Шахмардан есенов

Бұрын-соңды естігені болмаса Шахмарданның Жезқазғанға бірінші келуі. Қалай болғанда да келісі келіс-ақ болды. Біреу емес, қос академик: Бардин мен Сәтбаевтың қасында жүрудің өзі бір мәртебе көрінді. Жезқазған Мыс комбинатының басшылары сомалеттен түсісімен-ақ олардың аяқтарын жерге тигізер емес. Мықты деген қонақ үйге әкеп орналастырды. Не ішем, не жеймін демейсің, бәрі алдыңда. Бәрінен бұрын кен байыту комбинатына келгендегі көрініс-- үйілген тас пен топырақтан мыс пен қорғасынды ажыратып алу әдісі Шахмарданды қатты қызықтырды. Теориясын кітаптан оқыған, біледі. Іс жүзінде көрудің әсері мүлдем басқаша болып шықты. Қызық құбылыс. Шахмардан адам ақылына, оның ішінде ғалымдар жетістігіне тәнті.

Комбинатты аралап көру, шахталарға түсу, нағыз кеннің көзін көру, не керек, ойламаған жерден «атқосшы» балаға бұның бәрі нағыз ертегінің әңгімесіндей болды. Шахта деген аты болмаса іші кең, зәулім. Кен қазатын техникалар мен оны таситын БелАЗ-дар емін-еркін сиып кеткен. Жан-жақтан самаладай жарқыраған жарықтарға қарап қызығасың, бейне бір аспандағы жұлдыздар осы алып үңгірдің ішіне кіріп кеткендей-ақ. Алып эксковаторлар ақсиған алып тістерімен кенді опырып құлатуда, оны конвейрлер жедел әкетіп жатыр, әкетіп жатыр. Құлақты тұндырарлық тар-тар, гүр-гүр еткен дыбыстар. Бәрі қосылып қайнаған еңбектің «симфонясын» ойнап тұрғандай. Қызық көрініс, өзгеше әлем! Сырттағы тыныш тіршілкпен мүлдем салыстыруға келмейді. Шахмардан қатты әсерленді. Санасында бір тосын ой зу етіп өте де шықты. Бірақ, ешкімге айтпады.

Айнала өндірістің у-шуы. Жан-жағын қаумалаған көптің ортасында Сәтбаев пен Бардин тұр. Оларға комбинат басшылары ауыздары тынбай, қолдарын сермеп-сермеп әлде нені баяндауда. Бір сәтте Сәтбаев орта жастағы бір кеншімен Шахмарданның әңгімелесіп, оның сөзін құныға тыңдап тұрғанын байқап қалды. Жас өреннің «білсем» деген ниетіне қуанды. Ойына бір идея сап ете түсті. Бірақ, айтуға асықпады...

Бірінші күні осылай өндірс орындарын аралап ертеңіне партия басшылары мен кәсіпорын бастықтары, кенші, барлаушы-геологтар қатысқан үлкен жиын болды. Сөйлеушілер көп-ақ. Бәрінің әңгімесі кен мен кенші, геолог-барлаушы төңірегінде. Сөйлегендердің ішінен Қаныш ағаның айтқандары көпті елең еткізді. Ол көсіліп біраз сөйледі. Сөздері домалап-домалап түсіп жатыр. Сөзінің аяғында:

--... мыс пен полиметалл концентраттарын балқытудың біз өзіміз ойлап тапқан неғұрлым жетілдірілген әдісін өндіріске тезірек енгізудің қажеттігін, оның маңызының зор екенін бәріңіз де түсінетін сияқтысыздар. Өкінішке орай ол әдісті өндіріске енгізу ісі тым баяу жүргізілуде. Жартылай өнеркәсіптік сынау бұл әдістің артықшылығын дәлелдей алмайды. Шындығында біз оны жаңа әдіске сай келмейтін ескірген қондырғыларда сынап жүрміз ғой. Реактивті двигательді арбаға байлап жүргізіп көріңізші қандай болар екен, быт-шыты шықпай ма?!»-деді...

Шахмарданға «реактивті двигательді арбаға байлап жүргізіп көріңізші» деген теңеуі қатты ұнады. Шынында да ашылған жаңа жаңалық өз орнымен, өз технологиясымен толық сынақтан өтпесе дұрыс нәтиже бермейді ғой. Жаңалықтың жаңалық екенін дәлелдей де, көрсете де алмайсың. Қаныш аға дәл теңеу тауып айтты деп, өз-өзінен риза болды.

Сапырылысқан екі күндік жиын бітіп, кешкі ас та ішіліп, бәрі де ентіктерін басып, қонақ үйде әркім өз бетінше демалуда. Ертең Алматыға ұшады. Шахмардан екі күн ішінде кен мен кенші, геолог пен барлаушы өмірінің бұрын өзі білмейтін жақтарына біраз қанықты, бір жағынан қызықты да. Теория мен практика арасында әжептәуір айырманың барын көрді, түсінді. Бұрын білмейді екенбіз, сөйтсек, геология мен барлаудың, кен байытудың әлі проблемалары көп екен-ау. Ғалымдар оны шешеудің жолдарын айтса, кеншілер қиындығын алға тосады. Қызық.» деп, іштей ойлап қойды. Не болса да Шахмардан «атқосшы» болып келгеніне қуанды.

Шілденің қақ ортасы болса да мұнда аса ыстық емес, Сарыарқаның самал желі жанға жайлы тиіп, рахатқа бөлеп тұр. Шахмардан есік алдындағы орындыққа келіп отырды. Күн алаулап батып барады. «Ертең күн ашық, ыстық болады». Әкесі айтатын егер Күн батарда Батыс жақ қып-қызыл шапаққа бөленсе ертеңіне күн ыстық болады деп. Осылай әр түрлі ой жетегінде отырғанда қонақ үйден Қаныш ағасы шықты. Қасында екі адамы бар. Былай ұзатып барып олармен қоштасты да Шахмарданға қарай жүрді.

--Мен сені іздегелі отыр едім, жақсы болды, жүр былай жүріп қайтайық,- деді салмақты үнмен Шахмарданға. Қатар жүріп келеді, екеуі де биік, екеуі де сымбатты, айырмалары тек жастарында ғана. Қаныш Сәтбаев ердің жасы елуге келіп қалған, Шахмардан болса жиырманың үшеуінде. Олар шамалы жүргеннен кейін-ақ қала шетіне шығып кетті. Көз ұшына дейін созылып жатқан кең дала. «Қызық, топырағы қызыл қоңыр... жер бедері біздің ауылға ұқсас» деп қойды іштей Шахмардан. «Жезқазған ұнады ма, кешегі жиналыс-жиындардан бір нәрсе ұға алдың ба?" деген сияқты жеңіл-желпі сұрақ төңірегінде әңгіме-дүкен болды. Бір кезде Сәтбаев әңгіме арнасын бірден басқа жаққа бұрды:

--Міне, қалқам Шахмардан, Қазақстанның атын әлемге танытып жатқан Жезқазған, Жезді, Ұлытау деген жеріңіз осы болады. Мына топырақты қарашы, қызыл-қоңыр тартып жатыр. Осының өзі дәл осы жерде кен барын байқатады. Зерттеп, зерделей білсең болды,- Шахмарданға бір қарап қойды.- Қалқам, сенімен ақылдасқалы тұрмын, бірақ бәрін де өзің шешесің, --деді.

--Рахмет аға, мені бір көтеріп тастадыңыз ғой, Сізге ақыл қосатындай мүмкіндік болса менде,--деп, күлімсірей ағасына қарады Шахмардан.

-- Қазақ айтады: «Асыл тастан, ақыл жастан!» деп. Біздің жасымыз ұлғайып келеді, сендер өсіп келесіңдер. Әкенің орнын бала, ағаның орнын іні баспаса өмір алға озбас еді. Тіршілік заңы. Абай айтпай ма: «Қартайдық, қайрат қайтты, ұлғайды арман...»- деп. Менің де жасым ұлғайған сайын армандарым азая ма десем қайта көбейіп барады. Қазақ даласы тұнған байлық, оны өзің секілді жастар иемденсе, игерсе деймін...

