Сборник научных статей научно-практической конференции «Байтанаевские чтения-Х»

216 
2.
Ахманова О.С. О разграниченности слова и словосочетания. –Москва, 1954
3.
Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазақ тілінің синтаксисі. – Алматы, 1976
4.
Виноградов В.В. История русского литературного языка. – Москва, 1978 
5.
Исаев С. Қазақ тіл білімінің мәселелері. – Алматы, 2008 
6.
Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. –Москва, 2009 
7.
Баскаков Н.А. Введение в изучение тюркских языков. – Москва, 1969 
8.
Убрятова Е. Н. Исследование по синтаксису якутского языка. – Москва, 2006 
9.
Оралбаева Н. Қазақ тілінің сөзжасамы. – Алматы, 2002
10.
Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы, 1991
11.
Аблақов А. Қазақ тіліндегі етістікті сөз тіркестері. – Алматы, 1986
ӘОЖ
Т.САЙРАМБАЕВТЫҢ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ СӨЗ ТІРКЕСІ
ТЕОРИЯСЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ҰСТАНЫМДАРЫ 
Сайдикаримова М. – 11738 оқу тобының студенті 
Ғылыми жетекші: Пазылова А.С. – аға оқытушы 
Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық университеті, Шымкент 
Резюме 
В данной статье рассматриваются принципы, принципы и подходы профессора
Т. Сайрамбаева к синтаксису словосочетаний в языкознании, а также вопросы 
формулирования суждений и выводов, вытекающих из фундаментальных проблем 
синтаксиса.
 
Сөз тіркестерінің синтаксистік жүйенің бірлігі ретінде пайда болуы және 
сөз тіркестері жүйесінің дамуы тілдегі шындық құбылыстарын бөлшектелген 
күйде қабылдаудың көрінісімен: объект пен әрекет, объект пен белгі, әрекет пен 
объект және т.б. заттар мен нақты әлем құбылыстары арасындағы қатынасты 
түсінумен байланысты. «Адамзат тілінде шындық құбылысын бөліп-бөліп 
жеткізген коммуникативті бірлік қазіргі сөйлем деңгейіне бағытталған даму 
барысында пәндік-логикалық қатынастардың кешенін білдіретін бірлікке 
айналды. Қатынастарды саралау процесі бір уақытта тілдің семантикалық 
жүйесін, 
тілдегі 
пәндік-логикалық 
қатынастарды 
беру 
құралдарын 
(сөзжасамның формалары, синтаксистік байланыс түрлері) дамыту процесі 
болып табылады» [1, 426]. Қазіргі тілдердің грамматикалық жүйелерінде 
предикативті, атрибутивті, объектілік, мән-жайлық қатынастарды нақтылайтын 
заттық-логикалық қатынастардың жүздеген түрлері көрініс табады. «Сөз 
тіркесі» термині «бірыңғай, бірақ бөлшектелген ұғымды немесе түсінікті 
білдіру үшін қызмет ететін екі немесе одан да көп маңызды сөздердің (оларға 
қатысты қызметтік сөздермен бірге немесе оларсыз) тіркесуін білдіреді» [2, 
26]. 
В. Н. Ярцеваның редакциясымен лингвистикалық энциклопедиялық 
сөздікте сөз тіркесі « бағыныңқы, грамматикалық байланыс – өиысу, меңгеру 
және қабысу негізінде екі немесе одан да көп маңызды сөздерді біріктіру 
нәтижесінде пайда болған синтаксистік құрылыс. Сөз тіркесі негізгі компонент 
деп аталатын және тәуелді компонентпен нақтыланған, нақтыланған 
тақырыпты, құбылысты, процесті, сапаны білдіретін номинацияның құралы 

