Шахмардан есенов

Қаныш ағасының әңгімесін ыждахатты түрде тыңдады, тілегін де, артқан сенімін де түсінді. Ол ұзақ ойланған жоқ, «несі бар, қалсам қаламын! Қаныш ағаның өзі де осы жерден өскен жоқ па?! Практиканы, өмірді көру керек демеді ме. Оның үстіне ғұлама ғалымның өзі ұсыныс жасап, сенім білідіріп тұрғанда...» деді, өзіне өзі мақтаныш сезіммен. Тек ауылда, Тартоғайда қалған қарт әкесі мен шешесін ойлай берді. «Оларды көшіріп аламын осында!» Осы ойдың келуі мұң екен Шахмардан Жезқазғанда қалуға белді бекем буды.

Ертесін Шахмардан ертемен Қаныш Сәтбаев бөлмесіне барып, шешімін айтты.

Сөзін аяқ асты етпей, құлақ асқанына риза болған Қаныш ағасы: «Бір жыл істеп көр, болмаса Алматы қайда қашар дейсің...» деп, жұбатып, арқасынан қақты. Академик Сәтбаевта Алматының қызығын тауысып болмаған жастың қаңбағын жел қуған мына маң далада қалар ма екен, қалмас па екен деген бір үміт, бір күдіктің болғаны рас еді. Шахмарданның бұл шешіміне көңілі көтеріліп, жүзіне нұр ұялап қалды. Ол дереу Геология-барлау басқармасының бастығына «жұмысқа ал, далаға жібер...» деп, телефон соғып, нақтылы тапсырма беріп те тастады.

Содан, Шахмардан Сарыарқаға «атқосшы» болып келіп, отряд геологы атанып, Жезқазғанда қалып қойды.

(Бұл оқиғаны, өмірде осылай болғандығын Шахмарданның жары Кәмила апай айтып берді. Біз де оқырманға оқиға желісін өзгертпей беруді ойладық)

***

Қазақстанның географиалық картасына назар салсаңыз дәл жуан ортасында атжалданып жатқан адырлы аймақ Сарыарқа деп аталынады. Солтүстігі—Батыс-Сібір ойпатынан басталып, Оңтүстігі—Балқаш-Алакөл құйылымына дейін созылған, Шығысы Алтай, Сауыр, Тарбағатай сілемдерінен басталып, Батысы-Торғай жазығына дейін созылған алып жонды ертеден-ақ халқымыз Сарыарқа деп атаған». Сол Сарыарқаның бел баласы—Жезқазған, Жезді, Ұлытау.

Ұлытау! Атына заты сай деуге болады. Оның төскейі малға, жер асты кенге толы. Ұлытаудың өзі қазақ халқы үшін айрықша. Бұл үш жүздің басы қосылып, тұтастығына ұйтқы болған қасиетті жер. Ұлытаудың басына шығып байқастасаңыз соншалықты Ұлытау үлкен тау емес. Бар жоғы биіктігі теңіз деңгейінен 1134 метр ғана. Тау басынан төменге қарасаңыз төрт тарапқа төгіле аққан өзендерді көресіз, Терісаққан тасырлай ағып Есілге құяды, Оңтүстікке қарай керіле Қаракеңгір, Сарыкеңгір, Сарысуға қосылады, Шығысқа қарай Жақсыкөң өзені, Батысқа қарай Қараторғай, Сарыторғай өзендері Торғай ойпатына барып құлайды. Осы бір көрініс Ұлытаудың ұлылығын ұлықтап-ақ тұр!

Ал, археологиялық және тарихи Ұлытау төңірегінде сонау-сонау бағзы замандарда қайнаған өмірдің, дамыған мәдениеттің болғанын бұлжытпай-ақ айтып береді.Тарихшылар жазғанындай, Ұлытауда алтын, күміс, мыс қорытылып, оны саудагерлер ұлы Жібек жолы арқылы Батыс пен Шығыс елдеріне саудалап отырған.

Адам санасынан тарихи оқиғалар еш өшпейтін болса, жер бетінен де ештеңе біржола жойылып кетпейді. Із қалады. Алтын, күміс, мыс қорытқан апандар мен шұқырлар белгісі бүгінгі күнге дейін жетіп отыр. Осы ізбен белгі талай-талай саяхатшылар мен археолог-ғалымдарды өзіне қызықтырды. Тіптен ХІХ ғасырда ит арқасы қияннан ағылшындар келіп, Ұлытауда мыс қорытып, қоржындап, түйемен еліне тасыпты.

Сол Ұлытау, Жезді, Жезқазған атын ХХ ғасырда әлемге танытқан ұлы ғалым Қаныш Сәтбаев еді!

«...Сәтбаев Том Тау-кен технология институтын бітіріп, инженер-геолог атағын алған соң Атбасар түсті металл серіктігіне келіп, көп заман Қарсақбай заводында отырып геология зерттеу жұмысымен шұғылданады. Жезқазған, Ұлытау, Торғай, Атбасар, Есіл даласын емін-еркін кезіп, кен шығатын қазына қақпаларын іздейді. Сол зерттеудің нәтижесінде Ұлы Жезқазғанның байлығын анықтайды, топтаған кен орындарын ашады. Он бес, жиырма жыл ішінде Қаныш ашқан байлық қазыналары ертегімен бірдей. Ол байлықтың тізбесіне кіретін: алтын, күміс, жез, мыс, мырыш, қола, қорғасын, никель, кобальт, молибден, вольфрам, висмут, мышьяк, сүрме, теллур, сиркон, магнезит, ванадий, марганец, темір, титан... қысқасы осы күнгі өндірістің көркеюіне негіз болған химия элементтерінің барлығы бар.Ұлы Жезқазған, Ұлы Алтай өндіріс орындары, Қарағандыдағы темір балқытатын зауыт, Қарағанды-Ертіс каналы, бәрі-бәрінде Қанекеңнің еңбегі зор.