Саясаттану
жүктеу/скачать 15,5 Mb. Pdf көрінісі
|
otemisov karabala saisat
| ақын
- жырау поэзиясы болды. Ән мен өлеңнен құралатын жыраулық өнердің шығуының өзіндік мәдени, саяси - әлеуметтік себептері бар. Көшпенді халық арасындағы сауатты хаттанушылар санының аз болуы, баспасөз, баспахана өндірісінің болмауы бұл өнер түрінің қалыптасуы мен дамуына өз әсерін тигізді. Қазақ кауымы арасында шиеленісті саяси - әлеуметтік мәселелер көтерілмесе де көрші елдермен өзара қатынастарда салт - дәстүрге, ел шекарасына, ел басқаруға, билікке байланысты жаңа, тосын көзқарастар орын алды. Сондықтан ақын - жыраулар үшін күнделікті өмірде кездесетін мәселелер, өз хандығындағы немесе көрші мемлекеттердегі кездесетін елеулі оқиғалардың бәрі өзекті тақырыпқа айналды. Жыраулардың өнер құралы ретінде ән мен жырды пайдалануының өзі кездейсоқ емес. Негізінен сауатсыз көшпенді халықтың ой - сезіміне қара сөзге қарағанда шешендіктің, тапқырлықтың өнегесі болатын өлең сөздің және ән сазының тигізер әсері жоғары болды. Елге танымал ақын, жырау болу өте күрделі де қиын қызмет түрі. Себебі белгілі бір оқиғаны толық, нақты баяндау, бірнеше сағат, тіпті кейбір жағдайда бірнеше күн бойы тоқтаусыз жырлау, халыққа өнеге болар сөз табу, болашақты болжау - ақын, жырауға табиғат сыйлаған ерекше қасиеттер. Сондықтан ақынды қарапайым халық ғана емес, ел басқарушылары, тіпті хандар да сыйлаған, құрметтеген. Көп жағдайда ел басқарушылар ақындармен достасқан, жауласпаған, өз қалауынша қасына алып, саяси, әлеуметтік мәселелерге ақылшы, кеңесші қызметіне пайдаланған. Ал ақын - жыраудың ең маңызды міндеті - халық пен билік арасын байланыстырушы қызметі болды. Қорыта айтқанда, уақыт өте келе қазақ қауымындағы ақын - жыраулар тобы халықтың дәстүрлі мәдениетін дамытушы ғана емес, билік иелерінің ой - санасына, саяси көзқарастарына ықпал етуші рухани күшке айналды. Ақын - жыраулар тобының алдыңғы, аға буынына Қазтуған, Асан Қайғы (XV ғ), Досманбет (XVI ғ), Шалкиіз (1456 - 1560 ж.) жатса, ал кейінгі буынына елге есімі кеңінен танылған, халық алдында зор беделге ие болған жыраулар Ақтамберді (1675 - 1768 ж.), Тәтіқара (XVIII ғ.), Бұқар (1668 - 1781 ж.), Шал - ақын (1748 - 1819 ж.) және т.б. жатады. Осы аталған қазақ халқының өнер иелерінің бәріне ортақ жанр – ақындық өнер. Сол кездегі олардың өлең – жырындағы айтылған идеялары бүкіл әлемдік саяси және әлеуметтік теориялардағы кейбір тұжырымдарға өте ұқсас және солармен үндес келеді. Мысалы, Досманбет жырау сол кездің өзінде адамның өмірге келуінен бастап өзара тең құқықты екені туралы ой қозғайды. Ақынның пікірінше, адамға теңдік жаратылысынан берілген қасиет, адам өмірге келгенде бір - бірінен атағымен, даңқымен, билігімен ерекшеленбейді. Досманбет жыраудың бұл идеялары батыс ғалымдары Т. Гоббс пен Дж. Локктың «табиғи құқық» қағидаларымен сәйкес келеді. Бұл мәселелерді ақын «Тәңірінің өзі берген күнінде Ханұлынан артық еді несібем» - деп жырға қосқан. 16 Қазақ жыраулық өнерінің көш бастаушыларының бірі, өз заманындағы билік үшін болған күрестердің ешбірінен тысқары қалмаған ақын Шалкиіз Тіленшіұлы болатын. Ол әлеуметтік теңдік ғана емес, адамдардың бәрінде тең мүмкіндік болуын қалады. Бірақ ақын мемлекеттік заң алдындағы биліктен, адамдардың Тәңір алдындағы, Тәңір үкімі алдындағы теңдігін жоғары санайды. Содықтан ол: «Тәңірі өзіне бермесе, Менменсіп жүрген ержігіт Кісіден тартып жарымас» - деген пікір айтады. Бұл тұста Шалкиіз жырау ойларының Джон Локктың адамның жасампаздық қасиетін жүзеге асырудағы теңдік принципінің сақталуын ұсынатын либералистік идеяларымен үндес екенін атап өту қажет. Әлемнің әртүрлі түкпіріндегі, әртүрлі уақытта айтылған осы саяси пікірлердің өзара сәйкес келуі кездейсоқтық құбылыс емес, себебі жалпыадамзат болмысының, тарихының, мәдениетінің жалпы, әмбебап заңдылықтары барлық этностар, халықтар үшін бірдей, тұтас. Сондықтан қазақ халқының мәдениеті де өзіндік ерекшеліктеріне қарамастан осы жалпы заңдылық негізінде дамыған, қазақ даласындағы саяси білімдер соның бір бөлшегі болып табылады. Досманбет пен Шалкиіз жыраулардан кейінгі кезеңде қазақ халқының тарихы мен саяси өмірі елеулі өзгерістерден өтті. Бұл өзгерістер жаңа буын ақын - жырауларының қоғамдық - саяси ойларын уақыт талабына сәйкес бағытта қалыптастыруына себеп болды. Мемлекет билігі тарапынан феодалдық – патриархалдық қазақ қоғамына дәстүрлі адат және мұсылмандық шариғат құқықтарын бейімдеу мақсатындағы әртүрлі саяси бағыттағы іс - шаралар енгізіле бастады. Қазақтың дәстүрлі адат құқығы нақты жазба түрде бекітілмей халықтың ой - санасында: ар - ұят, әділеттік, үлкенге құрмет және тағы басқа адамгершілік заңдарымен қатар қолданылды. Ал ел билігі қазақтың адамгершілік, ата - баба заңдары бойынша белгілі тұлғалардың, билердің қолында болды. Қазақ қоғамындағы жазба түрдегі заңдардың қабылдануына дейінгі қолданылған дәстүрлік адат құқығының алатын орны өте маңызды. Осы заң ережелері негізінде мемлекеттегі барлық саяси - әлеуметтік қатынастар реттеліп келді. Адат заңын бұзбауға қоғамның барлық мүшесі бірдей міндетті, ал қылмыскер, заң бүзушының бәрі міндетті түрде жазаналады. Қылмыскерге қатысты билер қабылдаған үкім, рулық қауымның тікелей қолдауымен міндеті түрде, ашық, сол жерде, сол уақытта орындалуы тиіс болды. Қазақ елінің Ресей империясына қосылғанға дейінгі аралықта қызмет атқарған жүктеу/скачать 15,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|