217 
ретінде қызмет етеді» [3, 469]. ХІХ ғасырдың аяғы және әсіресе ХХ ғасырдың 
басы сөз тіркесі синтаксисінің шынайы ғылыми теориясының пайда болуын 
білдіреді және ол Ф.Ф. Фортунатов, А. А. Шахматов, А. М. Пешковский сияқты 
көрнекті ғалымдардың есімдерімен байланысты. Кейбір ғалымдар (Ф.Ф. 
Фортунатов, А. М. Пешковский және басқалар) синтаксисті сөз тіркесі ілімі деп 
санады, ал сөйлем сөз тіркесінің бір түрі ретінде қарастырылды. 
Басқалары (А.А. Потебня, А. А. Шахматов, В.В. Виноградов және т. б.) 
сөйлемді негізгі синтаксистік бірлік деп санады. Сөйлеудегі сөз тіркесі туралы 
айта отырып, С.Г. Тер-Минасова морфосинтаксистік және лексикалық-
фразеологиялық үйлесімділікті ажырата білу керек деп санайды. «Сонымен 
қатар, біріншісі-жалпы нәрсе, абстракцияның бір түрі, формула, нақты 
сөздерден алшақтату, ал екіншісі – белгілі бір форманы белгілі бір лексикалық 
мазмұнмен толтыратындай ерекше нәрсе. Сөз тіркесі – аталған екі фактордың 
бірлігі» [4, 33-34].
Т.Сайрамбаев сөз тіркесіне мынадай анықтама береді: «сөз тіркесі 
синтаксистік бірлік болып табылады, оның құрамына белгілі бір 
грамматикалық қатынастарға түсетін, өз кезегінде, заттар мен шынайы болмыс 
құбылыстары арасындағы қатынасты көрсететін маңызды сөздер кіреді» [5, 5].
Сөз тіркесіне қатысты әртүрлі көзқарастарды талдау негізінде, сондай-ақ 
валенттілік теориясы негізінде сөз тіркестерін бөлудің келесі критерийлерін 
бөліп көрсетуге болады :
1. Синтаксистік қатынастар – атрибутивті, объектілік, адвербиалды.
2. Белсенді валенттілік (сөздің (ядролық) тәуелді элементті (адъюнктт) 
қосу қабілеті және пассивті валенттілік (адъюнкттің ядролық сөзге қосылу 
қабілеті). Жоғарыда айтылғандарға байланысты ядролық сөзге, яғни сөздің 
белсенді валенттілігіне байланысты бөлуге болады: субстантивті сөз тіркестері, 
адъективті, етістік және адвербиалды сөз тіркестері. 
3. Сөз тіркесіндегі синтаксистік байланыс түрі бойынша: қиысу, күшті 
және әлсіз меңгеру (міндетті және міндетті емес валенттілік) және қабысу.
«Сөз тipкeciнің аясын кеңейтуде мынадай факторлар шешушi орын 
алады: 1) әрбiр сөз табының күрделi түpi; 2) көмекшi eтістік; 3) көмекшi eciм; 4) 
модаль сөздер; 5) шылаулар; 6) нумеративті сөздер; 7) түрлi қосымшылар; 8) 
фразеологиялық тiзбектер», - деп көрсетеді [6, 56]. 
Т.Сайрамбаев сөз тіркестерінің байланысу формаларын 4 топқа бөліп 
қарастырады: қиысу, матасу, қабысу, меңгеру. Байланысу түрінің 5-ші түрі 
жанасу сөз болмайды. 
Кейде сөз тіркестерінің байланысуында оларға түрлі жұрнақтар жалғану 
арқылы сөз тіркестерінің сыңарлары арасында өзгерістер кездесіп жатады. 
Мысалы, 15-20 қойлы ауыл деген де қой басыңқы сөзіне -лы қатыстық сын 
есімінің жұрнағының жалғануы арқылы сөз тіркесіндегі басыңқы сөз 
бағыныңқы қызметке ауысты. Бұның барлығы сөз тіркестерінің сөйлем 
мүшесіне ауысудағы өзгерістердің бірі. Бұдан сөз тіркестеріне қарағанда 
сөйлем мүшелерінің аясының кеңдігін, екіншіден, мағыналық жағынан да мол 
ауқымды екенін көреміз [7, 25]. 

218 
Сонымен, профессор Т.Сайрамбаев синтаксис саласындағы өзекті 
мәселелердің бірі саналатын қазақ тіліндегі кез келген құбылыспен байланысты 
сөз тіркестерін зерттей келе, ұқсас тұлғалардың қатыстылық дәрежесін, 
ұқсастықтары мен ерекшеліктерін анықтап, алдыңғы ғалымдар тұжырымдаған 
принциптермен шектелмеген көптеген құбылыстарды ашты. Яғни, «Қазіргі 
қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері», «Сөз тіркесі және жай сөйлем 
синтаксисі» монографиялары тіл білімінің синтаксисі саласындағы бірқатар 
күрделі мәселелердің шешімін таба алды.
Т.Сайрамбаев өзінің алғашқы ғылыми жұмысын 60-шы жылдары бастап, 
ғылымға жарты ғасырлық ғұмырын арнаған, грамматиканың синтаксис саласы 
және сөз тіркесі саласын көп зерттеген. М.Балақаевтың зерттеулерімен негіз 
алып бастаған, бұл салада ол түркі тілдерін зерттеген қазақ (Қ.Жұбанов, 
С.Аманжолов, А.Әбілқаев, Н. Ұйықбаев, Р.Әмір, О.Төлегенов және т. б.) және 
орыс 
ғалымдарының 
(Е.И.Убрятов, 
Н.К.Дмитриев, 
Н.К.Баскаков, 
П.М.Мелиоранский және т. б.) еңбектерін салыстыра отырып, қалыптасқан 
тұжырымдармен қате көзқарастарға өз көзқарасын білдірді. 
Профессор Т.Сайрамбаевтың синтаксистің ауқымды саласына арналған 
еңбектерінің төңірегінде сөз сөйлеу барысында біз оның ұстанымдарын басқа 
ғалымдармен салыстыра отырып жүйелеуге тырыстық, кейбір ғалымдар 
тұжырымдаған қағидаттарды қабылдамады, қалыптастырған қағидаттарға 
байланысты көптеген ғалымдармен үндестігі де бар. Бірақ ғалымның тіл 
біліміне қосқан үлкен үлесі тек бір ғана жұмыспен шектелмейді деп санай 
отырып, оның әр ұстанымға негізделген пайымдаулары жеке еңбек жүктемесіне 
айналуы мүмкін деп айта аламыз.

жүктеу/скачать 8,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: