Шетел тілдері факультеті Шетел филологиясы кафедрасы О. Қ. Жармакин тіл біліміне кіріспе гуманитарлық мамандықтар студенттеріне арналған негізгі дәрістердің конспектісі Павлодар



бет5/8
Дата25.08.2017
өлшемі2,49 Mb.
#26082
1   2   3   4   5   6   7   8

4. Шақ категориясы. Бұл - етістіктерге тән категория. Өйткені іс-әрекет уақытпен тығыз байланысты. Осы шақ - сөйлеу кезімен сәйкес келетін іс-әрекетті білдірсе, ал келер шақ - сөйлеу кезінен соң, яғни келешекте болуға тиісті іс-әрекетті білдіреді. Мыс: кел+ді, кел+ген өткен шақ); кел+е жатыр, кел+іп тұр (осы шақ); кел+е+ді, кел+мек (келер шақ), т.б.

Бір шактың бірнеше түрі (формасы) болуы мүмкін. Мысалы, қазақ тілінде окы+ды+м, оқы+ған+мын дегендердегі -ды, -ған аффикстерінің екеуі де өткен шақты білдіреді. Бірақ олардың мағыналары бірдей емес: алдыңғысы - жедел өткен шақты, соңғысы бұрынғы өткен шақты білдіреді. Ағылшын, француз, неміс тілдерінде де өткен шақтың бірнеше түрлері бар.

5. Рай категориясы. Бұл да етістіктерге тән. Ол іс-әрекеттің іске асу мүмкіндігіне сөйлеушінің қалай қарайтындығын білдіреді. Мысалы: оқы, оқыса, оқыса игі еді, оқығысы келеді деген формалар әлі іске аспаған, бірақ іске асуы мүмкін әрекетті немесе қалау тілек, болжам мағынасыңдағы іс-әрекетті білдіреді. Ал оқыдым, оқығанмын, оқимын дегендер ақиқат іс-әрекетті білдіреді.

Тіл-тілде райдың түрлері мен саны әр басқа. Орыс тілінде райдың үш түрі болса, қазақ тілінде бұйрық рай, қалау рай, шартты рай, ашық рай деген төрт түрі бар.

Етістіктің 2-жақ бұйрық рай түрі рай категориясының негізі болып саналады, басқа райлар осы рай формасынан жасалынады. Бұйрық рай, шартты рай іс-әрекеттің шартын білдіреді; қалау райы сөйлеушінің іс-әрекетке тілегін, ниетін білдіреді. Ал ашық рай үш жақта, үш шақта айтыла береді.

6. Етіс категориясы етістікке тән. Ол іс-әрекеттің объектіге немесе субъектіге бағытталғандығын білдіреді. Мысалы: Оқушы киінді. Киінді өздік етіс; іс-әрекет өз субъектісіне бағытталған. Жер жыртылды. Мұңдағы жыртылды ырықсыз етіс; іс-әрекет объектіге бағытталған, бірақ іс иесі көрсетілмеген. Яғни мұнда кімнің істегендігі айтылмай, ненің істелгендігі айтылған.

Ортақ етіс формасы іс-әрекет субъектісінің кемінде екеу екендігін білдіреді. Мысалы: хат жазысты. Өзгелік етіс іс-әрекет субъектісіне басқа бір субъектінің қатысы бар екендігін білдіреді. Мысалы: жолдасым жаздырды.



Өзгелік етіс роман, герман, славян тілдерінде ұшыраспайды. Ол түркі, моңғол тілдеріне ғана тән.

Сонымен, грамматикалық категория деп - біртектес грамматикалық мағыналарды білдіретін грамматикалық формалардың жиынтығын айтады екенбіз. Грамматикалық категориялар: көптік, септік, родтық, жақ, шақ, рай, етіс, вид категориялары.

7. Жетінші дәріс Сөз тіркесі мен сөйлемнің құрылымы

Синтаксистің негізгі қарастыратын мәселелері: сөз тіркесі мен сөйлем, олардың құрылымы мен түрлері, сөз тіркесі мен сөйлемдегі сөздердің байланысу амалдары мен формалары. Алдымен сөз тіркесіне тоқтала

7.1. Сөз тіркесінің құрылымы

Сөз тіркесі сөздердің бір-бірімен тіркесіп қолданылуынан пайда болады. Сөз тіркесі жасалу үшін, оның кұрамындағы сөздер мағыналық және грамматикалық жағынан байланысты айтылуы шарт. Бір - бірімен байланысты десек, ол байланыс екі түрлі болады. Бірі – мағыналық жағынан, екіншісі - грамматикалық жағынан байланысты болады. Мағыналық жағынан байланыс деп - сөздердің сөз табы ретіндегі жалпы категориялық мағынасын, ал грамматикалық жағынан байланыс деп - бір сөздің басқа бір сөзге грамматикалық жағынан бағыныштылығын айтамыз. Яғни сөз тіркесіндегі сөздер белгілі бір грамматикалық формада тұрып, олардың бірі - бағыныңқы (тәуелді), екіншісі - басыңқы (ұйтқы) жағдайда байланысады.

Сөз тіркесіндегі басты рольді оның басыңқы сыңары атқарады. Басыңқы сөздің қай сөз табынан болуының үлкен мәні бар. Өйткені сөз тіркесінің құрылымы оның құрамындағы ұйтқы сөздің қай сөз табына қатысты болуына қарай айқыңдалады. Мәселен, басыңқы сөз зат есім болса, ол өзінің алдында тұрған анықтауыш сөздермен, яғни сын есім, сан есім, есімдік, есімшелермен тіркеседі. Мысалы: ақылды адам, бес кітап, бұл бала, барар жол, т.б. Бұл сын есімдер басыңқы сыңар бола алмайды деген сөз емес. Сын есімдер де басыңқы сыңар бола алады. Бірақ сын есімдер басыңқы сыңар болғанда өзінің алдындағы есімдердің атау мен іліктен баска септіктердің бірінде тұруын талап етеді. Мысалы: ақылға бай, тастан қатты, қулыкты көргіш. Етістіктер ұйтқы (басыңқы) сөздер ретінде өзіне бағынышты зат есімдермен де, үстеулермен де, көсемшелермен де, еліктеу сөздермен де тіркесе береді. Мысалы: тауға шығу, ерте тұру, қадала қарау, бұрқ-бұрқ қайнау.

Сонымен, сөз тіркесін құрастырушы сөздер бір-бірімен синтаксистік байланысқа түседі екен. Ол синтаксистік байланыстың тіл-тілде бірнеше түрі бар. Олар: қиысу, матасу, меңгеру, қабысу, жанасу.

Киысу деп басыңқы сөз бен бағыныңқы сөздің бір-бірімен жекелік-көптік жағынан, септік жағынан, род жағынан байланысуын айтамыз. Мысалы: орыс тілінде высокая гора - высокие горы, высокой горы — высоких гор. Немесе: он играл — она играла.

Қиысу орыс тілінде сөз тіркесіне де, сөйлемге де қатысты болса, қазақ тілінде ол тек сөйлемге қатысты. Мысалы: Мен келдім, сен келдің.
Қ
азақ тілінде қиысу сөз тіркесінің байланысы емес, ол бастауыш пен баяндауыштың байланысы. Ендеше оны предикативтік байланыс деп атау керек.

Қазақ тілінің екінші ерекшелігі - септік жалғаулары арқылы байланысуды қиысу демейді, оны матасу, меңгеру деп екі түрге бөліп қарастырады. Мысалы: менің кітабым (матасу), кітаптан оқу.

Матасу - ілік жалғаулы сөз бен тәуелдік жалғаулы сөздің байланысуы. Мысалы: ме+нің қалам+ым, сіз+дің қалам+ыңыз, о+ның қаламы. Мұнда бағыныңқы сөз ілік септік жалғауында тұрып, анықтауыш қызметін атқарады да, басыңқы сөз тәуелдік жалғауында тұрады. Әрине, бірі - ілік жалғауында, екіншісі - тәуелдік жалғауында тұрғаннан кейін бұлардың екі сыңары да есім сөз болатындығы өзінен-өзі түсінікті.

Меңгеру - сөз тіркесі құрамындағы басыңқы сөз (етістік) бағыныңқы сөздің (зат есімнің) атау мен іліктен басқа септіктердің бірінде тұруын керек ететін байланыс. Мысалы: киім+ді тазалау, ауыл+ға бару, үй+ден шығу, жолдасы+мен кездесу.

Қабысу - сөз тіркесі кұрамындағы бағыныңқы сөз басыңқы сөзбен жалғаусыз, қатар тұру арқылы байланысу. Мысалы: ағаш үй, ақ орамал, он дәптер, білген кісі, барлық адам (Бағыныңқы-басыңқы сыңарлардың қай сөз таптарынан екеңдіктеріне көңіл аударыңыздар).

Сөз тіркестерінің жалғаусыз байланысуының тағы бір түрі бар. Оны жанасу деп атайды. Егер қабыса байланысқан сөз тіркесінің басыңқы сыңары зат есім болса (мысалы: үй, орамал, дәптер, кісі, адам), жанаса байланыскан сөз тіркесінің басыңқы сыңары етістік болады. Мысалы: кеше келу, жапалақтап жауу, қатты сүйсіну, екі жеу, сылқ-сылқ күлу.

Жанасудың кабысудан тағы бір ерекшелігі - қабысу тек қатар тұру арқылы байланысса, жанасу қатар тұрып та, алшақ түрып та байланыса береді. Мәселен, малшылар жайлаудан кеше келді дегеңді малшылар кеше жайлаудан келді, кеше малшылар жайлаудан келді деп, "кеше" сөзінің сөйлемдегі орнын ортасына, басына ауыстырсақ та, кеше келу деген сөз тіркесінің байланысы бұзылмайды.

Сонымен, сөз тіркесі дегеніміз не болды?



Сөз тіркесі дегеніміз - мағыналық жағынан да, грамматикалық жағынан да өзара байланыста, бірлікте болатын, толық мағыналы кемінде екі сөздің синтаксистік (еркін) тіркесі. Синтаксистік сөз тіркесі немесе еркін сөз тіркесі сөйлеу кезінде жасалады.

Синтаксистік сөз тіркесіне ұқсас күрделі сөздер, басқа да тіркестер, мәселен, атауыш сөз бен көмекші сөздің тіркесі, фразеологиялық тіркестер бүрыннан жасалған, даяр тұрған лексикалық бірліктер ретінде қарастырылады да, олар сөз тіркесінің кұрамына емін-еркін ене алады. Толық мағыналы сөз бен көмекші сөздің тіркестері, күрделі сөздер, фразеологиялық бірліктер бір нәрсенің тұрақты атаулары. Олар номинативті қызмет атқарады. Мысалға кәрі жілік, халык, депутаты, Крзақстан Республикасы дегендерді алалық. Бұлар - кұрделі сөздер. Олардың алдыңғы сыңарлары (кәрі, халық, қазақстан) соңғы сыңарларының сапасын да, касиетін де білдірмейді. Бұл сөздер өздерінің мағыналық дербестігінен айырыльш, кейінгі сыңарларымен бірге, бір бүтін сөз ретінде ұғынылады. Ал синтаксистік сөз тіркесінің кұрамыңдағы бағыныңқы сыңарлар өздерінің мағыналық дербестігін сақтап, өзінен кейінгі сөздерді (басыңқы сыңарларды) анықтайды, толықтайды немесе пысықтайды.

Дәл осы сияқты, еркін сөз тіркесінің толық мағыналы сөз бен көмекші сөздің тіркестерінен де, фразеологиялық бірліктерден де айырмашылығы бар. Айталық, көлге дейін (бару), тауға қарай (жүру) дегендерді алсақ, бұлар толық мағыналы сөз бен көмекші сөздің тіркесінен жасалып тұр. Оларда басқа бір сөздің (жақша ішіндегі сөздің) жетпей тұрғандығы, мағыналық жақтан аяқталмағандығы, тиянақты емес екендігі аңғарылады. Егер оларға бару, жүру деген толық мағыналы сөздерді қоссақ, сонда ғана олардан семантикалық тиянақтылығы бар сөз тіркестері жасалынады. Ал бұл сияқты тиянақтылық синтаксистік сөз тіркестерінің өз табиғатында бар.

Фразеологиялық сөз тіркестері де дәл осындай. Олар да бұрыннан жасалып қойған, даяр тұрған бірліктер ретінде еркін сөз тіркесінің немесе сөйлемнің құрамына ене алады. Өйткені фразеологиялық бірліктердің құрамындағы сыңарлардың әрқайсысы мағынаны емес, барлығы жиналып келіп, бір бүтін мағынаны білдіреді. Осыған орай белгілі бір фразеологиялық бірлік сөйлемде бір ғана сөйлем мүшесі ретінде қызмет атқарады. Мыс: қас пен көздің арасында келу, ат үсті айта салу. Ал синтаксистік сөз тіркестерінің құрамындағы сыңарлардың әрқайсысы сөйлемнің әр басқа мүшесі болады. Мысалы: ерте тұру, тісін жұлғызу т.б.

Сөйтіп сөз тіркесі кемінде екі не одан да көп дербес сөздің бағыныңқы - басыңқы байланыстың негізінде жасалған синтаксистік бірлік екен. Синтаксистік сөз тіркесінің күрделі сөзбен де, фразеологиялық сөз тіркесімен де, толық мағыналы сөз бен көмекші сөздің тіркесімен де сырттай ұқсастығы болғанымен, олардың бір- бірінен айырмашылықтары бар.

Енді синтаксистік сөз тіркестерінің түрлеріне келелік. Құрамына қарай сөз тіркестері: 1) жалаң сөз тіркесі, 2) күрделі сөз тіркесі және 3) аралас сөз тіркесі - болып үшке бөлінеді. Бұлай бөлуде сөз тіркесінің құрамындағы сөздердің саны емес, оның қандай байланыстардың (айталық, қабысу, матасу т.б.) негізінде жасалғандығы ескеріледі.

Жалаң сөз тіркесі - сөйлемдегі сөздердің саны қанша екендігіне қарамастан олардың бәрі бір сөз тіркесінің бір-ақ түрімен (айталық, меңгеру немесе қабысу) байланысуын айтамыз. Мысалы: сөзді тыңдау екі мүшелі, шөпті қораға тасу (шөпті тасу, қораға тасу) үш мүшелі, шығарманы орысшадан қазақшаға аудару, (шығарманы аудару, орысшадан аудару, қазақшаға аудару) - төрт мүшелі тіркес. Бұлардың қурамындағы сөздердің бәрі де меңгеру арқылы байланысқан.

Күрделі сөз тіркесі - бір ғана ұйтқы (басыңқы) сөзге келіп тірелетін әр басқа байланыс түрлерінің (мәселен, меңгеру мен жанасудың) жиынтығын айтамыз. Мысалы: Шығарманы қызығып оку. Бұл күрделі сөз тіркесі. Ол шығарманы оку, кызығып оку деген екі жалаң сөз тіркесінен қүралған. Біріншісі - меңгеру, екіншісі - жанасу. Бірақ екеуі де бір ғана оку деген ұйтқы сөзге келіп байланысқан.

Ал аралас сөз тіркесі деп әр басқа ұйтқы сөзге тірелетін әр түрлі байланыстардың жиынтығын айтамыз. Мысалы: Мазмұнды шығарманы кызығып оку. Мұңда үш түрлі сөз тіркесі бар. Олар: 1) мазмүнды шығарма қабысу; ұйтқы сөзі "шығарма", 2) шығарманы оку - меңгеру; ұйтқы сөзі "оқу", 3) қызығып оқу - жанасу; үйтқы сөзі "оқу". Бүл үш түрлі байланыс екі ұйтқы сөзге тіреліп, бір күрделі тіркестің құрамында түйісіп түр. Мұндайларды аралас сөз тіркестері дей

7. 2. Сөйлемнің құрылымы

Сөйлем ең басты тілдік бірліктердің бірі. Ол - коммуникативтік қызметі бар синтаксистік бірлік. Мұндағы коммуникативтік деген сөз - "бір нәрсе жайында хабар беру" дегенді білдіреді.

Сөйлем мен сөз тіркесінің айырмашылығы бар. Мысалы, жер жыртты деген мен жер жырту дегенді салыстырып көрелік. Мұның біріншісісөйлем, екіншісі сөз тіркесі. Сөйлем бірдеме жайында хабар береді. Ал сөз тіркесі - бір нәрсені атайды. Бұл сөйлем - коммуникативтік (қарым-қатынастық) қызмет, ал сөз тіркесі— номинативтік (атауыштық) қызмет атқарады деген сөз.

Демек, сөйлемнің өзіне тән құрылымдық үлгісі болады екен. - бастауыш-баяндауыштық кұрылым, яғни предикативтік

Сөйтіп, сөйлем дегеніміз кұрылымдык үлгісі бар синтаксистік бірлік. Ол бірдеме жайында хабарлайды, коммуникативтік қызмет атқарады. Осы түрғыдан қарағанда тілімізде кездесетін Қап! Бәрекелді! Жақсы. Амо! Немене? Кеш жарық! Рахмет! Жок,- Бар.Иә. Ей, жігіттер! - деген сияқты айтылыстар (высказывание) сөйлем бола алмайды. Өйткені бұларда сөйлемдік, яғни, бастауыш- баяндауыш құрылым жоқ және олар бір нәрсе жайында хабар бермейді.

Сөйлемге тән белгілердің бірі - интонация. Өйткені кез келген сөйлем белгілі бір интонациямен айтылады. Сондықтан да, сөйлем сөз бен сөз тіркесінен құрылымдық үлгісі жағынан ғана емес, интонациясы жағынан да ажыратылады.

Беретін хабардың мақсатына және құрылымына қарай сөйлемдер екі топқа бөлінеді. Оның бірі хабарлы сөйлемдер екіншісі — сұраулы сөйлемдер.



Хабарлы сөйлем бір нәрсені хабарлау үшін жұмсалып, хабарлау интонациясымен айтылады. Мысалы: Балалар Алматыдан шықты Ал сұраулы сөйлем бірдеме жайында хабар алу үшін жұмсалып, сұрау интонациясымен айтылады немесе сұрау есімдіктері (кім? не?) мен сұраулық демеуліктердің (ма/ме) бірі енгізілу арқылы жасалынады, Мысалы: Кімдер Алматыдан шықты? Балалар қайдан шықты? Немесе: Балалар Алматыдан шықты ма?

Хабарлы сөйлем де, сұраулы сөйлем де интонациялық тәсілдер арқылы лепті сөйлемге айналуы мүмкін.

Мұндайда лепті сөйлем эмоциялы-экспрессивті қасиетке ие болады да, адамның көңіл кұйіне байланысты жайларды, мысалы, қуану, шаттану, шошу, күдіктену, еркелету т.б. білдіреді. Ол үшін сөйлемде арнаулы модаль сөздер мен одағай сөздер де пайдаланылады. Мысалы: Бәрекелді (айналайындар-ай), балалар Алматыдан шығыпты ғой (шықты дей ме?)!

Сөйлемдер өзін құрастырушы сыңарлардың (компоненттердің) сипатына қарай жай сөйлем және құрмалас сөйлем болып екі топка бөлінеді. Жай сөйлем 2-3 сөз тіркестерінен жасалса, құрмалас сөйлем екі не үш жай сөйлемнен жасалады.

Құрмалас сөйлем сыңарларының арасындағы байланыс салалас байланыс және сабақтас байланыс түрінде болуы мүмкін. Осыған орай құрмалас сейлемдер 1) салалас құрмалас сөйлем, 2) сабақтас құрмалас сөйлем және 3) аралас құрмалас сөйлем болып, үш топка бөлінеді.

Салалас құрмалас сөйлем деп - құрастырушы сыңарлары байланысқан сөйлемді айтамыз. Сабақтас құрмалас сөйлем құрамындағы сыңарларының бірі екіншісіне бағына байланысқан сөйлемді айтамыз. Ал аралас кұрмалас сөйлем деп - құрмаластың құрамындағы үш (не төрт) сөйлемнің бірі екіншісімен , ал екіншісі үшіншісімен сабақтаса байланысқан кұрмалас сөйлемді айтамыз.
8. Сегізінші дәріс. Сөз таптарының шығуы мен дамуы және олардың топтастырылуы

Бұған дейін біз жалпы тіл білімінің мәселелерін сөз еттік. Дәл осы сияқты жалпы тілдерге ортақ сөз таптары туралы да сөз етуге болады. Біз ендігі жерде жалпы тілдерге ортақ сөз таптары туралы сөз етпекшіміз. Оны сөз таптарының жалпы теориясы (общая теория частей речи) деп атауға болады.

Сөз таптарының жалпы теориясы не үшін керек?

Сөз таптарының жалпы теориясы таза практикалық міндеттер үшін, яғни тілдердің ғылыми грамматикаларын жасау үшін, көптеген тілдерге тән, жалпылама ортақ жайларды айқындау үшін қажет.

Каталог: fulltext -> transactions
transactions -> Казахстан республикасының Ғылым және білім министрлігі
transactions -> Азамат Тілеуберді
transactions -> Қырықбай Аллаберген тарих және баспасөЗ Қазақ мерзімді баспасөзінде тарихтың «ақтаңдақ» мәселелерінің жазылуыбаспасөзінде тарихтың
transactions -> Екінші кітап
transactions -> МӘШҺҮР – ЖҮсіптің лингвистикалық КӨЗҚарастары оқу құралы Павлодар Кереку
transactions -> МӘШҺҮр тағылымы жинақ 2 Том
transactions -> Е. Жұматаева жоғары мектепте оқытудың біртұтас дидактикалық ЖҮйесінің теориясы монография Павлодар 2012 Кереку


Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет