Стан археологиясы

57

Ашель заманында пайда болған дӛңгелек ӛзектастардан қҧралдар жасау
тәсілі де бҧрынғыдай дами берді. Мҧндай дайындамалардан тас тіліктерін 
дӛңгелек ӛзектастың шетінен орта тҧсына бірнеше соққы бағыттай отырып
дайындады. Мустьеде қҧралдардың негізгі тҥрі үшкір тас пен қырғыш 
болды. Ҥшкір тас - пышақ ретінде және сабы ағаш найза, сҥңгі ҧшына
пайдаланылса керек. Қырғыштар ағаш ӛңдеу, аң терілерін сыпыру, т.б. 
жҧмыстарға пайдаланылды.
Бірақ, қҧрал-сайман жиынтығы бҧл екі қҧрал тҥрлерімен шектелген жоқ. 
Олармен қатар алдыңғы дәуірлердегі тас қҧралдарының клектон және
«жалған» клектон тҥріндегі жаңқалар, бифастар, унифастар, т.б. болды және 
дамытыла берді.
Мустье уақытындағы тҥрлі ӛңірлердегі ескерткіштерден әркелкі 
қҧралдар тҥрлері мен оларды дайындаудың техникалық тәсілдері анық
байқалады. Соңғысы бәлкім ашель кезеңінде, сондай-ақ әлбетте мустье
уақытында ежелгі адамдар тобы мәдениетінде жергілікті (фациальды)
ерекшеліктер болғандығы жайлы ойға жетелейді. Мҧндай ерекшеліктер 
Қазақстан аумағына да тән.
Тас қҧралдарын дайындаудың техникалық-типологиялық ӛзгешеліктері 
сол немесе басқа ҧжымды қоршаған табиғи орта, тас ӛңдеуде қалыптасқан
дәстҥр, шикізат ресурстары секілді тҥрлі себептер бойынша анықталды. 
Мустье адамының ірі жетістігі отты тҧтатудың әрқилы жолдарын: ағашты
ағашқа ҥйкелеу (ағаш таяқшасының ҥшкірленген жағын жҧмсақ ағаштың 
ойығына салып, айналдырған) мен кентас минералдарына шақпақ тасты ҧрып
ҧшқын алу болды. Отты игеру жануарлар еті мен майын нәрлі де жеңіл 
қорытылатын тағамға айналдыруға мҥмкіндік берді.
Ежелгі палеолиттің кейінгі кезі ескерткіштердің кӛп тҥрлілігімен 
ерекшеленеді. Бізге жар астында немесе ҥңгірге кіре беріс тҧста тҧрақты
ошағы бар қарапайым баспаналар, тҧрақ-шеберханалар, шеберхана-тасқашау 
орны, маусымдық аңшылық қоныстары, аңшылық уақытша лагерьлер
жеткен.
Неандерталь адамы климаттың ылғалдылығы мен кҥннің суыту
жағдайында кҥрке тҥріндегі баспананы тҧрғызды, ол шағын дӛңгелек 
жертӛле қазып, бҧлардың қабырғасын жерге қазылған жануарлар
сҥйектерімен бекітті, жануарлар сҥйектерінен ірі баспаналар кӛтерді. Ҧзақ 
уақытқа арналған баспаналардың тҧрғызылуы - адамдардың тҧрмыс салты
мен қоғамдық ҧйымдасуында елеулі ӛзгерістер болғандығын кӛрсетеді. Сол 
заманда-ақ жартылай отырықшылық тҧрмыс салты қалыптасқандығы жайлы
айтуға негіз бар. Терімшілікпен айналысқан адамдар ҧжымының бір бӛлігі ( 
әйелдер, балалар, қарт кісілер) тҧрақты баспанада тҧрды, ал келесі бір бӛлігі
– аңшылар тобына немесе отрядтарына біріккен ер адамдар, - олжа іздеп 
кӛшіп жҥрді және аңды қаумалап ҧстауға ыңғайлы орындарда уақытша
лагерь тікті.
Тас қазатын жерлерден шикізат алу, аң аулау қҧралдарын дайындау,
баспана тҧрғызу, аңшылар әкелген олжаларды ҧқсатып, тағам дайындау 

58

сияқты еңбек ҥрдістерінің сан алуандығы табиғи тҥрде (жынысына және
жасына қарай) еңбек бӛлінісіне жеткізді. 
Қоғамның негізгі ҧясы жергілікті топ немесе аңшылар қауымы болды.
Бәлкім, бҧл қауымдарда сол кезде-ақ ру қҧрылымының қайсыбір қарапайым 
белгілері туралы, рухани мәдениеттің бастамалары жайлы айтуға мҥмкіндік
беретін қарапайым генеалогиялық байланыстар болған шығар. Ашель-мустье 
дәуірі палеоантроптардың біршама кең тарап қоныстанған уақыты болды; іс
жҥзінде ТМД елдерінің оңтҥстік аудандарының бәрі неандерталь тҧрпатты 
адамның мекендеген аймағына енді.
Қазақстан аумағында ежелгі палеолиттің екінші жартысына жататын 
кӛптеген ескерткіштер белгілі. Олардың біршама біркелкі таралуы мынаны
кӛрсетеді: мустье дәуіріндегі адам Қазақстан аумағының оңтҥстікте Қаратау 
жотасынан, солтҥстікте Есіл ӛзенінің басталар жеріне дейінгі және батыста
Сарысудың орта шенінен, шығыста Ертістің басталар жеріне дейінгі 
аудандардың кӛпшілігін игерген.
Қазірдің ӛзінде екі ірі мәдени аймақты – оңтҥстік және солтҥстік 
аймақты атауға болады.
Ежелгі тас ғасырының қазақстандық археологиясында әзірге дәстҥрлі 
тҥрде палеолит дәуірін ежелгі, орта және кейінгі кезеңдерге бӛлерліктей
ӛлшемдер жоқ. Сондықтан Қазақстанның кӛне тарихының ескерткіштері 
жӛнінде сипаттама екі – ежелгі палеолит пен кейінгі палеолит жайында
берілген. 

Қазақстан аумағынан ежелгі адамның қазынды қалдықтары әзірге

табылған 
жоқ.
Алайда

қазақстанның

оңтҥстік 
аудандарындағы
палеогеографиялық жағдай ежелгі адамның ӛмір сҥруі ҥшін қолайлы болды. 
Мҧны Оңтҥстік Қазақстанда табылған, Оңтҥстік-Шығыс Азия мен
Африканың шелль-ашель уақытындағы тҧрпайы қҧралдарына ҧқсас ежелгі 
тас қҧралдар, Чжоукоудянь ҥңгірінен синантроппен бірге табылған фаунаға
жақын ежелгі жануарлардың тҥр қҧрамы да кӛрсетеді.
Қазақстан аумағында ең ежелгі адамдардың мекендеуі ҥшін қолайлы
аудандардың бірі Қаратау жотасы болды. Бҧл жотаның маңайында және оған 
жақын аудандарда тӛрттік дәуірдегі мҧзданудың ешқандай ізі болған жоқ.
Біршама ылғалды, жылы климат ылғалды жерде қаулай ӛскен ӛсімдік, әр 
қилы фауна мҧнда кӛне палеолит дәуіріндегі адамның ӛмір сҥруіне қажетті
алғы шарттар жасады.
Мҧндағы ең кӛне еңбек қҧралдарынының қатарына жататындар –
Қаратау жотасының оңтҥстік-батыс беткейіндегі Арыстанды ӛзенінің тӛменгі 
тӛрттік,
ең

жоғарғы
жайылма

сӛресін
қҧрайтын 
жентектелген
қосындылардың ішінде Кеңірдек елді мекенінен табылған ауыр, тік бҧрышты 
шақпақ тастар. Клектон тҧрпаттас деп аталатын бҧл ең ежелгі қҧралдардың
одан анағҧрлым кейінгілерден айырмасы – олардың соғатын қыр 
алаңқайшасы тым ҥлкен, ол тіпті тіпті бҥкіл сынық кӛлемінің жартысынан
кӛбірек. Олармен бірге бҧл тас жаңқалары сындырылып алынған ҥлкен 
шақпақ тас дайындамалары, ҧра-ӛзектастар да болды.

59

Кіші Қаратау жотасының солтҥстік-шығыс бӛлігіндегі ежелгі адам,
шамасы, кӛбінесе оқшау қыраттарда (останцаларда), аласалау тӛбелерде 
немесе мҥйістерде (куэстерде), кӛне замандағы қҧрал жасалатын негізгі зат
болып табылатын шақпақ тастары кӛп жерлерде тҧрды. Мҧнда, мәселен, 
радиусы 5-10 км жерден 12 палеолиттік тҧрақтар табылған, шақпақ тастан
жасалған 5 мыңнан астам қҧрал жиналған. Қаратауда табылған ерте ашель 
дәуіріне жататын неғҧрлым ден қоярлық олжалар Шабақты, Тәңірқазған,
Бӛріқазған, Ақкӛл-1, Қазанғап қоныстарынан алынды. 
Шабақты қонысында кӛлбей жатқан қыраттың тегіс бетінен, клектон
тҧрпатты деп аталатын, арыстанды тас жаңқаларына ҧқсас екі шапқы 
табылды. Біріншісі ҥш бҧрыш пішіндес, сҧрғылт-жасыл шақпақ тасты
әктастан жасалынған; оның жҧқартылған екі қырлы жҧмыс шетінен имек жҥз 
шығарылған. Шомбал қырғышты еске тҥсіретін екінші шапқының тҥрі
сопақтау; бҧл уақытқа тән тағы екі қҧрал табылған. Мҧның бірі ірі малта 
тастан дайындалған жҥзі жалпақ африкалық чоппингті еске тҥсіреді. Оның
имек келген жҧмысқа пайдаланылатын бӛлігі екі жағынан ірі 
жарықшақтармен ҧшталған, ал қарсы ҧшы ӛңделмеген. Бір шеті ірі
жарықшақтармен ӛңделгендіктен, қҧрал дӛрекі шапқы іспеттес болып 
шыққан.
Бӛріқазған мен Тәңірқазған қойнауларындағы тҧрақтар ерте ашель 
дәуіріне жатады. Мҧнда нақпа-нақ анықталған мәдени қалдықтар шыққан
жерден тӛрт тҥрлі бҧйымдар тобы табылған. Бҧлар – шеті не бір жағынан, не 
екі жағынан жҧқартылған дӛрекі шапқы қҧралдар, жҥзі мейлінше ӛткірленген
ашельдік тҧрпатты шапқылар, клектон тҧрпатты зілмен тас жаңқалары, 
тҧрпайы ірі ҧра-ӛзектастар. Бәрі де желден жеміріліп, әбден кӛнерген.
Мҧндай тас қҧралдар жиынтығы Ақкӛл-1 тҧрағына да тән. 
Ерте ашель уақытына жататын тағы бір ескерткіш Бетпақдалада, Шу
ӛзенінің оң жақ жағасынан табылды. Шу ӛзенінің ең жоғарғы кӛне тӛрттік 
сӛресінің бетінде, Қазанғап қойнауында табылған заттардың жатқан жерінің
геологиялық жағдайлары олардың жасының тӛменгі палеолитпен тҧстас 
келетінін кӛрсетеді. Жҧқа қабат тығыз қҧмдақтың астында кӛміліп қалған
тҧрақтан 300-дей әр қилы тас бҧйымдары аршылды. Олар карбонмен 
шамалас қоңыр сары шақпақ тастан жасалған. Табылған заттардың
негізгілері – клектон тҧрпатты тас жаңқалары. Шақпақ заттардан кӛп 
кездесетіндері – екі жақты (бифас) және бір жақты (унифас) шапқы қҧралдар,
қырғыштардың азды-кемді пайызы, қол шапқылар, ӛзектастар және басқа да 
қҧралдар.
Қаратау тас қҧралдарының тҧрпаттары және оларды ӛңдеу тәсілдерінің 
Африкада, Ҥндістанда, Пәкстанда, Қытайда табылған ежелгі заттарға
типологиялық жағыан ҧқсастығы Оңтҥстік Қазақстанның аумағын адам 
сонау шелль-ашель дәуірінде мекендеген деуге мҥмкіндік береді.
Қазақстанның ежелгі тҧрғындары питекантроп пен синантроптың 
замандастары болған, бҧлар эволюциялық дамуында Homo erectus кезеңіне
сай келеді. Қаратаудың алғашқы тҧрғындары от жағып, оны сӛндірмей ҧстай 
білген, ірілі-уақты хайуандарды аулаумен, ӛсімдік тағамдарын жинаумен

60

шҧғылданған. Бҧған Оңтҥстік Қазақстанда ҧзақ жылдар бойы зерттелген
Қоcқорған мен Шоқтас секілді бірегей ескерткіштерден қазып алынған 
материалдық қалдықтар куә бола алады.
Бҧл ескерткіштер Оңтҥстік Қазақстан Тҥркістан аумағындағы Қаратау 
жотасының оңтҥстік-батыс беткейі мен Сырдария ӛзендері алаптарының
аралығында орналасқан. Аталған аудан Азия орталығындағы шӛлді және 
шӛлейтті (аридті) аймаққа кіреді, оған бір шетінен Қарақҧм қҧмдарының да
жақын болуы азды-кемді септігін тигізеді. Бҧл ескерткіштердің басқа 
археологиялық нысандардан айырмасы сол, бірқатар тас қҧралдары
атқылаған судың айналасына қатып-семіп қалған травертинді сақиналардан 
қазып алынған. Еңбек қҧралдары мен тҥз тағыларының сҥйектері бірге
жатуы олардың замандас екендігін де айғақтайды.
1993-1994 жылдары Қоcқорғандағы археологиялық ізденістер кезінде
алынған тас қҧралдарының жалпы саны 5 мыңға жуық және де 
техникотипологиялық жағынан ап-айқын кешенді қҧрайды. Шикізат кӛзі,
сыртқы келбеті, типологиясы, дайындау технологиясы (екінші қайтара 
ӛңдеу), алғашқы жаңқалау жҥйесі секілді белгілері бойынша кешен бір
тектес. Тас қҧралдарын дайындау ҥшін тҥрлі жыныстар пайдаланылған, 
олардың арасында кварц, сҧр тҥсті ірітҥйіршікті қҧмтас, кварцит, шақпақтас,
әктас, тасқа айналған ағаш та бар. Артефактілердің 70% кварц пен мел 
заманындағы ірітҥйіршікті қҧмтастан жасалынған, бҧл екі жыныс кесек және
сынық тҥрінде де пайдаланылған. Қалған жыныстар, негізінен, мел 
заманындағы шағын малтатас тҥрінде. Жалпы алғанда, индустрия кейпі
микролиттік, қҧралдардың орташа мӛлшері (кӛлемі) 3-5 см, бірақ мҧның ӛзі 
шикізат кӛзімен тікелей байланысты болуы неғыбайыл, сірә ол ӛзіндік
технологиялық дәстҥрді анықтаса керек. Алғашқы жаңқалау леваллуа 
техникасына жақын екендігімен сипатталынады, бірақ, әлбетте, ӛзіндік
ерекшелік оны қошқорғандық леваллуа техникасы деп белгілеуге мҥмкіндік 
береді. Сондай-ақ «цитрон» және радиалды техникалары да болған, бірақ
олардың ҥлес салмағы мардымсыз. Ӛзектастардан (нуклеустерден) алынған 
дайындамалар (заготовка) қысқа тҥрпішінді, олар негізінен тас жаңқасына
(отщеп) негізделген. Бифастық техника жоқтың қасы, оған қарағанда 
унифастар жиірек кездеседі. Екінші қайтара ӛңдеу тҥрлі типтегі тҥзетулерден
(ретушь) тҧрған, тҥзету вентраль бӛлікке қарағанда, дорсаль жақтан кӛбірек 
тҥскен. Тҥзетудің сатылы, қабыршақты типтері айқын байқалады. Клектон
ойықшалары, кейде аралас ойықшалар да кездеседі. 
Қҧралдар арасында, әлбетте, тҥрлі типтегі қырғыштар басым, олардың
арасында мустье сҥйір ҧшы, кескіштер, ойықты қҧралдар, қырғыштар, 
малтатастан жасалған қҧралдар бар.
Негізгі тас бҧйымдарын сипаттай келе, олардың Қазақстан мен Орта 
Азиядағы индустриялар қатарынан кездеспейтіндігіне назар аудара кеткен
жӛн. Оларға аздап Кӛлбҧлақ (Ӛзбекстан) пен В.А.Ранов енгізген «сары 
топырақты» (лессовый) палеолит (Тәжікстан) материалдары ҧқсас. Айта
кететін бір жайт, қошқорғандық кешендер бірқатар белгілері бойынша 
Орталық Еуропадағы Вертешселеш (Будаиндустрия) пен Бильцингcлебен

61

индустрияларына ҧқсас (жақын) болып келеді. Вертешселеш тҧрағының
мерзімі бҧдан бҧрынғы 350-600 мыңжылдықтарды қамтиды. Қошқорған мен 
Шоқтас кешендеріне ҧқсайтын индустрияларды шығыс ӛңірлерден де
кездестіруге болады. Мәселен, Қытай жеріндегі Чжоу Коу-дянь ҥңгірі. 
Мҧның барлығы, Қоcқорған мен Шоқтас плейстоцен кезеңінде батыс пен
шығысты жалғастырған бӛлік болды ма екен деген кӛңілге пікір ҧялатады.
Оңтҥстік Қазақстанда анықталған ашель-мустье дәуіріндегі тҧрақтар
жаңа тҧрпаттағы қҧралдардың бҧдан бҧрынғы уақыттағы ежелгі заттармен 
етене ҧштасуымен сипатталынады. Осындай ескерткіштер қатарына Кӛктал
ӛзенінің шығыс жағындағы Тоқалы қойнауынан табылған ҥш кешен жатады. 
Тоқалы (1-3) тас қҧралдарының орналасу жағдайлары Бӛріқазған мен
Тәңірқазғанда табылған заттардың орналасуына ӛте ҧқсас. Аталған 
жерлерден 300-ден астам тас бҧйымдары жинастырылған, олардың басым
бӛлігін дӛрекі имек жҥзді малта тас қҧралдары мен кӛне зілмен қырғыштар 
қҧрайды.
Келесі бір тҧрақ – Қызылрысбек, ол Ақкӛл кӛлінен оңтҥстікке қарай 20 
км жердегі куэст қыратының бетінен табылды. Қҧрал жасау ҥшін
пайдаланылған материал ҧсақ тҥйіршікті шақпақ тастардың табиғи 
жыныстары мен шақпақ малтатас болды. Бірнеше рет дәлдеп жарылғаннан
кейін тастар тҧрпайы қол шапқыларына немесе тас балтаның ізбасары болып 
табылатын колун тҧрпатты қҧралдарға айналдырылатын болған. 20 шаршы
метр жерде қҧралдардың бірнеше тҥрі — екі жақты шапқылар, ӛзектас 
тәрізді шапқылар, дӛңгелек ӛзектастардан шағылып алынған қырғыштар мен
тас жаңқалары теріліп алынды. 
Ашель-мустье
дәуіріндегі 
адамдардың
бірқатар 
тҧрақтары
Бурылтай (Боралдай) ӛзенінің биік жайылма серелерінен шықты. Мҧнда 
ежелгі тҥрпаттағы ірі ауыр тас жаңқаларынан басқа дӛңгелек ӛзектастар,
ҥшкіл тас тіліктері, арқа тҧсы кең, қырлы тас тіліктері, сопақша 
қырғыштар, қара сҧр ҥшкіл ҥлкен тас жаңқадан жасалған ҥшкіртас табылды.
Бҧл арада пайдаланылатын тастардың жоқтығы, тас саймандардың аздығы 
және ӛзгешелігі Бурылтай тҧрақтарын аңшылардың шағын тобының аз уақыт
болған жері деп есептеуге мҥмкіндік береді. 
Арыстанды ӛзенінің оң жағасында, Қарасу қойнауында зерт-
телген ескерткіштің тҥрі мҥлде басқаша. Ш.Ш.Уәлиханов есімі берілген, 
бірнеше қабатты палеолиттік тҧрақ Арыстанды ӛзенінің ҥшінші жайылма
сӛресінде болған. Бҧл маңда, 10 мың шаршы метрден асатын жерде 
шақпақ және халцедон заттардьң мол жиынтығы табылды.
Тас қҧралдардан басқа жабайы жануарлар сҥйектерінің сынықтары мен 
ағаш кӛмірі бар материалдық мәдениеттің іздері кӛлбеу жатқан және алты
қабатта болған; қабаттар сары топырақ арқылы бӛлінген; сӛйтіп, ҥш 
стратиграфиялық белдеу жасаған. Тҧрақтағы заттар мустье пішінді. Олардың
ішінде дӛңгелек ӛзектастар, сынықтар, ҥшкір тастар, екі жағынан 
ӛңделген шапқы қҧралдар, қырғыштар, жонғыш-қырғыштар, кескіштер бар.
Оның ҥстіне қырғыштар мен кескіштер сонау мустье заманында пайда 
болып, сол кезде кӛп кездесетін жҧмыс аспаптарымен қатар қолданылған.

62

Мәдени қатпарлардың 7 метрдей қалыңдығы он мыңдаған жылдар бойы
алғашқы адамдардың мекені болған тҧрақтардың орналасу жағдайларының 
ӛте-мӛте қолайлы болғанын кӛрсетеді. Екінші және ҥшінші стратиграфиялық
белдеулердің арасынан алынған қҧмдақтың тегін талдау мустье заманындағы 
тҧрақтың маңы ашық дала болғанын дәлелдейді. Ірі дән ҧрығы табылғаны
назар аударарлық; мҧның ӛзі қолдан ӛсірілген дәндердің ҧрығына ҧқсас. Тау 
шатқалдарында, Қаратау бӛктерлерінде, Арыстанды ӛзенінің жағалары мен
жайылмаларында кӛделі-бҧталы алқаптар ойдым-ойдым ормандармен аралас 
болған; бҧлардың ішінде қарағай, қайың, шегіршін, ҥйеңкі, грек жаңға-
ғы, алма, тал, қызыл қайың, емен, жӛке сияқты ағаш тҥрлері ӛскен. 
Тҧрақты мекендеушілердің негізгі кәсібі бизон, бҧғы, киік, жылқы аулау
болды. Шақпақ тас пен халцедон қорының жақындығы тҧрғындарды еңбек 
қҧралдарын жасауға қажетті шикізатпен қамтамасыз етті. Тас заттарды ӛңдеу
ҥшін сҥйектен, мҥйізден істелген қҧралдар - тӛстер, тас жарғыштар 
қолданылды.
Мустье мәдениетінің іздері Арыстанды ӛзенінің оң
жағалауындағы

Шақпақ қазаншҧңқырынан да табылды. Бҧлар - дӛңгелек ӛзектастар, олардан 

алынған тас жаңқалары, тегіс қалақтар, оншақты басқаша тҥрдегі
сынықтар. Шақпақ заттардың беттерін сарғылт тат басқан және 
типылданған. Қҧралдар жасайтын материал ретінде жартылай мӛлдір
сҧрғылт боз шақпақ тастар пайдаланылған. 
Қарасу поселкесінің маңында, Арыстанды ӛзеніне қҧятын Ащысай,
Шӛлтоғай, Майбҧлақ, Қаратас сайларының шағын мҥйістері мен 
жайылмаларының бетінде адамның қолымен сындырылған ақ және боз сҧр
жартылай мӛлдір шақпақ тастардың біразы табылды. 
Негізінде қҧралдар дӛңгелек ӛзектастардың ҥшкіл сынықтарынан және
қос қырлы ҧзынша тас тіліктерінен жасалды. Тас тіліктері дӛңгелек 
ӛзектастардан емес, бітімі жағынан призмаға ҧқсас қатар қырлы
ӛзектастардан шағылып алынды. Бҧл тҧрақтан табылған кҧралдардың ішінде 
кішкене шапқылар, қырғыштар, шеті тҥзетілген ҥшкіртастар бар.
Оңтҥстік Қазақстанның басқа жерлерінде де мустьелік аңшылардың 
бірқатар қызықты тҧрақтары табылды. Бҧлардың қатарында Алғабас,
Ҥшбҧлақ, Шабақты, Бҥркітті, Шалсай тҧрақтарын атауға болады. 
Алғабас тҧрағы Шаян ӛзенінің жайылмасындағы ҥшінші сӛреде
орналасқан. Тас бҧйымдардың кӛпшілігі - қысқа жалпақ тас жаңқалары мен 
ауыр ҥшкіл тіліктер; бҧлар ақ және кӛгілдір ақшыл тығыз шақпақ тастан
жасалған. 
Ҥшбҧлақ қойнауында (Қаратау қаласынан солтҥстік-батысқа қарай 36
км) аңшылардың шағын топтарының қысқа мерзімді тҧрақтарының ізі 
сақталған. Лагерь суатқа келетін аңдарды аңдуға ыңғайлы бҧлақ тҥбіне
салынған. Әсіресе, алтыншы бҧлақ (Ҥшбҧлақ-6) тҥбіндегі кӛмбелер тас 
бҧйымдардың сипатын неғҧрлым толық қӛрсетеді. Мҧнда, бҧлақтың басынан
3 м биікте, 1,6 метрдей тереңдікте, сарғылт сҧр қҧмдақтың арасында 
жалпағынан жарылған ізі бар бірнеше әктас кесектері мен ҥш ҥшкіртас

63

табылды. Олардың бірі ҥшкіл тҧрпатты, жҧқа жартылай мӛлдір, сарғылт сҧр
тығыз шақпақ тас жаңқасынан ӛте мҧқият жасалған. 
Байқадам ҥстіртінің оңтҥстік-шығыс жағында, Шабақты ӛзенінен 200-
250 м биік қыраттан бҧдан гӛрі ірілеу тҧрақ ашылды. Бҧл жерден шақпақ 
малта тастан жасалған 200-дей бҧйым шықты.
Дегерес ҥстіртіндегі, қазір қҧрғап қалған Шалсай ӛзенінің сӛре тәрізді 
алаңынан (Баба-Ата ауылы) мустьелік ҥшкіртастар табылды.
Палеолит адамының Ҧзынбҧлақтағы (Қаратау қаласынан солтҥстікке 
қарай) қысқа мерзімді тҧрағында бітімі мен жасалуы жағынан әр тҥрлі
бірнеше тас қҧрал — қырғыштар, сыдырғыштар, кескіштер, қырғыш-кескіш 
тәрізді қҧрама қҧралдар барлығы анықталды. Сонымен қатар Ҧзынбҧлақ тас
топтамасында кӛптеген ежелгі заттар — жҥзі долбарлап жҧқартылған шапқы 
қҧралдар, дӛңгелек ӛзектастан шағып алынған тас саймандар бар.
Мустье заманының қызықты ескерткіштерінің бірі халцедоннан 
қҧралдар жасайтын ежелгі шеберханалар болып табылады. Ҥшбҧлақ
қойнауынан шығысқа қарай 3 км жердегі Бестӛбе (Ҥштӛбе) ҧсақ шоқысының 
кейбір жерлерінде бозғылт және қызғылт сҧр халцедон жердің бетіне шығып
жатыр. Шоқылардың ҥстінде талай рет омырылған ізі бар халцедонның 
ҥлкенді-кішілі кесектері жиі кездеседі; олардын қасында ӛңделіп, ӛзектасқа
айналдырылған ҧсақ кесектер, сондай-ақ кӛптеген жалпақ, ҥш бҧрышты және 
ҧзынша тас тіліктері бар. Шоқылардың кей жерлерінде тас қашау ӛндірісінің
қалдықтары ӛте кӛп кездеседі. 
Қаратаудың солтҥстік-шығыс беткейіндегі халцедон кендері мустье
дәуірінен жаңа тас дәуіріне дейін талай мың жылдар бойына тас 
дайындайтын тҧрақты орындар болғандығы анық.
Археологиялық материалдар Қазақстанның орталық және шығыс 
аудандарының аумағын ежелгі адам ашель-мустье дәуірінде игергенін
кӛрсетеді. 
Бҧл кең аймақты мекендеудің бір ықтимал жолы Оңтҥстік Қазақстан
арқылы жҥрді; онда тӛменгі палеолиттің бҧдан да арғы заманғы мәдениеттері 
болғаны мәлім. Орталық Қазақстанда тас қҧралдарын жасаудың қаратаулық
дәстҥрлерін сақтаған ескерткіштер бар. Олардың ішіндегі ашель дәуірінің 
екінші жартысына жататын ең кӛнесі — Обалысай (Жезқазған (Қарағанды –

ред.) облысының Жезді ауданы). Обалысай шоқысының оңтҥстік бӛктерінде
кӛптеген кварцты малта тас шашылып жатыр; бҧлардың ішінде әдейі 
сындырылғандығын аңғартатын бір топ заттар бар. Неғҧрлым кӛңіл
аударатындары — екі жақты шапқы қҧралдар мен екі ӛзектас (екі алаңды 
және бір жағы дӛңгелек). Шапқы қҧралдар сопақша келген, екі жағы соғып
жҧқартылған малта тастан істелген. 
Сарысу ӛзенінің орта шенінде, қҧрғақ Талдысай сайының шығысына
таман Мҧзбел оқшау қыраты созылып жатыр. Оның малта тастар қабатында, 
жер бетіне жақын жерде 114 заттан тҧратын палеолиттік қҧралдардың
топтамасы жиналды. Бҧлар сопақ және ҧзынша ҥш бҧрышты тҧрпаттағы 
микрокварцтық қҧмдақ малта тастардан жасалған. Кешеннің жартысын
типологиялық жағынан тҧрпаты дайын бҧйымдар: бір - және екі жақты 

64

шапқы қҧралдар, дӛңгелек ӛзектастар, сыдырғыш тәрізді малта тастар
қҧрайды. Мҧзбел жҧрт-орнынан табылған шапқы қҧралдар оны зерттеген 
маманның ойынша, Орта Азия, Пәкістан ескерткіштеріне ҧқсас және олар
тіпті мустье-соан мәдениеті ескерткіштерінің қатарына да жатады. 
Мҧзбел-1 аңшылар лагері тҧрғындарының кӛп тараған жҧмыс аспабы
ойығы бар жалпақ малта тастар болды. Оларды жасау техникасы қарапайым: 
тегіс малта тастың ҥстіне бір-екі рет қатты ҧрғанда пайда болған шҧңқыр
кейін жӛнделеді. Ойық салу (шҧңқырлау) техникасының дәстҥрі Орта Азия 
мен Оңтҥстік-Шығыс Азия палеолитінде мәлім болған, алайда онда жҧмыс
аспаптарының мҧндай тҥрі некен-саяқ кездеседі. Домалақ бітімді бҧл тас 
қҧралдар аңшылардың алыстан лақтыратын қаруы ретінде де қолданылуы
мҥмкін еді; бҧл қҧралдар Оңтҥстік Америкадағы далалық ҥндістердің 
аңшылық қҧралдарына – «бола» немесе «болас» деп аталатын тас шарларға
ҧқсас. Талдың қабығынан және жіңішке бҧтақтарынан ӛрілген арқандарға 
байланған «боластарды» Мҧзбел аңшылары суатқа келген киіктерге тасадан
лақтыратын болған. 
Жезқазғаннан оңтҥстік-шығыс қарай 150 км жердегі Жаманайбат тӛбе-
қыратынан тас қҧралдар кешені, соның ішінде жеті шапқы мен екі қырғыш 
табылды. Ҧзынша, сопақтау шапқылар жалпақ ҧра - тастар мен зілмен тас
жаңқаларынан дайындалса, ал қырғыштар тас жаңқаның неғҧрлым ӛткір 
қырын одан әрі жарықшақтап жҧқарту арқылы жасалған. Топтаманың негізгі
бӛлігін ірі тас тілікті жаңқалар мен алевриттік қҧмтастың жарықшақтары 
қҧрайды.
Сарысу алабынан Қосмола мен Қызылжар қойнауларынан табылған 
палеолиттік заттар зерттелді. Қосмола малта тас қатпарларында мустьелік
тҧрпатты қҧралдар табылды, олардың арасында ҧзынша ҥшкіл жарықшақтар 
сындырып алған із сақталған добал малта тас, бірнеше тас жаңқа мен ҥшкіл
жарықшақтар, мустье дәуіріне тән екі ҥшкіртас бар. Қызылжардың бірінші 
жайылма сӛресіндегі аллювиаль қатпарларынан бозғылт тҥсті шақпақ тастан
жасалған шағын дӛңгелек ӛзектас пен тас жаңқа табылған. 
Тӛменгі палеолиттің аяқ кезіндегі тас заттардың ҥлкен топтамасы Есіл
ӛзенінің жоғарғы бойынан, Қарағандыдан солтҥстікке қарай Батпақ 8 және 12 
қойнауынан жиналған. Плиоцен-тӛменгіплейстоцен дәуірлеріндегі қҧмдақ
бетінен шақпақ - темір текті тастан жасалған 2000-нан аса зат табылды. 
Тастың сапасыздығынан тек кӛлемі шағын және ӛңделуі дӛрекі ӛнімдер
шығарылған. Табылған заттардың ішінде бір жақты шапқы, дӛңгелек 
ӛзектастар
сынықтары, шеттері қатарлас қысқа тас тіліктері, негізі шомбал
ҥшкіл жарықшақтар мен тас жаңқалары бар. 

Орталық Қазақстан оннан астам мустье мен кейінгі палеолит

уақыттарының жҧрт-орындары мен тҧрақтары, соның ішінде екі мәдени 
қабаттан тҧратын Вишневка және Ӛгізтау-1, 2 тҧрақтары табылған.
Соңғылары бҧрынғы Жезқазған облысы (қазіргі Қарағанды облысы – ред.) 
Ағадыр ауданы аумағында шоғырланған. Мҧндағы палеолит пішінді тас
бҧйымдары Ӛгізтау тауының етегіндегі бҧлақ маңынан анықталған. 

65

Арасында жонғыш, қырғыш, бифас, ҥшкірлі тас, чоппер және чоппинг
тәрізді, сондай-ақ ойықты қҧралдар бар. 
Ӛгізтау-1, 2 тҧрақтарында дӛңгелек және протопризма ӛзектастарының
аралас жатуы, сонымен қатар ҥшкіл тас жаңқалары мен шеті бірдей тас 
тіліктерінің болуы, олардағы соққы алаңқайының тегістігі тас ӛңдеу
техникасындағы ӛзгерістерді айғақтайды, мҧның ӛзі тҧрақ коллекциясын 
ерте мустье уақытына, бәлкім ашель дәуіріне де жатқызуға мҥмкіндік береді.
Кейінгі жылдары тҥрлі уақыттарды қамтитын палеолит ескерткіштері 
кӛп табылған Орталық Қазақстан аумағын Қазақстанның ежелгі тас ғасырын
зерттеу ісіндегі неғҧрлым келешегі зор аудан ретінде санауға болады.
Балқаштың солтҥстік тӛңірегі мен Ертістің сол жағалауынғы тас
дәуірінің ең кӛп тараған ескерткіштері — тҧрақтар-шеберханалар мен тас 

қашайтын орындар. Егер Сарысу аңғарында тас индустриясы сындырып

жҧқарту техникасына негізделсе, Балқаштың солтҥстік тӛңірегінің және оған 
іргелес аудандардың ескерткіштерінде жарықшақ-дайындама ӛндірісі
леваллуа 
техникасының ҧзақ уақыт болуымен сипатталады, мҧның ӛзі соңғы
палеолитте де
маңызын

сақтады. Мҧнда

ол

неғҧрлым жетілген және

кемелденген тҥрде мәлім. 
Бҧл аудандардағы заттардың негізгі ҥлгілері — заттың ҧзына
бойына 

қарай арнайы қисайтылған алаңы бар ӛзектастар. Ә

детте,

мҧндай
ӛзектастардан алынатын тас тіліктері радиалдық (шетінен ортасына қарай) 

опыру техникасы арқылы бір жағынан ғана алынды. Жарықшақтар мен тас
тіліктер тҧрпаты ӛзектастың
бҧрышты және ҧзынша ҥш бҧрышты бітімдеріне 

сай келеді. Тас тіліктері мен жарықшақтардың кескіш жҥздері әдетте

қосымша тҥрде тҥзетілмейтін еді. 
Тас қҧралдарын жасауда л
еваллуа

техникасы дамуды аңғартады. Ол

бірақ Орталық 

Қазақстанның барлық аудандарында бірдей тарамаған еді,

ӛйткені тас 

индустриясының сипаты әрбір жағдайда шикізат кӛзіне

байланысты болды. 
Мәселен,
Балқаштың 
солтҥстік
тӛңірегінде негізгі іске 
асар материал
тақта-тақта сынықтар тҥрін
дегі қара, сҧрғылт
жасыл тҥсті, 
шақпақты девон алевролит болса, Балқаштың солтҥстік-батыс тӛңірегіндегі
Бәле тауындағы ежелгі адам порфиритті пайдаланды, ал Ертістің сол 
жағала
уында сҧр тҥсті, тығыз 

жентектелген кварцты қҧмтас негіз

гі шикізат 
болды.
Оның ҥстіне, Орталық Қазақстанның ежелгі тҧрғындарының леваллуа 
техникасы тас ӛңдеудің неғҧрлым ертедегі дәстҥрлерімен — клектондық
және дӛнгелек етіп жасайтын жарықшақ-дайындама ӛндірісінің жҥйелерімен 
қатар жҥрді.
Балқаштың солтҥстік тӛңірегіндегі тҧрақтардың кӛпшілігінде тас 
қҧралдар бҥркелмеген және ҥстін топырақ баспаған кҥйде кездеседі және
ашель дәуірінен бастап қоса есептегенде кейінгі палеолитке дейін тас 
дәуірінің әр тҥрлі кезеңдерін қамтиды. Мҧның себебі былай тҥсіндіріледі -
орта және соңғы антропоген дәуірлерінде Балқаштың солтҥстік тӛңірегінің 
климатында кҥрт ӛзгерістер болған жоқ, сондықтан бір замандары
адамдардың алғашқы ҧжымдары кӛбінесе ӛздерінің арғы бабаларының 
тандап алған неғҧрлым ыңғайлы жерлерін мекендеді. Әдетте, әр тҥрлі

66

дәуірлердің ескерткіштерін мәдени қабатқа қарай айырады, ал бҧл
аудандарда мәдени қабаттың қалыптасуына су мен желдің кҥшті әрекеті 
кедергі болды. Кейінгі палеолиттің ақырғы кезеңінде ғана ксеротермикалық
климаттьщ басталуына байланысты адамдар Балқаштың солтҥстік 
тӛңірегінің бір кездегі сулы, жасыл алқаптарынан кетуге мәжбҥр болды.
Алайда Орталық Қазақстанның шығыс аудандарындағы палеолиттік 
ескерткіштердің бәрі бірдей аралас топтамалармен сипатталмайды. Олардың
кейбіреулерінде ашель-мустье дәуіріндегі қҧралдар «таза» кҥйінде кездеседі. 
Бҧған Орталық Қазақстанның солтҥстік-шығыс жақ шетіндегі Қҧдайкӛл
кӛлінін жағасындағы тҧрақ-шеберхана материалдары мысал бола алады. 
Ежелгі адамдар кӛлдің жарқабағындағы палеоген тегінен қҧралған сӛре
алаңқайға орта антропогеннің басында, климат жылы және ылғалды болған 
дәуірде қоныстанған. Ал бҧл қоныстарынан олар Сібірдің мейлінше
(самарлық) мҥздануы заманында кетті; бҧл кезде Батыс Сібір мен Алтайдың 
мҧзды аймақтарының арасында тҧрған Ертістің сол жағалауында қҧрғақ және
суық климат басталды. 
Қҧдайкӛл тҧрағындағы қҧралдар тығыз жентектелген кварцты қҧмтастан
жасалған. Олардың арасында ҥшкіл және тілік секілді сынықтардан жасалған 
16 қол шапқы, жоғары жағы шағып тҥсірілген жаңқадан дайындалған 5 ауыр
жонғыш бар. Алайда коллекцияның денін тік бҧрышты және ҥшкіл тҧрпатты
бір алаңқайлы ӛзектастар (70 дана), сондай тҧрпатты жарықшақтар мен тас
тіліктері қҧрайды. Заттардың бҥкіл кешені тас ӛңдеудің леваллуалық 
дәстҥрінде жасалған.
Мустьеліктердің болған іздері Жоғарғы Ертіс ӛңірінен де табылды. 
Қанай аулы маңында Нарым жотасына оңтҥстіктен жіңішке делювийлік-
пролювийлік алаңқай жалғасады. Палеолиттік қҧралдар алаңқайды 10 
метрдей тескен осы заманғы карьерден және оның айналасынан жиналды.
Мҥжілуі, жасалу техникасы және бітімдері жағынан бҧл қҧралдар ҥш топқа 
бӛлінеді. Ең ежелгі топқа жататын қҧралдарға мейлінше таттанып,
мҥжілген, ҥшкіл де кӛлемді тас жаңқасынан істелінген, соғар шеті барынша 
тҥзетілген ҥшкіртастар, дӛңгелек ӛзектас және долбарлап тҥзетілен ҥшкіл тас
жаңқалары жатады. Осындай тас жаңқалардың бірі қарьердің қабырғасын 
тазартанда 5 м тереңдіктен табылды; мҧның ӛзі бҧл топтың тым ерте кезге
жататынын кӛрсетеді. 
Қҧралдардың басқа екі тобы уақыты жағынан кейінірек жасалған.
Бҧларды жасау ҥшін пайдаланылған материал қара және жасыл малта тас 
болған.
Нарым ӛзенінің қҧйылысына жақын жерде, жағадағы малта тасты 
тҧнбадан біраз заттар жиналды. Олардың ішінде бҧрыс қырлы ӛзектастар,
ҥлкен-ҥлкен қырғыштар, ҥшкіртастар, дӛңгелек қҧралдар, кӛне тас жаңқалар 
бар.
Қанай тас қҧралдарының бір тобымен бірге табылған плейстоцендік 

жануарлардьң сҥйектерінің абсолюттік жасы 132-104 мың жыл деп

белгіленген; мҧның ӛзі палеолиттің археологиялық тҧрғыдан дәуір-дәуірге 
бӛлінуімен әбден ҥйлеседі. Алдыңғы Азия жӛнінде белгіленуі бойынша

67

мустье дәуірі бҧдан шамамен 40 мың жыл бҧрын аяқталған, ал оның
ҧзақтығы 50-60 мың жыл болуы әбден мҥмкін. 
Шығыс Қазақстанда әзірше ең ертедегі қҧралдар мустьелік тҧрпаттағы
қҧралдар болғандықтан, Ертістің жоғарғы жағын адам алғаш рет мустье 
дәуірінде игерген деп топшылаған жӛн. Бірақ Қазыбай секілді кейбір
ескерткіштердің жекелеген бҧйымдары ашель заманында мҧнда адамзат 
мекендей бастауы мҥмкін екендігін нақты кӛрсетеді.
Палеолит заманындағы маңызды орталықтардың бірі Ақтӛбе 
облысындағы Мҧғалжар ауданы болды. Мҧғалжар тауында шикізат
кӛздерінің мол болуы ежелгі адамдардың еңбек қҧралдарын асқан 
шеберлікпен жасауларына мол мҥмкіндік бергендігі байқалады. Мҧнда осы
ғасырдың бас кезінде біріккен Қазақстан-Ресей археологиялық экспедициясы 
(жетекшісі академик А.П.Деревянко, Қазақстан жағынан отряд басшысы
Ж.Қ.Таймағамбетов) жҥргізген зерттеулер барысында 59 орыннан 
палеолиттік тас қҧралдары алынған. Бірнеше жылға созылған зерттеулер
ашель заманындағы бифас, т.б. қҧралдардың кӛптеп табылуына ӛз септіген 
тигізген болатын. Осы кезден бастап ғылымда мҧғалжарлық ашель туралы
мәселе кӛтеріле бастады. 2009 жылы Қазақстанның тас дәуірін зерттеумен 
шҧғылданатын экспедиция (жетекшісі Ж.Қ.Таймағамбетов) отрядтарының
мҥшелері (Д.С.Байгунаков, Ғ.Т.Бексеитов, Ғ.Т.Искаков, Т.Мамиров) 
Мҧғалжар ӛңірінде зерттеулер жҥргізді де, 37 орыннан тас дәуіріне жататын
жаңа ескерткіштер тобын тапты. Олардан жиыстырылған еңбек 
қҧралдарының арасында ашель заманына жататын ҥш бҧрышты бифас,
ондаған ӛзектастар, бифастар, сондай-ақ тас жаңқалары, т.б. бҧйымдар саны 
мол. Табылған археологиялық нысандардың басым бӛлігі палеолит дәуіріне
жатады. Сӛйтіп, бҧрынғы зерттеулерді қоса есептегенде Мҧғалжар ӛңірінен 
100 шақты палеолиттік орындар анықталған.

жүктеу/скачать 2,5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: