Сұраныс және ұсыныс негіздері

Микроэкономикада орташа және жалпы өнімдермен қоса шекті өнім ұғымы да қолданылады. Айнымалы фактордың шекті өнімі – бұл өндіріс факторларының бір бөлігі тұрақты болған жағдайдағы айнымалы фактордың қосымша бірлігін пайдалана отырып алынған жалпы өнімнің өзгерісі. Ол MP (marginal product – ағылшынша шекті өнім) деп белгіленеді:

Жалпы, орташа және шекті өнім өзгерістерінің арасында белгілі бір байланыс бар. Бұл байланыстың сипаты мен бағытын ресурстардың кемімелі өнімділігінің заңы (немесе кемімелі қайтарым заңы) анықтайды. Кемімелі өнімділік заңының мәні мынада: өндіріс факторларының бір бөлігі тұрақты болып, айнымалы факторды қолдануды арттыру белгілі бір деңгейге дейін ғана тиімді, өйткені оны одан әрі арттыру өндіріс көлемінің азаюына әкеледі. Яғни белгілі бір өндіріс факторын қолдануды арттыру өндіріс факторының қайтарымдылығын төмендетеді. Бұл заң эксперименталды жолмен алынған және қысқа мерзімде ғана әрекет етеді.

Кемімелі өнімділік заңын алғаш рет XVIII ғасырдың екінші жартысында ауыл шаруашылығын зерттеу барысында француз экономисті Тюрго ұсынды. Бұл заңды Д.Рикардо да, Дж.Ст.Милл де өз зерттеулерінде қолданды¹.

Кемімелі өнімділік заңына сәйкес өндіріс факторларының жалпы өнімінің қисығын салуға болады (6.1-сурет).

Бастапқыда еңбек шығынын арттыру өндірісті өспелі қарқынмен арттырады да Е нүктесіне келгенде ресурстың қайтарымдылығы ең жоғары мәнге жетеді. Өндірісте еңбекті қолдануды әрі қарай арттыру өндірістің көлемінің төмендеуіне әкеледі (F нүктесі).

Өндірісте өндіріс факторының қосымша шығынын ұлғайтпай-ақ озық технологияны енгізе отырып өндіріс көлемін көбейтуге болады (6.2-сурет).

Өндірістің әр сатысындағы жалпы өнім, орташа өнім және шекті өнім арасындағы байланысты 6.3-суреттен көруге болады.

Графикте көріп отырғанымыздай, жалпы өнім С нүктесінде ең жоғарғы мәнге жеткенде шекті өнім нольге тең болады. Еңбектің L₃-тен артық көлемін пайдалансақ, шекті өнім теріс мәнге ие болады. Орташа өнім мен шекті өнім қисықтарының қиылысу нүктесінде (В^/ нүктесі) орташа өнім максималды деңгейге жетеді.

Сонымен TP_L=> max болғанда MP_L=0 болады;

AP_L=MP_L болғанда AP_L=> max мәнге сәйкес келеді.

Өндірісті ұтымды ұйымдастыруды көздейтін кәсіпкер MP_L>AP_L болған жағдайдағы өндіріс сатысында көп іркілмеуге тырысады. Өйткені жалпы өнімнің өсуін қамтамасыз ететін өндірісті ұйымдастыру сатысы тиімді. Ал бұл шарт AP_L>MP_L орындалған жағдайда жүзеге асады.