Мекемтас Мырзахметулы «Қазақ қалай орыстандырылды?»
ған отаршылдық топонимдердің бәрі де - өткен
тарихты ң
жанды
куәгеріндей,
көптеген
айту-
лы оқиғалардың рухани қордасындай шоғырлы
құбылыстар. Егер тіл бітіп сөйлеп кетсе, айтары
мен берері мол еткен заман шындығының халық
жадындағы көріністерінің бір саласы десе болған-
дай. Осы себептен де көптеген елді мекен, жер-
су атаулары тіліміздегі көне дәуір сөйлеу тілінің
қалпын бұзбай сақтап қалу ерекшелігімен бірге,
халық бастан кешкен тарих көшінің кей тұстарынан
шежірелі сыр да шерте алатын қуатқа ие ғажап
құбылыстарға жатады.
6
.
Қазақ жеріндегі ең жас әрі соңғы қабаттарындағы
топоним икалы қ жер атауларына орыс тілінен
енген атаулар тобы жатады. Қазақстан мен Рессей
арасындағы әр қилы қарым-қатынас басталысымен-
ақ
географ иялы қ жаңаш а
жер
атаулары
да
біртіндеп пайда болып, жыл өткен сайын молыға
түсті. Қазақ жеріндегі бұрын-соңды бөгде тілден
енген топоним икалы қ атаулар тарихында дәл
осы кездегідей жер атауларының жылдам өзгеріп
отыруының ерен құбылысы орын алған емес-ті.
Қазақ даласындағы орыс тілінен енген топо-
ниикалық жер атауларының қалыптасуын елеулі
түрдегі екі кезеңге бөле қарауға тура келеді:
бірінші кезеңге, яғни патшалы Ресей дәуірінде
еріксіз күшпен танылған отаршылдық мазмұндағы
топонимикалық атаулар тобы жатады. Бұлардың
біртіндеп ену, даму жолына назар аударсақ, жер
110
Жер қалай орыстандырылды?
жүзінде болып өткен танымал отаршылдық айла-
шарғылардың ортақ таңбасында жатқан заңдылықты
көреміз, Екінші кезеңде, яғни Қазан революциясынан
кейінгі «бостандық, теңдік» заманы орнаған соң,
тапты қ принцип негізінде пайда болған жаңа
дүниетаным рухындағы топонимикалық атаулардың
езгеруінде де социалистік негіздегі қоғамның саяси
талаптарына сай жүргізілген әрекет шешуші орынға
шықты. Елімізде патшалық қүрылыстың құлауымен
бірге оның саяси-идеологиялы қ қондырмалары
да дүниеден аласталды. Ж аңа орнаған қоғам
өзіне сай жаңа дүниетанымды орнықтырып, енді
революциялық рухтағы топонимикалық жер атаула-
ры өмірге ене бастауы заңды құбылысқа айналды.
Білгір ғалым Е. М. Поспелов: «Географиялық
атаулардың аты да, сол сияқты қоғамдық инсти-
туттарды ң өзі де мазмұны жағынан саясатпен
тікелей байланыста жатады. Қоғамдағы үстем тап
жер атауларын да өзінің идеологиясы мен сая-
сатына бағындырмай тұра алмайды» (Топоними-
ка в школьной географии, М., 1981, С. 40), - деп
арнайы түрде атап көрсетіп, бүкіл топонимикалық
құбы лы старды ң саяси-әлеум еттік болмысы мен
тарихын танып білудің кілтін қолыңа ұстатады. Осы
талап тұрғысынан қарағанда, еліміздің картасыңда
таңбаланып сырттан енген немесе еріксіз таңылған
жер атауларының бәрі де халық еркінен тыс
отаршылдық мазмұндағы топонимикалық жер ата-
улары болып шықты (Верный, Перовский, Черня-
ев, Павлодар, Петропавловск т.б.). Осы шындықты,
тіпті, патшалық идеяға құлай берілген «Түркістан
ведомосі»
басылымы
1899
жылғы
санында:
|