Шахмардан Қаныш ағасының не айтқалы келе жатқанын түсіне алмай жайлап жүзіне қарады. Шынында да Қаныш ағасының маңдайына әжім сызықтары түсіпті. Екі-үш күннен бері демалған жоқ, соныкі де болар. Бәрі бір бұйра шаштары толқынданып, маңдайы жарқырып, қыр мұрыны, қоңыр көзі, бәрі-бәрі өзін көріктендіріп тұр.

-Аға, қарттықты ойлау Сізге әлі ертерек болар,--деді, Шахмардан жай ғана, басқашалау айтуға батылы жетпей.

- Жоқ, ертеңін ойламаған ғалым өзінің бар ісін, ашқан жаңалықтарын өлтірумен пара-пар. Менде шәкірттер бар, жетеді. Сені сондай шәкірттерімнің бірі деп есептеймін мен. Осы сен Алматыға оралмай-ақ Жезқазғанда жұмысқа калсаң қалай болады, аспирантура деген қайда қашар дейсің. Ол жақтан көрі сен осында қажеттірексің, өз жастарымыз әлі аз мұнда. Кешелі бері өзің шет жағасын есітіп, біліп жатырсың, шешуін күтіп тұрған мәселе көп . Геология саласында ғылыми жұмыс жүргізу үшін әуелі барлаушы болып, дала төсін аралап барып ғылымға келген дұрыс болады. Зерттейтін мәселең өзінен өзі алдыңнан шығады...академияның кабинетінде отырып жоқтан бар жасап, саусақтан сорғандай... геологиядан жаңалық іздеген адам далаға, мынау салқар дала төсін аралауы керек. Сонда небір сыры ашылмаған құпия құбылыстар жұмбағын жайып салады,-- деп, Сәтбаев Шахмарданға «мұныма не дейсің?» дегендей жымия қарап тұр.

Шынын айтқанда Шахмардан мұндай тосын ұсынысқа қалай жауап берерін білмей, ойы сан-саққа кетті. Бірақ, бағана жиналыста Қаныш ағасы Қазақстанның кен байлықтары жөнінде жосыла сөйлегенде өзінің геолог-барлаушы болғысы келіп кеткен-ді. Сондай бір сезімнің тосыннан жалт ете қалғаны есінде. Қаныш ағасы тура соны біліп қойғандай дөп басып тұр. Таң қалып аға бетіне тіктеу қарады. Оны басқаша түсініп қалған Сәтбаев:

--Жауапты дәл қазір бермей-ақ қоюыңа болады, түнімен ойлан, таңертең айтарсың...

Екеуі қонақ үйдің алдындағы орындыққа жайғасты.

Табиғат шіркіннің қай ісіне таң қалып, қай сыйқырын түсініп болғандайсың. Қаныш табиғаты сұлу, қыздың жиған төсегіндей текшеленіп жиылған тау мен тасы текті тұрған Баянауыл бөктерінде дүниеге келсе, жас Шахмардан баяғы-баяғы бағзы заманда барша қазаққа отан болған сұлу Сыр бойында, оның ішінде Шиеліде дүниеге келіпті. Сөйте тұра екеуі бір біріне қатты ұқсайды. Жарқыраған жазық маңдай, маңдайдан әрі басталатын толқын-толқын, бұйра-бұйра қою қара шаш, ойлы, терең тұнық көз, хас батырларда ғана болатын қыр мұрын, не керек адам қызығарлық, сүйсінерлік түр мен тұрпат екеуінде де. Шахмардан анда-санда аспанға, самаладай самсаған жұлдыздарға қарап қояды. Қиялы биікте. Сәтбаев оған Ұлытау туралы, үш жүздің басы қосылған киелі тау екендігін айтып, әрісі Жошыхан, Едіге батыр, Абылайхан... жайлы, олардың аумалы-төкпелі заманда өмірлерінің өткенін, қиын кезеңдерден халықты алып шыққандарын жайлап айтып, біраз әңгіме шертті. Әңгіме астары қатпар-қатпар. Өмірдің ащысы мен тәттісін қатар татып келе жатқан ғұлама ғалым өмірі де сонау-сонау замандарда ел басқарған хан мен билер тағдырынан бір де бір кеме емес. Бабаларың бай болған, өзің «Алаш» партиясында болғансың деп күні бүгінге дейін қоқаңдайтындар табылып тұр. Ұстазының бар әңгімесін Шахмардан зейін қоя тыңдап отыр: