Стан археологиясы
Хунну (сюнну) кӛне атрибуциясының сауалдары
жүктеу/скачать 2,5 Mb.
|
ÐайпаÒов Ð. Ð., ТаймаÒамбеÑов Ð.Ò-emirsaba.org
| Хунну (сюнну) кӛне атрибуциясының сауалдары
Кӛшпенділер мәдениеттеріне жататын белгілі бір материалдардың ерекшеліктерін зерделеген кезде кӛптеген авторлар хунну археологиялық ескерткіштерінің сауалдарын да қарастырды, жекелеп алғанда Сырдарияның орта ағысындағы, Ферғана мен Солтҥстік Қырғызстандағы оба астында жерге кӛмілген (катакомбалы) кешендердің тҧрғындарына тән жайттар қозғалды. Олардың ғҧндарға тән екендігіне қатысты – бірде біздің заманымыздың алғашқы ғасырларындағы жарқын кешендердің ерекше белгілері бойынша анықталса, келесіде этникалық кӛрсеткіштері ретінде жерлеу ғҧрпының жекелеген бӛліктері (оба астында жерге кӛму), енді бірде ІV-V ғасырларға жататын заттық материалдар жиынтығы (қару-жарақ, зергерлік бҧйымдар, қазандар) мен жерлеу ғҧрпының белгілері (оттың, жылқы сҥйектерінің болуы) алынып отырды (А.Н.Бернштам). Хунну ескерткіштерінің атрибуциясы солқылдақтау екендігі арнайы зерттеулерде айтылған. Мәселен, С.С.Сорокин Ферғана мен Талас аңғарындағы оба астында жерге кӛмілген (подбойно-катакомбные) қабірлердің басым бӛлігі жергілікті мәдениеттерден бастау алатындығын біршама дәлелді тҥрде айтып кеткен. Ғылыми айналымға жетіасар мәдениеті мен оралдық-қазақстандық ғҧн- сармат кешендері материалдарының енуі Батыс Азия даласындағы ортаазиялық халықтың миграциясына байланысты этномәдени ҥрдістердің археологиялық бейнесін қайта қарастыруға алып келді. Бҧл туралы археологтар С.Г.Боталов пен С.Ю.Гуцалов жазып жҥр. Б.з.б. І ғасырдың екінші жартысындағы қытай хроникасы Сун-шу шаньюй Чжи-Чжи кангюйлермен бірге усуньдерге қарсы одақ қҧрып, ӛз тайпасын Кангюй иелігінің шығыс шекарасына алып келеді деп жазады. Осы уақыттарда жетіасар некропольдеріндегі шикі кірпіш сағаналарымен қатар кӛшпелілердің солтҥстікке бағытталған тік бҧрышты шҧңқыры мен бҥйірлі қуысты обалары, хунну пішінді қазандар, керамикалық ыдыстар мен Ерте Хань дәуіріндегі қытай айналары пайда бола бастайды. Томпақасар, Алтынасар қорымдарындағы топырақ оба астындағы иықты және қуысты шҧңқырдағы жерлеу кешендерінің Ильмовая Падьтағы Кӛкел (Кокэль) хунну және хунну-сармат кешендерімен ҧқсастығы байқалған, әсіресе олардың Солтҥстік Қытайдағы Даодуньцзы кенті жанындағы қорым материалдарына жақын екендігі анықталған. Қуыстардағы мал сҥйегі ҧқсастықтың жарқын 232
элементі мен этномәдени белгісі болып табылады, сондай-ақ қабірлерде сиыр бас сҥйегінің болуы хунну мәдениетінің маңызды кӛрсеткіші ретінде белгіленген. Жетіасар екі қҧрауышты керамикалық кешені ыдыстардың екі тобынан тҧрады, Бірінші топқа кӛшпелілердің ашық бейнедегі, «еден ҥстінде» кҥйдірілген, дӛрекі иленген әрі біркелкі араластырылмаған, сҧр тҥспен кӛмкерілген ыдыстары жатады. Бҧл ыдыстардың тҥбі жалпақ, ҧзынша пропорцияда, тҧрпатының профилі жатық, мойыны ауыз қуысы тәрізді болып келеді. Екінші топтың ыдыстары қҧмырашы айналмасында дайындалған және кӛрікпен кҥйдіру әдісімен отқа қақталған. Олар: тҥрлі тҧрпаттағы ыдыстар, хумдар, қҧмыралар, т.б. Л.М.Левина пікірінше, ыдыстардың бҧл тҥрлері бҧрын қалыптасқан жергілікті дәстҥрді жалғастырады не болмаса Сырдарияның орта ағысы, Ферғана мен Тянь- Шань ӛңірі секілді іргелес этномәдени орталықтардың ықпалынан қалыптасқан. Бҧлардың қатарына, ғҧн типіндегі керамикалық қазандар енетіндігі сӛзсіз. Б.з. ІІ ғасырында хуннулар маусымдық миграцияның дәстҥрлі аймағы болған Орал-Арал ӛңірін белсенді тҥрде игере бастаған сияқты. Сӛйтіп, осы кезден бастап, зерттеушілердің топшылауынша, хуннулар Оңтҥстік Оралдың орманды-далалы жиегінде пайда болады. Батыста хунну ІІ-ІV ғасырлардағы сармат-алан тайпаларымен шектесті және қарым-қатынасқа тҥсті, бҧл Лебедев қорымындағы шеткі некропольдар материалдарынан да кӛрінеді. ІІ-ІҤ ғасырларда далалы Еуропаның шығыс шекарасында хунну мемлекетті қалыптасып жатты және сарматтар мен аландар кҥйрей бастады. С.Г.Боталов пен С.Ю.Гуцалов пайымдауына қарағанда, хуннулардың ғҧн-сармат мәдени кешені Солтҥстік Қытай аумағындағы провинцияларда (Шанси, Шэнси, Ганьсу, Хэбэй), ішінара Ішкі Моңғолия мен Оңтҥстік-Батыс Маньчжурияда қалыптасқан. Оның негізгі белгілері: мҥрденің басын батысқа қаратып, шалқасынан жатқызған; қуысы, бҥйір қуысы, кертпесі бар тік бҧрышты шҧңқыр жасалынады; ғҧрыптықтар ҥй малдарының басы тҥрінде. Бҧл кешеннің тағы мынадай белгілері бар еді: дӛңгелек тас ҥйінділері; тар тік бҧрышты шҧңқырлар; қатардағы қабірлердің солтҥстікке бағытталуы және кҥрделі кӛп секциялы, тік бҧрышты дәліз-дромосты (оңтҥстікке қарай) сағана тҧрғызу; тҥбіне қима салынып, ішіне басы солтҥстікке қаратылған ақсҥйектер сағанасы іспеттес терең шҧңқырлардың қазылуы. Хунну мәдени кешенінің тҥпкілікті унификациясы Моңғолияда, Байкалдың сыртқы жағында (кокэль мен шурмак мәдениеттерінің ескерткіштері) б.з.б. ІІ-І ғасырларда қалыптасты. Аталмыш кешен Оңтҥстік және Батыс Қазақстан шебінде трансформация ҧшырайды. Ол орал-қазақстандық далаларда ІІ-ІV ғасырлар аралығында болған. жүктеу/скачать 2,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|