жатқан аумағын шеңберлі диаграмма түрінде сызып, салыстырыңдар.

3.Табиғат зоналарына салыстырмалы сипаттама беріңдер.

1. Физикалық және аудандастыру карталары арқылы ірі географиялық аудандардың шекараларын анықтап, кескін картаға түсіріңдер.

2. Берілген жоспар бойынша тауларға сипаттама беріңдер

Сарыарқа

Сауыр – Тарбағатай

Жоспар:

а) географиялық орны

б) жер бедері

в)пайдалы қазбалары

г) климаты

ғ) ішкі сулары

д) табиғат зонасы, өсімдік, жануарлаы

е) шаруашылықта пайдаланылуы

3. Төмендегі берілген жоспарға сүйене отырып Сарыарқаның Ақсораң шыңынан Алтай тауының Белуха шыңына дейінгі аралықты гипсометриялық кескінге (профиль) түсіріңдер.

Жоспар:

1. физикалық карта бойынша сызбаның бағыты және горизонтальдармен қиылысу нүктесін анықтау;

3. милиметровкаға екі өзара қиылысқан перпендикуляр линияларын сызу;

4. вертикальды және горизонтальды масштабтарды анықтау;

5. сызғыш арқылы табылған нүктелер картадан горизонтальдарға түсіріледі және горизонталдардың белгілері қойылады.

6. қиылысқан өзен, көл, теңіз нүктелері белгіленеді. Вертикальды масштаб бойынша кеңістіктегі нүктелердің орналасуын тауып, линиямен қосыу;
Қорытынды:
Нұсқау таратпалары

(Инструктивті карта)

Сарамандық жұмыс № 10

Тақырыбы: Табиғат ресурстары.

Мақсаты: Оқушыларды табиғат ресурстарын тиімді пайдаланып, құрып кетуден

сақтауға, қорғауға, жауапкершілік сезімін қалыптастыруға баулу.

зоналары карталары

Тапсырмалар:

1. Төмендегі сұрақтарға жауап беріңдер:

а) Табиғат ресурстары дегеніміз не?

ә) Табиғат ресурстарын қандай топтарға бөлуге болады?

б) Өздерің түрған жердің экологиялық жағдайы қалай?

в) Қоршаған ортаға көп зиян келтіріп жатқан жергілікті кәсіпорындарды анықтаңдар.

2. Шығыс Қазақстан облысы бойынша табиғат ресурстарының түрлеріне сипаттама беріңдер.

Минералдық –

Климаттық –

Су –

Топырақ –

Рекреациялық –

3. Атласты және қосымша әдебиеттерді пайдалана отырып, төмендегі жоспар бойынша Қазақстанның экологиялық дағдарыстағы аудандарын анықтап, карта – сызба құрастырыңдар.

Дағдарыс тудырушы себептер:

-қалалық өнеркісіп

-Сумен ластану

-ту – кен өнеркәсібі

-ауыл шаруашылығы

-селитебті

-радиоактивті қалдықтармен

-антропогендік

-аридтену (шөлге айналу)

Еліміздегі экологиялық мәселелер қалай шешімін табуда?

Еліміздің әрбір азаматы табиғатты қорғауы үшін не істей білуі керек?

Семей қаласы бойынша қандай экологиялық мәселелерді шешу қажет деп ойлайсыңдар?

Қорытынды:

ҚОСЫМШАЛАР
Шоқан Семейде

Шоқан Шыңғысұлы Уалиханов алғаш саяхатын 1855 жылы жазында Госфортпен бірге таяуда құрылып, Батыс Сібір губерниясының құрамына енген Семей облысын аралаудан бастады. Омбы мен Семейдің арасындағы ұзақ жол бойы Шоқан арт жағында жайғасқан Сахараның Омбылық білгіштерінен дала халқының жағдайымен танысты. Генерал – губернатор Госфорт Семейге азиялық сән – салтанатпен келді. Семей қорғаны генерал – губернаторды от шашумен қарсы алды. Шоқан Ертіспен өтетін өткелге қарай бағыт алып, қалаға аяқ басты. Осыдан бірнеше жыл бұрын Семей алтын түйе, жарты ай және бес жұлдыз бедерленген қалалық елтаңбасын алған. Шоқан ол елтаңбаның Ертіс бойындағы қаланың толық сәйкес келетінін білетін. Бұл саяхатта ол Госфорттың аудармашысы болды. Осы жылы В.П.Демчинскийдің (Семей губернаторы) үйінде Ф.М.Достоевскиймен танысты.

Губернатордың шеруі Семейдің қыр жолымен Қапалға тартты. Шоқан Жетісуда қалып Жоңғар қақпасына, Алакөлге соғып, күзге салым Омбыға оралған.

1956 жылы көкек айының бас кезінде Шоқан пошта жолымен Семейге аттанған. Ш.Ш.Уалиханов күнделігінің алғашқы жолдарына жердің географиялық атауын анық жазып, өсімдіктерін, құстарын суретке аслды. Семейде Демчинскийдің үйіне түсіп, Достоевскиймен кездесті.

Ш.Ш.Уалихановтың өміріндегі өте зор маңызы болған сол 1856 жыл еді, оның жасы да бар болғаны жиырмадан асқан еді. Бұл сапарында Тарбағатай, Алакөл атыраптарын жан – жақты зерттеді. Осы саяхат кезінде сызған оның қарапайым карталары – арнаулы топографиялық түсірілімдер жүргізілмеген Тарбағатай баурайының алғашқы карталарын құрастыруда кеңінен пайдаланылды. Тарбағатай мен Зайсан алабының зерттелу тарихында Г.Н. Потаниннің еңбегі зор.

Поручик Уалиханов орыс географиялық қоғамына мүшелікке 1857 жылы 22 ақпанда өткен қоғамның ашық жиналысында Семейде кездескеннен кейін жазылған Семеовтың кепілдемесімен қабылданған. Қарашаның аяғында ол Омбыға оралды. 5-желтоқсанда Ф.М.Достоевскийге өзінің хатын жазған.

1858 жылы өзін ержүрек саяхатшы даңқына бөлеген атақты Қашқар саяхатына барды. Осы жылдың желтоқсанында Верныйға (Алматы) бара жатып Семейге соқты.

Өзінің барлық саяхаттарына Семей қаласынан аттанған және Семей өлкесін зерттеп, тұңғыш картаға түсірген Шоқанның өмірі мен саяхаттары бізді қызықтыра түседі.

Шоқан туралы

Өтебай Тұрманжанов

Қарасам портретін Шоқанның,

Көремін бір жұлдызын Отанымның.

Құлаған «Қоянкөзге» көк жұлдызы,

Шоқаным шолпан екен ел таңының.

Шыңнан сұңқар ұшар деп шұбар балақ.

Ататын қараңғыны қарап тұрып,

Найзағай намыс үшін болам садақ,-

Қия кезіп, шың сүйіп, қыран жаны.

Елінің ханы болып, таңы болмай,

Қызарып бетте тұрды ұялғаны.

Жұмсады ол жастығын, махаббатын.

Бәлкім ол сондықтан да қыршын кетті,

Жұлдыз ғып ел көгінде өшпес атын.

1899, 12 сәуір (ескіше 31 наурыз) – Ақкелін болысының 4 – ауылында

(осы күнгі Павлодар облысы, Баянауыл ауданы) туған.

1909 – 1911 – ауылдық орыс – қазақ мектебінің оқушысы.

1911 – 1914 – Павлодар қаласындағы 2 – кластық училищенің шәкірті.

1914 – 1918 – Семейдегі оқытушылар семинариясының студенті.

1918 – 1919 – Семейдегі мұғалімдер курсының оқытушысы.

1926 - Атбасцветмет тресі және Қарсақбай мыс қорыту комбинатының

геологиялық барлау қызметінің жетекшісі

1940 - Жезқазған – Ұлытау аймағының кен байлығын іздеу жолындағы үздік

еңбегі үшін Қазақ ССР – ының 20 – жылдығы қарсаңында Ленин

орденімен марапатталды.

1941 – 1964 – Қазақ ССР Ғылым академиясының геологиялық ғылымдар

институтының директоры.

1941 - СССР Ғылым академиясының Қазақ бөлімшесінің президиум

председателінің орынбасары, 1943 жылдан председателі.

1942 - Бүкілодақтық аттестация комиссиясының шешімі бойынша, геология

– минерология ғылымдарының докторы атағы беріледі. «Жезқазған

ауданындағы кен орындары» еңбегі үшін СССР Мемлекеттік

сыйлығы берілді.

1944 - Қазақ ССР Ғылым академиясына академик және президент болып

сайланады.

- СССР Ғылым академиясының толық мүшесі болып сайланды.

1950 - «Геология профессоры» атағы беріледі.

1952 – 1958 – «Орталық Қазақстаннның металлогениялық болжам карталарын

жасау» жұмысының жетекшісі.

1955 – 1964 – Қазақ ССР Ғылым академиясының президенті.

1958 - Орталық Қазақстанның металлогениялық болжам карталарын

жасағаны үшін Лениндік сыйлыққа ие болды.

1961 – 1964 – СССР Ғылым академиясы президумының және геология –

география бөлімшесінің бюро мүшесі.

1963 - Геология ғылымын дамытып, Қазақстанның қазба байлықтарын

зерттеудегі үздік еңбектері үшін төртінші рет Ленин орденімен

марапатталды.

1964 31 қаңтар – Мәскеуде қайтыс болды. 3 ақпанда Алмаьтыда жерленген.
Орыс географиялық қоғамының Семей бөлімшесі

ХІХ ғасырдың 80 жылдарында Семей жерінде Е.П.Михаэлис, Н.Я.Коншин, А.А.Леонтьев, П.Д.Ловановский, С.С.Гросс, А.А.Блек, А.Н.Федоров, В.О.Костюрин, Н.Я.Ватсон сияқты саяси жер аударылғандардың үлкен бір тобының болуы Семей өлкесінің мәдени, рухани дамуына өшпес із қалдырды.

Императорлық Орыс Географиялық қоғамы Батыс Сібір бөлімінің Семей бөлімшесінің ашылуына қалада 1878 жылы құрылып, ресми түрде төрағасы губернатор А.П.Проценко болғанымен іс жүзінде барлық жұмысын Е.П.Михаэлис басқарды.

Қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбаев өлкенің қоғамдық өмірінің тыныс – тіршілігімен тығыз байланыста болып, Комитетке 1886 жылдың 4 мамырында мүше болып тіркелген.

Императорлық Орыс Географиялық Қоғамының Батыс Сібір бөлімінің Семей бөлімшесі ресми түрде 1902 жылдың 31 наурызында (13 сәуір) қоғамдық мәжіліс үйінде көпшіліктің қатысуымен салтанатты түрде ашылып, онда Комитет хатшысы Н.Я.Коншин сөз сөйлеп, комитет мүшесі Ф.К.Зобкин «О рабстве в киргизской степи» баяндамасын оқыды. Бұл Семей облысы үшін ғана емес, жалпы Қазақстан ғылымының дамуында өшпес із қалдырған сәулелі сәт еді.

Семей қамалы алғашында әскери бекініс ретінде салынғанымен Ресей империясы үшін рның маңызды шекаралық нүктеде орналасуы көршілес азиялық елдер туралы тың мәліметтер жинауға, шығыс мемлекеттерімен Ресей арасында сауда – экономикалық, саяси және мәдени байланыстар орнатуға қолайлы болды. Тоғыз жолдың торабында орналасқан көне шаһар Семейден саяхатшылар, экспедициялар мен сол кездегі басты көлік түйелерге жүк артқан сауда керуендер шартарапқа өтіп жатты. Императорлық Орыс Географиялық Қоғамы Батыс Сібір бөлімінің Семей бөлімшесінің ашылуы бұл іске жаңа сипат берді.

Семей арқылы ғылыми саяхатқа өтіп бара жатып әйгілі ғалымдар В.В.Сапожников, М.Э.Янишевский, П.Л.Драверт, Н.Я.Новембергский, т.б. бөлімшеде дәрістерін оқыған.

Семей жерінде туып - өскен ағайынды Николай, Виктор, Федор, Алексей Белослюдовтар. Төртеуі де өлкетанушы, суретші, педагог ретінде өлкеде үлкен ғылыми – зерттеу, ағартушылық қызметке саналы ғұмырын арнап, Семейде 1906 жылы өз қаржыларына геология, минералогия, антропология, археология, ерте заманғы киім үлгілері, кітаптар мен қолжазбалар, нумизматика, этнография бөлімдерінен тұратын 4 мыңнан аса экспонаты бар этнографиялық мұражай ашқан.

1909 жылы 24 тамызда өтке географиялық бөлім отырысында Семей бөлімшесіне белгілі орыс жазушысы, этнограф, Орталық Қазақстанды зерттеуші, табиғат сүюші М.М.Пришвинді мүшелікке қабылдады.

ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында қазақ зиялылары да саяси аренаға шығып, қоғам өміріне белсене араласа бастады. Қазақ зиялыларынан Әлихан бөкейханов Омбыдағы Батыс Сібір Географиялық бөліміне мүше бола отырып, Семей бөлімшесі жұмысына белсене араласқан. Ұлтымыздың мақтанышы, ойшыл ақын Шәкерім Құдайбердиев (1903 – 1907 ж.ж), Томсктехнологияинститутының түлегі, Алаш жетекшілерінің бірі, қазақтан шыққан тұңғыш профессор – матиматик Әлімхан Ермеков, Санкт – Петербңург университетінің алтын медальмен бітірген, ұлтымыздың тұңғыш заң магистрі, болашақ Алаш автономиясының құқықтық негізін қалаған Жақып Ақбаев, Санк – Петербург шағы үшін күрескен арыстарымыздың бірі Райымжан Мәрсеков (1902 – 1911 ж.ж.) қысқа да санаулы ғұмырына өз ұлтын өркениетті елдер қатарына қосу жолына жұмсаған Семейдегі семинария мұғалімдері Нұрғали Құлжанов пен зайыбы Нәзипа Құлжанова, орыстың ұлы жазушысы Л.Толстоймен хат жазысқан, мұсылман балалар мектебінің меңгерушісі, татар зиялысы Р.Елікбаев (1907 – 1919 ж.ж.) Зайсан уезінің тілмашы Иманқұлов Жәмбек (1902 ж.), тілмаш Оспанов Өмірбек, Күре болысынан Сандыбаев Сағындық (1902 ж.), Семей өлкелік сотының тілмашы Тарабаев Имамбек (1907 ж.), Павлодар көпесі Айткин Ахметолла (1902 ж.), көпес Хамитов Мұхамет (1902 ж.) және Абылайханов Арынғазы Семей географиялық бөлімшесіне мүше болған. Мұхтар Әуезов, Жұмағали Шанин, Шайбай Айманов, Мәннап Тұрғанбаев, Әбікей Сәтбаев, Ахметтолла Барлыбаев, Халел Ғаббасов, Кәрім Дүйсебаев географиялық бөлімге мүшелікке 1924 жылы қабылданып, бөлімнің ғылыми жұмысынан үлес қосқан.

2. Ә.Бейсенова, Қ.Карпеков. Қазақстанның физикалық географиясы. Оқулық 8 – сынып. Алматы «Атамұра» 2004.

3. Т.М.Бенькович, Д.Л Бенькович. Опорные Конспекты в обучении географии России. Москва. «Просвещение» 1997.

4. А.В Егорина, Ю.К Зинченко, Е.С Зинченко. Физическая география Восточного Казахстана.Альфа- ПРЕСС Усть Каменогорск 2002.

5. И.В Душина, Е.А.Таможняя, В.Б Пятунин. Методика и технология обучения географии в школе. АСТ «Астрель» Москва 2002.

6. Ұ.Есназарова. Қазақстанның физикалық географиясы. Оқулық 8 – класс

Алматы 2002.

7. Қ.Құрманов. Физикалық география. Анықтамалық сөздік. Алматы «Рауан» 1993.

8. И.Стрелкова. Шоқан.Алматы «Жалын» 1985.

9. В.И.Сиротин. Практические работы по географии 6 – 10 классы. М.: 2000.

10. В.С.Добржицкий, Б.А.Кондратьев. Практические работы по физической географии в средней школе. М.: Просвещение 1980.

11. И.И.Баринова. Самостоятельные и практические работы по физической географии. М.: Просвещение 1990.

12. Линева Л.А. Методические рекомендации. Усть – Каменогорск, 2001.

13. Т.Омаров. Қазақстан көлдері. Алматы «Қазақстан» 1987.