Тақырыбы: Ежелгі елдердегі мемлекет және құқық. А курстың оқыту пәні және әдісі б ежелгі Вавилон

1-кезең – Меровингтер ионархиясы (VІ – VІІ ғ.ғ.)

2-кезең – Каролингтер монархиясы (VІІІ – ХІ ғ. 1 жартысы). Франктер мекендеген жерлер 2-округқа – пагқа бөлінді. Паг ұсақ бірліктер – жүздіктерден тұрды. Мемлекет территориясын жайлаған негізгі этникалық топтар: Солтүстікті мекендеген франктар мен Оңтүстікті мекендеген галло-римдіктер болды.

Негізгі топтар – фоедалдар мен феодалға тәуелді шаруалар болды.

Меровингтер монархиясына тән белгілер:

1. Хлодвиг өлімінен кейін корольдік бірнеше рет тәуелсіз мемлекеттерге бөлінді.

2. корольдік билікті ұстау үшін жерге жеке меншік – аллад енгізілді.

1. 
   үнемі өсіп отыратын шіркеулер және жер иеліктері тез байыды.
   
2. 
   жерсіз шаруалардың тез өсуі.
   
3. 
   патронат жүйесі кең таралды.
   
4. 
   корольдік билік әлсіреп, ақсүйектердің құдыреттілігі өседі.
   
5. 
   Билік ақсүйектердің қолына шоғырланды. Ол мемлекеттегі барлық маңызды лауазымдарды басып алады. Оның ішінде майордан – алғашында король сарайын басқарды, соңынан мемлекет басшысы болды. Бұл лауазым мұраға айналып, соңында Каролингтер әулетіне жол ашып береді.
   

1. жерді толық меншікке сыйға беру тәртібі жойылады ;

2. мұның орнына өмірлік иелену – бенефиций пайда болды.

3. бенефиций ұстаушысы – авссол деп аталады, ао берушісі – сеньор деп аталады;

4. бенефиций ұстаушысы сол жерді берген тұлғаның мүддесі үшін әскери қызметті өтеуі тиіс болатын;

5. мемлекет басшысынан басқа бенефицийді басқа да ірі феодалдар тарата бастады, сөйтіп олардың өздерінің вассалдары пайда болды ;

6. сот, полиция, қарды облысындағы барлық өкілеттіктер жер иесіне берілді;

7. иммунитеттік гролиотар енгізілді. Ол бойынша сол жерге мемлекет шенеуніктерінің қызметі таратылмады.

Басқару формасы бойынша франк мемлекеті шектеулі монархия болды. Король билігі үнемі әрекет ететін кеңеспен шектеліп отырды және олардың келісімінсіз бірде бір маңызды шешім қабылданбады.

Мемлекетті басқару мен сот ісін жүргізуде жоғарғы лауазымды тұлғалар қызмет етті : майордам, пфальцграф – алғашында король малайларын бақылады, соңынан сотты басқарды; тезаурарий – қазыналы, байлықты сақтаушы ; маршал – атты әскербасшысы ; және архикаппелан – король духовнигі және сарай духовенствасының ішіндегі ең басшысы.

Жергілікті басқару

Округті (паг) басқаруды – король тағайындайтын лауазымды тұлға – граф жүзеге асырды. Округ құрамына кіретін жүздіктерді солтүстікте центенарий, ал оңтүстікте викарий басқарды. Олар графқа бағынышты болды. Жүздіктің құрамына кіретін қауымдар өзін-өзі басқаруды сақтады.

Сот

Франк мемлекетінің гүлденуі ІХ ғ. Басында оның құрамына барлық батыс Европа енгенде жетті. 843 ж. Вердендегі ¦лы Карл немересімен жасасқан шартта Франк мемлекетінің 3 корольдікке бөлінуі заңды бекітілді. Олар: батыс франктік, шығыс-франктік және орталық (болашақ Франция, Германия және Италия).

Құқығының негізгі белгілері

Ертедегі құқықтың қайнар көзі – тайпалық сипаттағы әдет ғұрыптар.

V-ІХ ғ. Кезінде «варварлық шындық» түріндегі тайпа әдет ғұрыптың жазбасы болды. Салистік, Рипуарлық, Бургундтық, Аллементтік шындықтар пайда болды. Көбінде Салистік шындық мысалға алынады. Онда құқықбұзушылық және соған сәйкес жазаның жалпы, абстрактілі ұғымдары болмайды : мысалы қылмыс д/з – тұлға мен мүлікке зиян келтіру және «король бейбітшілігін» бұзу ; ал жаза д/з – жәбірленушіге келтіруге зиянды өтеу және «король бейбітшілігін» бұзғаны үшін корольге айыппұл төлеу. Жаза кінаға байланысты болмады және ол тек қана әрекеттің аяқталған нәтижесіне тағайындалды.

Салистік шындық бойынша неке күйеу баланың келін баланы ұрлау формасында болды. Зорлықпен ұрлауға тыйым салынды және қандас туысы және еріктілер мен құлдар арасында неке қию тиым салынған. Мұрагерлік құқықта меншік иесі өлгеннен кейін барлық қозғалмалы мүліктерді ең алдымен балаларына, олар болмаған жағдайда кезектесіп шешесі, аға-қарындасына мұраға қалып отырды.

Міндеттемелік қатынас облысында Салистік шындық мәмілелермен тек қарапайым түрлерін білген : сату-сатып алу, несие, заем, айырбас, сыйға тарту. Мәміле кезінде меншік құқығын беру көпшіліктің алдында жүзеге асты. Міндеттемені орындамау мүліктік жауаптылыққа әкеледі. Сот процесі айыптаушылық сипатта болды. Оған тән негізгі белгілері : азаматтың және қылмыстық процестің жүзеге асырылуы бір формада болды. Іс жәбірленушінің инициативасы бойынша қозғалады.

3. 
   (X ғ.).Оттан -1 ежелгі феодалдық мемлекет
   
4. 
   
   
5. 
   Франция мемлекеті мен құқық тарихының кезеңдері
   

2 – кезең – сословиялық өкілетті монархия кезеңі (ХІV- ХV ғ.ғ.)

3 - кезең – абсолютті монархия кезеңі (ХVІ-ХVІІІ ғ.ғ.).

Француз мемлекеті Каролинг империясы құлағаннан кейін пайда болды. Негізгі антогонистік феодалдар мен феодалға тәуелді шаруалар болды. Өздерінің топтық маңыздылығына қарай мемлекет феодалдар диктатурасы болып табылады.

Қоғамдық құрылыс. өндірістің негізгі құралы – жер - үстем топтың монополиялық меншігі болды. Шаруалар иелігінде күнделікті пайдаланатын иесінің кішкентай жері – парцелла болды. Көптеген шаруалар сервтар мен вилландарға айналды.

Сервтар – иесінің жеке және мұрагерлік тәуелділігінде, оның барлық айтқандарын істеп, бірталай ақы алды.

Вилландар – жеке басы тәуелді емес, өз парцелласын (жерін) басқа тұлғаларға сата алды, ал бұл оны сеньорлық борышынан босатты.

Мемлекеттік құрылыс

Мемлекет басында король тұрды. Оның билігі сайланбалы болды (корольді оның вассалары мен шіркеу иерархиясының жоғарғысы сайлады). Жалғыз жалпы мемлекеттік орган – корольдың курше (¦лы Кеңес) болды. ¦лы Кеңес съезд түрінде жұмыс істеді. Бұл кезеңде басқарудың арнай органдары болмады.

Министериалдар - лауазымды тұлғалар сарай шаруашылығын жүргізіп, сарайлық басшы болды. Король иелігі домен деп аталады. Барлық домен округтерге – превотаждарға бөлінді, Олардың басында прево тұрды. Орталықтағы министериалдар мен жергілікті жерлердегі превотаждарды король тағайындады.

Сот

Әрбір ерікті адам «тең сотпен» соттасулары қажет болды. әрбір тұлғаның жауапқа тартылуы қай иерархиялық сатыға жататынына байланысты болды. Жоғарғы сот – корольдық курия еді. Жергілікті жерлердегі сот- сеньорлық юстиция деп аталады. Жоғарғы дәрежелі сеньорлар жо,ғарғы сот билігіне «жоғарғы юстицияға» ие болды. Олар өлім жазасымен жазаланатын қылмыстарды қарады. Төменде тұрған сеньорлар «төменгі юстицияға» ие болды, қалған қылмыстарды қарастырды.

Екінші кезеңнің басында король билігі күшейе түседі. Ол мынадан көрініс табады : Король билігінің сайланбалылығы алынады; «менің вассалымның вассалы менің вассалым емес» деген принцип жоққашығарылады: вассаның адалдық жөніндегі анты тікелей корольге берілді:

Людовик ІХ реформалары өткізіледі : оның мәні мынада : сот реформасы – корольдық доменде жеке соғыстарға тыйым салынады, егер даутуған жағдайда корольдық сотқа жүгінулері керек; жергілікті жерлерде «корольдің 40 күні» енгізілді, бұл мерзім ішінде феодалдар жеке соғысты бастай алмады ; Корольдың куриядан ерекше сот палатасы Перит парламенті ығыстырылып шығарылды. Бұл жоғарғы апелляциялық инстанция болды. Қаржы реформасы – басты есептік бірлік ретінде – корольдық алтын монета енгізілді. Корольдық куриядан қаржылық басқарудың жоғарғы органы ретінде – Есеп палатасы ығыстырылып шығарылды.

Сословиелік - өкілетті монархия кезеңі

Қоғамдық құрылыс. Сервтардың орнына цензитарий пайда болды. Цензитарий – тәуелсіз шаруалар, мұралық жер үлесі цензив иесі. 3 Негізгі сословиенің ресімделуі аяқталды: духовенство, дворяндықжәне «үшінші сословие». Оларға барлық алым-салықтар төлеу жүктелді.

Саяси бөліну жойылып, мемлекет сословиелік -өкілетті монархия формасына ие болды : қуатты король билігі жоғарғы кеңесші орган – Бас Штат өкілмен бірігеді. Барлық мәселелер палаталар бойынша жеке қарастырылды. Шешім дауыстың көпшілігімен қабылданды, шешімнің соңғы бекітілуі барлық палаталардың бірлескен жиналысында шешілді.

• 
  канцлер – ағымдағы басқаруды жүзеге асырды және өзге лауазымды тұлғаларды бақылады;
  
• 
  коннетабль - король әскербасшысы;
  
• 
  камерарий – король қазынасын басқарды;
  
• 
  палатиндер – корольдің ерекше тапсырмасын орындайтын король кеңесшісі;
  
• 
  легистер – рим құқығы курсын меңгерген шенеуніктер.
  

Король доменің территориясы бірдей әкімшілік бірліктерге – бальяждарға бөлінді. Олардың басында король тағайындайтын шененік – бальи тұрды. Бальяждар превотаждарға бөлінді. Олардың басында өз қолына әскери, әкімшілік, қаржы және сот биліктерін шоғырландырған – прево тұрды. Қалаларда қалалық өзін-өзі басқару органы – коммуна пайда болды.

Жоғарғы апелляциялық сот – Парламент еді. Ол бірнеше палатадан тұрды: үлкен сотпалатасы, тергеу палатасы және кешірім палатасы. Жоғарғы шіркеу соты – алдымен рим куриясы соты, одан кейін кардионом соты, сосын архиепископ соты, аяғында официан соты болды.

Негізігі ерекшелігі – феодализм қойнауында капиталистік өндіріс қатынастық пайда болды. Осыдан барып негізгі қанаушы тап – феодализммен бірге буржуазия пайда болы. Ол қала патрициаты – бай саудагерлерден тұрды. Бұрынғы сияқты ел тұрғындары 3 сословиеге бөлінді : мұнда духовенство мен дворяндық өз артықшылықтарын сақтап қалды, ал үшінші сословиеге шаруалар да кірді.

Абсолбтизм барлық заң шығарушы, атқарушы және сот биліктілігі мен мемлекет басшысы – корольдің қолында шоғырланумен сипаттайды. Бұл Бас штат, Парламент, шіркеуінің қызметі шектелгендігінен көрініс табады.

Мемлекет басқарудың орталық органы әр кезеңде туындаған әртүрлі мекемелердің қоспасы еді. Оларға жататындар : Мемлекеттік кеңсе – король жанындағы кеңесуші орган ; Қаржы кеңесі ; Жасырын Кеңес – бірқатар істерді қайта қарастырды; канцлер аппараты және тағы басқалар. Осы органның барлығын Бас қаржы бақылаушысы және 4 мемлекеттік хатшы басқарды: әскери, шетел, теңіз ісі және сарай ісі.

Жергілікті басқару.

Корольдік территориясы генералитет, губернаторлық, дионез, бальяж және интенданттықтарға бөлінді. Бұлар қаржы, әскер, шіркеу, сот және әкімшілік ведомствоға сәйкес келеді. Жергілікті жерлердегі басқаруды интенданттың (король үкіметінің ерекше өкілеттілігі) жүзеге асырды.

Бірқатар сот жүйесі қызмет етті: корольдық сот, сеньорлық сот, қалалық және шіркеулік соттар.

Феодализм ыдырағанға дейін Франция бірде бір құқық жүйесін білмеді. Құқықтың территориялық әрекет ету принципі болды, яғни тұрғындар сол территорияда қалыптасқан құқық нормаларына бағынды. Құқықтың негізгі қайнар көзі әдет ғұрыптар – кутюмдер болды. Сословиелік өкілетті монархия кезінде кутюмның алғашқы жинағы - өзіне Париж, Ориеан, Тур, Анжа және Мэп кутюмдерін қосатын «Қасиетті Людовиг Жинағы» пайда болды.

Абсолюттік монархия кезеңінде әдетғұрып жинақтарымен қатар құқықтың қайнар көздеріне корольдың жарлық, бұйрық, эдинт, ордонанстары қосылады. Францияның оңтүстігінде құқықтың қайнар көзі – рим құқығы болды.

Франция феодалдық құқығының негізгі институты – жерге меншік құқығы еді. Ірі жер иелену аллад, бенефицит түрінде болды. Ал ХІ ғасырда бенефицит мұраға қалтырылатын болды. Міндеттемелік құқықтағы шарт түрі : сату-сатып алу, заем, сыйға тарту, жерді жалдау. Неке отбасылық қатынастар негізінен канондық құқық нормаларымен реттелініп отырды, сонымен бірге кутюм және король ордонанстарымен де. Неке құру үшін : белгілі бір жасқа толу, тараптардың келісімі, ата-ана келісімі қажет болды. Мұрагерлік 2 формада болды: заң бойынша және өсиет бойынша. Қылмыстық құқықта барлық қылмыстың жиынтығын 3 топқа бөліп қарастыруға болады :

1. 
   дінге қарсы қылмыстар ;
   
2. 
   мемлекетке қарсы қылмыстар ;
   
3. 
   жеке тұлғаға қарсы қылмыстар.
   

а) ауыр жазалар ;

1. 
   қылмыскерді жасырын іздестіру және протокол толтыру арқылы жүргізілетін қажетті тергеу әрекеттері ;
   
2. 
   ашық және көпшілік алдындағы соттау.
   

1-кезең – ертефеодалдық англосаксондық монархия (ХІІ-ХІ ғ.ғ.).

2-кезең – ағылшын феодализмінің қалыптасу кезеңі (ХІ-ХІІІ ғ.ғ.ғ).

3-кезең – сословиелік - өкілетті монархия.

4-кезең – абсолюттік монархия (ХV-ХVІІ ғ.І жартысы).

Ертефеодалдық англосаксондық монархия.

VІІ ғ. басында герман тайпалары. Британияны толық жаулап алады да, ал Британияны мекендеген кельт тайпалары құлдар мен тәуелді адамдарға айналады.

Қоғамдық құрылыс.

Тұрғындардың негізгі массасын ерікті қауым шаруалары керл-р құрады. Оның ішінен ру-тайпалық қауым ақсүйектердің өкілдері – эрл-р бөлінді. Жартылай еріктілер лэт деп аталады. Қоғамдық баспалдақтың ең төменгісінде құлдар тұрды.

Феодалдық қоғамның қалыптасуына байланысты англосаксониялық ірі жер иелері – глафорд немесе лорд деп аталады. Шаруалардың негізгі массасын басыбайлы шаруа- виллаир құрады. Ерікті шаруалар – сокмен деп аталады.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Франция мемлекеті мен құқықығының қалыптасу кезеңдері
   
2. 
   Феодалдық Франция мемлекетіндегі басқару органдары
   
3. 
   Феодалдық Францияның әкімшілік –территориялық бірлігі
   

ІХ ғ. Басында УЭС корольдығы өзіне англосаксондық мемлекеттен басқасын қаратып алады да, Англия деп аталатын біріңғай англосаксондық мемлекетін құрайды.

Мемлекет басында – король тұрады. Ол заң шығару билігіне, әскери билігіне ие болды және жоғарғы сот.

Атқарушы орган – Даналар кеңесі – витана гемот. Оның құрамына король, корольдың ер баласы, епископтар, ірі феодалдар және тэн-р- ақсүйектер өкілі. Витанагелиоттардың қызметі біртіндеп құлдырайды, өйткені король сарайы басқару орталығына айналады. Король жанындағылар мемлекеттің жоғарыдағы лазазымды тұлғалары болады. Олар:

- камерарий – король мүлкі мен қаржысына есеп берді;

• 
  маршал – король атты әскерін басқарды;
  
• 
  капеллан – король канцнляриясын меңгерді.
  

Әскер сарбаздар мен халықтық жасақтардан тұрды. Оған қару ұстай алатын барлық еркін азаматтар енгізілді.

Негізгі территориялық бірлік – графтық болды. Оны олдермен басқарды. Олдерменді король ақсүйектер ішінен тағайындады. Графтық жүздіктерге бөлінді. Ең төменгі территориялық бірлік – ауылдық қауым болды. Қауымдар ондықтарға бөлінді және олардың жауаптылығы бірдей болды.

Мемлекеттегі жоғарғы сот – король соты болды. Ол мемлекеттік сатқындық, король вассаларының арасындағы дауды шешу және жер иелігіндегі жөніндегі дауларды шеші сияқты істерді қарады. Жергілікті жерлерде қылмыстық және азаматтық юрисдикция жиналыс қолында болды.

Ағылшын феодализмінің қалыптасуы.

1066 жылы норман герцогі Вильгельм үлкен әскермен аралды басып алып, англосаксон әскерін жеңіп, Англияны жаулап алды. Ол өзін барлық жерлердің жоғарғы меншік иесімін деп жариялап және барлық ерікті жер иелеріне оған ант берсін деп талап етті.

Феодалдық шаруашылықтың негізі – феодалдық жер иеліктерінің жиынтығы – манор болды. Негізгі антогонистік топтар : феодалдар және олармен қаналушы басыбайлы шаруалар. Қалаларда саудагерлермен қолөнершілердің топтары қалыптаса бастады.

Норман герцогі Вильгельм Англияны жаулап алғаннан кейін ол қуатты король билігі бар орталықтанған мемлекет болды. Жоғарғы заң шығарушы билікті король корольдік куриямен бірге жүзеге асырды. Корольдік куриядан тек қана мемлекеттің қаржысын басқаратын орган –Шахмат тақтасы палатасы бөлініп шықты. Бұл орган жоғарғы есеп палатасы және тек қана қаржы ведомствасының шенеуніктері жасаған қылмыстарды қарастыратын сот органы болды. Бұл кездегі мемлекеттегі жоғарғы лауазымды тұлғалар : маршал – әскер басшысы ; камерарий король мүліктері мен жер иеліктерін басқарды ; канцлер – мемлекеттік канцелярияның басқарушысы және юстициарий-корольдің бірінші көмекшісі.

Жаулап алынғаннан кейін де Англиядағы графтықтарға, жүздіктерге және қауымдарға бөліну сақталды. Графтықтардың басында – олдермен тұрды, бірақ шын мәніндегі билік жоғарғы қаржы, сот, әскери және полицейлік билік иесі – шерифқа көшті.

Сот жүйесін қайта құрудың негізін Генрих ІІ-ң ассиздері (нормативтік актілері) қалады. Ол 6 округке институт құруды қарастырды. әор округке 3 разъездік судья тағайындалды. Оларға сот функциясымен қатар, сонымен бірге жергілікті жерлердегі шенеуніктерінің қызметін бақылау және салық жинау міндеттері жүктелді. 1176 жылы Нортгемптондық ассизда 12 рыцарь және өзге де толық құқылы азаматтардан құралған сот құру көзделген. Разъездік судьялар институтын құрудан кейін Корольдік куриядан ерекше бөлім – корольдік орындық соты құрылды.

Экономикадағы өзгерістер елдің таптық құрылысына да елеуші өзгерістер әкелді : нормандық және англосаксондық феодалдар арасындағы айырмашылық жойылып, олар бірігеді ; үстем тап құрамында ірі феодалдың ақсүйектер қабатына бөліну күшейе түседі : лордтар мен ұсақ және орта жер иелері – рыцарьлар арасында. Феодалдар мен шаруалар арасындағы қатынастарға келетін болсақ, натуралды борыш ақшалай борышқа – коммутацияға ауысады.

ХІІ ғасырдың басында Англияда король билігін шектеуге қарсы және король шенеуніктерінің өкілеттігін де шектеуге қарсы күшті күрес туады. Бұл сословиелік өкілетті монархияның орнығуына себепші болды. 1215 жылы Иоан Безземельный бірінші конституциялық актіге қол қояды (Великая Хартия вольностей). Онда негізінен король билігін салық жинау мәселесі бойынша шектейтін корольдік кеңесін құру қарастырылған. Бұның нәтижесі – сословиелік өкілетті мекеме парламенттің құрылуы.

1258 жылы қаруланған барондар корольді Оксфорд азық түліктерін қабылдауын мәжбүр етті. Ол король бірде-бір маңызды шешімді 15 барон кеңесінің келісімінсіз қабылдай лмайды дегенді қарастырды.

1263 жылы корольдің жақтаушылары мен Симон де Монфор бастаған олардың қарсыластары арасында азаматтық соғыс басталды.

1264 жылы король әскері жеңіліп, мемлекеттік билік Симон де Монфордың қолында болды. Оның қызметіндегі ең маңыздысы сол, Англия тарихында алғаш рет Парламент шақырылды (1265 ж.) Оның құрамына король ірі (зайырлы) және рухани феодалдар, әр қаланың 2 өкілі кірді. ХІVғасырдың ІІ жартысында парламент 2 палатаға бөлінді: жоғарғы – лордтар палатасы, төменгі – қауым палатасы.

Жергілікті басқару

Жергілікті басқару жүйесіндегі негізгі өзгеріс графтықтың ескі соты мен жиналысының рөлі бірден түсіп, олардың функциясы жаңа лауазымды тұлғалар мен разъездік судьяларға көшті.

1. 
   Корольдік орындық соты- қылмыстық істерді және қауіпсіздікті сақтау істерін қарастырды.
   
2. 
   Жалпы дау соты – корона құқықтары мен мүдделеріне байланысты емес азаматтық істерді қарады.
   
3. 
   Қазыналық сот – қаржымен байланысты істерді қарады.
   
4. 
   Лорд-канцлер соты – алдындағы үшеуіне қарағанда «әділеттікпен» істерді шешті.
   
5. 
   Ассиздер соты – разъездік судья басшылығындағы істерді қарады.
   
6. 
   Алқа билер соты (Суд присяжных) – үлкен және кіші жюрийлерден тұрды, үлкен – айыптаушы, кіші – істі қарап, вердикт шығарды.
   

1. Жаңа дворяндық – джентри

2. Қалалықтар

3.Шаруалар: копигольдер – ескі шаруалардың ұрпақтары және фригольдер – жердің ерікті меншік иесі болып бөлінеді.

Англияда абсолюттік монархия феодализм ыдырап, капиталистік өндіріс қатынастары пайда болғандақалыптасты. Ағылшын абсолютизмінің ерекшелігі сол, ол толық аяқталмады, яғни күшті король билігімен қатар парламент те әрекет етіп тұрды.

Мемлекеттік билік пен басқарудың ең жоғарғы органы – король - өзіне бағынышты органдармен көмегімен заң шығарушы, атқарушы және сот биліктерін жүзеге асырды. Жасырын кеңес – мемлекеттің жоғарғы лауазымды тұлғаларынан тұрды: лорд-канцлер, лорд қазынашы, жеке мөрді сақтаушы лорд, лорд-адмирал. Парламент – сословиелік өкілеттік органы.