Телебаѓдарламаларды редакциялаудыњ негіздері
Редакторлық зерттеу, теледидар бағдарламаларын әдеби редакциялау
жүктеу/скачать 232,5 Kb.
|
Шындалиева М.Б. Телебағдарламаларды редакциялау
| Редакторлық зерттеу, теледидар бағдарламаларын әдеби редакциялау
Редакторлық өңдеу бағдарлама жанрына байланысты болып келеді. Мәселен, телеарнаға шығуға мәтінмен жұмыс істеу радиодағы редактор жұмысына ұқсас. Деректі фильмнің сценарийін редакциялау – тек қана мәтіннің жоғары деңгейге көтерілуі емес, сонымен қатар экран құралдарының эффектілі, бейнелі-айқын болуы дикторлық оқуды шебер қолдану, сөз бен бейне арасындағы байланыста туындайтын проблемалардың шешілуі, т. б. Әсіресе, қатысушы көп болып келетін көп компонентті тікелей бағдарламаны редакциялау өте қиын. Мұндайда хронометраждың бұзылуы немесе тақырыптан ауытқып кеткен кездер де болады. Егер де бағдарлама алдын-ала дайындалған, алдын-ала жоспарланған болса, онда жаңағы ауытқулар көп кездесе бермейді. Бірақ, бағдарлама өзінің шынайы бейнесін жоғалтып, оған көрермен қызығушылығы жойылуы әбден мүмкін. Осындайда қандай шешім қабылдаған дұрыс? Қанша дегенмен, мұндай бағдарлама суырып салып айтуға (импровизация) және үйлестіре дайындауға (сочетание заголовок) сценарий негізіне сүйеніп жасалады. Сценарий дайындау барысында автор мен редактор адамның психологиялық ақтаудағы шынайы редакциясына «ұрындыру оқиғасына» (провоцирующие ситуации) бой алдыруы мүмкін. Ал, бұл публицистикалық бағдарламаның ең негізгі жетістігі. Әрбір редактор эфир алдында көрерменмен еркін отырып сөйлесу үлкен қызығушылық тудыратынын біледі. Шынымен де, ашық әңгіме арқылы көрермен келген қонақпен сөйлесуден артық қандай қызық бар. Иә, егер де мәтін көбінесе жаттанды болып келсе, онда ол үлкен эфектке ие бола алмайды. Қанша дегенмен жақсы әңгімеге жоспар құру, тезис даярлау немесе мәтін жазу сияқты дайындық жұмыстары әлбетте керек. Онсыз бағдарлама қызық бола алмайды. Керемет тәжірибе жинаған, суырып салма өнерін жақсы меңгерген тележүргізуші үшін дайындық пен суырып салма айту бір келкі бір-бірімен байланысты процестің екі жағы. Кейде эфирге шығу жұмысында мәтінді редакциялауға көп көңіл бөліне бермейді. Мұндай әдіс – үлкен қателік. Дайындалған тезиспен таныса отырып редактор автордың тақырыпты қаншалықты дұрыс түсінгенін және толық ашылғанын көре алады. Қажет жағдайда тезистер редакторға мазмұнын байытуға және алда шығатын жаңалықтар енгізуге мүмкіндігі бар. Тезистер әдетте бағдарлама кейіпкерлерімен танысқан соң ғана барып жасалады. Онда бағдарламаның тақырыбы, оның негізгі бағыты айқындалады. Бұл арқылы кейіпкерлер өзіне үйреншікті тілмен еркін сөйлесуге мүмкіндігі бар және Д. Вертовтың сөзімен айтатын болсақ: сөз бен ой синхронды болу керек. Мәтінді әдиби түзету немесе тезистер материалдың режиссерлік баяндауына да өте қажет. Сондықтан да, егер де редактор теледидар экранында авторлық ниет адекватты (тең) іске асыруға ие болсын десе, ол ойдың анық, нақты жеткізілгенін қадағалаған жөн. Теледидар аудиториясы – бұл ең көп көрермендер тобы. Телебағдарлама талабы – осындай әрбір көрерменнің көңілінен шыға білу, эфирге шығуда ең негізгі құрал сөз болып табылады. Басылымдарға қарағанда теледидар ауызша сөулеу формасы арқылы ерекшеленеді. Бағдарламаны редакциялай отырып ауызша сөйлеудегі екпінді (интонациялық) реңнің, ақпараттың нақты болуын қадағалаған жөн. Шамадан тыс лаконизм, омонимия, какофония сияқтылар ауызша сөйлесуде болмау керек. Мұндай жағдайда ойыңдағы жетістікке жеткізбейді. Редактор жіберген қателер кейін дикторлық оқуда немесе эфирге шыққанда міндетті түрде байқалады. Бұдан бағдарлама мазмұны, ойдың ұшқырлығы, концепция айқындығы, факті мен оқиғаның нақтылығы жоғалады. Тележурналистика, радиожурналистика сияқты қазіргі орыс тілінің лексикалық немесе стилистикалық құралдарын қолданады. Бұл ғылыми, арнайы істер (деловой), публицистикалық, әдеби көркем стиль және ауызша сөйлеу кіретін кітаби сөйлеу (книжная речь) болып табылады. Ауызша сөйлеу үшін интонация еркіндігі, лексикалық құралды қолдануда нақтылық, стилистикалық бір жақтылық аса қажет. Қазіргі таңда ауызша (разговорная) және кітаби (книжная) сөйлеу әр түрлі жағдайда сол адамдардың қолдануынан бір-біріне қарсы келмейді. Сол сияқты теледидарда да бағдарлама жанрына байланысты – кітаби және ауызша сөйлесуде кездесетін ассимилициялық сөйлеу, лексикалық құрамы сынды элементтер кездеседі. Дегенмен, кітаби сөйлеудегі синтаксис пен лексика ауызша сөйлеуде қиынға соғады, сондықтан да болар, ол теледидар бағдарламаларында кең түрде қолданыла алмайды. Бұл талапты абсолюттауға болмайды. Ең негізгісі, қандай да болсын стиль тақырыпқа, бағдарлама жанрына, ең негізгісі – аудиториясына байланысты болса болғаны. Тәжірибеде дәлелденгендей, көрермендер теледидардағы адамның қағаздың көмегінсіз сөйлесе ғана жақсы түсінеді. Суырып салып айту кей жағдайда нақты бола бермейді. Сондықтан да редактор ауызша сөйлеуде мәтіннің, сөйлемнің көлеміне емес, мағынасына көп көңіл бөлгені дұрыс. Сөздің жалқылықты (индивидуальность) сақтау жөнінде айта отырып, кез келген жалқылық жақсы екен деп ойлағанымыз дұрыс емес. Сөйлеу мен сөздің қазналық (казенные), кеңсе айналымы кейбір шешен адамдар үшін үйреншікті (свойственны). Егер теледидар алдындағы адамның осындай қателіктері болса, онда онымен нақты қателіктерін көрсете отырып арнайы жұмыс жасау керек. Көп жылдар бойы көрермен экраннан көбінесе бағдарлама жүргізген дикторлар немесе актерлерді көріп келеді. Материалдың жеткілікті екеніне көңіл аударылатын деректі бағдарламаларда автордың пайда болуы экрандағы өтіп жатқан оқиғаның аудитория сенімін жоғарлатады. Себебі, кадрдың артындағы автор көрерменге әсер ете алатын анық, айқын, нақты өмір фактілерінен таңдап алған нағыз зерттеуші. Ол оның алдында терең ойлайтын, сауатты, қиын сұрақтардың шешімін таба білетін адам отырғанын ұмытпаған жөн. Көрермен алдына шығу өнері көрерменді белсенді танымдық және шығармашылық қабілетін оятудан тұрады. Редактор автормен материал формасын анықтайды. Ол әңгіме, сұхбат, коментарий, шолу, репортаж болуы мүмкін. Әлемде қандай да бір оқиға болып жатса ол туралы адамдар БАҚ арқылы хабардар болып жатады. Жаңалық қалай жедел тараса, сондай сеніммен ол тез қабылданады. Ескірген ақпарат көптеген өсекке, болмашы әңгімелерге әкеп соғады. Ең алдымен соңғы жаңалықтарды таратқан жөн, сонан соң барып қана «ескірген» жаңалықтарды айтқан дұрыс. Психологтар мен педогогтардың ойынша қайта тәрбиелеуге қарағанда басында тәрбиелеген дұрыс. Сонымен, ақпараттық хабарлардың жұмысы – жаңалықты көрерменге жедел түрде нақты жеткізу. Редактордың жұмысы ақпараттық хабарда жаңалықтар хабары мен ақпараттық жанр ретінде қараған заңдармен байланысты ерекшеленеді. Ақпаратты бағдарламаларда адамның жеке өзінің ой-пікірі болмауы керек. Дүние жүзінде осы заңдылық қабылданған. Ақпаратты хабарлар кейіпкерлердің көпшілігін көрмейді. Жаңалықтарда әдетте кейіпкерлердің сөзі көлемі 1-2 сөйлеменен (минимум), қысқа ғана абзацқа (максимум) дейін ғана болады. Бейнесюжеттің қалған бөлігі өмірді, оқиғаны көрсету керек. Кәсіби корреспондент мәтінді кадрдың артында нақты, бейнелі суреттей алады. Жүргізушінің функциясы коментатор мен шолушының функциясымен сәйкес келмейді. Тележүргізуші көрерменнің тек көрушілігін тудырмау керек. Экран аудиторияға ұнау талабын жоғалтпаған жөн. Ал, әрбір редактор төмен тілдік мәдениет аудиторияны жалықтырып жіберетінін ұпытпаған жөн. Жаңалықтар хабарын жүргізуші сюжеттерге нақты, дәл даярлық жасап алу керек. Егер оны тележүргізуші жасай алмаса, онда оны редактор жасаған дұрыс. Ол үшін репортердің оқиға орнында сөйлеген алғашқы сөзін қолдануға болмайды. Репортаж көрерменді оқиға орнында болғандай сезіндіре алады. Дегенмен, репортаждың пайда болуына оқиға және оны жеткізуші репортер ұйтқы болады. Өкінішке орай, бүгінде кейбір тележүргізушілер кез-келген корреспонденті бар материалды репортаж деп көрсетеді. Осымен репортаж жанрының құнын түсіруде. Ақпараттық сұхбат ықшамды және нақты болғаны жөн. Ол үшін репортер алдын-ала сұхбаттасушыдан еститінін анықтап алған абзал. Журналисттің сөзі мен сұхбаттасушының сөзі соқтығыспауы керек. Көрермен тілшімен таныспай тұрып сөзді естімеуі керек. Тілші әңгімелеушінің қысқа да нұсқа сөйлеуін қадағалаған жөн. Сонымен, көрермен не болғаны жөнінде хабардар болады. Бірақ бұл алған ақпараттың тек қана алғашқы сатысы. Одан кейін оның талдануы қажет болады. Ал бұл публицистиканың жұмысы. Публицистикалық хабарда журналист алдын-ала таңдап алған материал (факт, ой, оқиға) арқылы проблеманы аша түседі. Оның пікірі көрерменнің көзінше логикалық түрде көрінеді. Журналист оны қанша анық және сенімді түрде жасаса оның аудиториясын да өзіне қарату мүмкіншілігі көбейеді. Публицистиканың жанрлары әр түрлі. Редактордың жұмысы – публицистке жанр таңдауда ғана емес, оның заңдылықтарына да сүйенуге көмектеседі. Сонымен, ең жиі қолданылатын жанрлардың кейбіреулеріне тоқтала кетсек: Әңгіме (беседа) – телевизиялық әңгіме жүргізуші мен қаһарман арасында жүзе асады. Бұл жерде екі адамның диалогы арқылы көзге түспейтін, елеусіз нәрселерды тілге тиек ете отырып, күрделі мәселелердің төңірегінде әңгіме қозғау журналистің шеберлігіне байланысты болып келеді. Егер де автор мен редактор теледидарлық әңгіме жанрының ерекшеліктерін ескермесе, онда ол дәріске (лекцияға) айналып кетуі мүмкін. Мұндай формада берілген қиын материалды телеарнаға беру қисынсыз. Сондықтан да, әңгімені даярлау барысында, редактор авторға мынадай талаптарды еске салғаны жөн: таңдалып алынған тақырыптың өзектілігі, сюжеттің алар орны мен түп нұсқалығы, сонылығы (оригинальность), мазмұнының танымалдылығы және жетістігі.бұлардың барлығы бағдарламаға көрерменнің көңілін аударуға, ал теледидар жүргізушісіне өз ойын еркін жеткізуге мүмкіндік береді. Күнделікті айдарларға, циклдерге, серияларға топтасқан әңгімелер мәселенің талдануына мүмкіншілік жасайды. «Дөңгелек үстөл басында» әңгімесін даярлау барысында редакторға басқа мәселені шешуге тура келеді. Мұнда қатысушылар өзекті мәселені әр түрлі позиция, әр түрлі көзқарастар тұрғысынан, жан-жақты қарастырады. Диолог жанрына ұқсас материалдар талқылауға (дискуссия) айналып кетуі мүмкін. Мұндай бағдарламаларда редактор барлық компоненттер бірлігіне, сонымен қатар, талқылауға түсіп жатқан сұраққа қатысушылардың да өз ойларын жеткізе алу керек. Егер де кадр алдына шығу тәжірибесін терген болса жүргізуші редактордың өзі де немесе бағдарламаға қатысушының өзі де бола алады. Публицистикалық сұхбатты даярлауда редактор сұхбаттасушымен жұмыс жасайды. Сұхбат жанрының қиындығы мен сонылығы редактордан үлкен жауапкершілікті талап етеді. Сұхбаттың мақсатына байланысты редакторға (автормен бірге) сұхбаттасушы қоғамдық пікірді жеткізуші, талқыланатын белгілі бір мәселе бойынша жаңа мағлұматтар беретін адам бола ала ма, көрерменнің қызығушылығын туғыза ала ма деген сұрақтарға жауап беру керек. Болашақ әңгімелесушіні тану, бағдарламаға дайындалуға, нақты сұрақтарды анықтауға толық мүмкіншілік жасайды. Адамды миллиондаған көрермендер аудиториясының алдына тікелей эфирге шығару оңай жұмыс емес. Сондықтан да, сұхбат дайындауда редакторлардың әдістемелік кеңесі оған тәжірибелік көмекке келеді. Сұхбаттың барлық түріне ортақталып, бұл – талқылауға түскен өзекті мәселені терең талдау. Сұхбаттаушысының деңгейі мен сапа дайындығын редактор автор ұсынған сценарий бойынша жасайды. Егер де, сценарийлік жоспарда қойылған сұрақтар мәселені толыққанды аша алмаса, қажетті мәліметтер аз болса, онда редактор қайта жасауға шешім қабылдайды. Шолу (комментарий) – бұл оқиғалардың жедел қарқынмен таралуы. Комментатордың жұмысы – жаңа фактілерді басқалармен байланыстыра отырып мәнін аша түсу. Автормен бірге редактор оқиғадағы негізгі және басты жерлерін таңдап алады, комментарийді жалпылама қарастырады, кең түрде талқылаған көмекші материалдар комментаторға жай ақпараттан саяси, ғылыми немесе мәдени өмірге, өз концепциясын ұсынуға мүмкіншілік жасайды. Редактормен жеке сөйлесу автор қолданатын деректерді: үзінділер, құжаттар, жазбаларды талап етеді. Бұлардың барлығы оқиға туралы көрерменнің өз пікірін қалыптастырады. Шолушы қызметіне сараптама да кіреді. Бірақ шолудың объектісі болып жалғыз дәлел емес, оқиғаның қоғамдық даму процесі де жатады. Шолушы өз ойына, жеке көзқарасына сүйене отырып әртүрлі фактілерді топтастырады. Білімнің барлық салаларының жедел дамуы журналистерден хабардарлықтың жоғарғы деңгейін, айналысатын тақырыптар төңірегінде жан-жақты кәсіби дайындықты талап етеді. Теледидарлық құралдарды қолдана отырып, комментаторлар мен шолушылар қазіргі таңдағы болмыстың мәнін аша түседі. Теледидар сценарийін көрсететін жанрдың ішіндегі ең танымалы репортаж болып табылады. Оны оқиғалы репортаж және проблемалық репортаж деп білуге болады. Проблемалық репортажда автордың рөлі аса маңызды болып есептеледі. Мұнда оқиға болып жатқан жерден, яғни репортердің объект алаңынан хабар таратуы өте сенімді және шыншыл болып шығады. Проблемалық репортажда теледидарлық ақпараттың идеялық мазмұны айқын көрінеді. Ал, репортер материалды ұйымдастырушы рөлін атқарады. Социологтарға сүйене отырып, ол оқиғаға қатысушылардың өздерінің қозғалысын зерттей бастайды. Репортемен жұмыс жасау барысында редактор таңдап алынған тақырыптың қаншалықты деңгейде орны бар екенін, қоғамға әсерін, сонымен қатар, осы тақырып бойынша репортердің дайындығын анықтайды. Өзінің берген бағасы мен ескертулерінде редактор репортаждың документтілігі оның эмоционалдық деңгейі осы тақырып бойынша қаншалықты қоғамдық пікір қалыптастырғанын байқайды. Оқиғалы репортаждың жазбасын редакциялау барысында репортердің субъективті бағасы көрерменге әсер ететінін ұмытпағанымыз жөн. Редактор қашанда репортерге оқиғаны жүргізу барысында көмек берген жөн. Сондықтан да болар оқиғалы репортаж көп жағдайда репортердің әңгімені қаншалықты анық, қызықты жүргізуіне байланысты. Ол қашанда өз ісінің шебері екенін көрсете алу керек. Теледидарға шығуды сөз ете отырып, теледидар алдында жүргізіп отырған адамның психологиялық жағдайы радио немесе «тірі» (живой) аудитория алдында жүргізіп отырған адамға қарағанда жұмысы әлдеқайда қиын екенін ескермей кетуге болмайды. Теледидар алдына шығып сөйлеу тек қана мағыналығына ғана емес, ол сонымен қатар дұрыс сөйлей білуді, әңгімелесушімен рухани байланыс болуын талап етеді. Бұларға, сонымен қатар, жүргізушінің тәртібі (сөйлеу мәнері, мимика, жест) де қойылады. Бұлардың барлығы көрерменді бей-жай қалдырмасы анық. Сонымен қатар жүргізуші қаншалықты өз ісіне шебер болса да, оған эфир барысында камера, свет, аудитория жетіспеушілігі сияқты кейбір факторлар бағдарлама сапасын төмендеп жататыны бар. Сондықтан редактор болашақ тікелей эфирге шығушы адамды теледидар алдындағы негізгі талаптар мен кездесетін жағдайлар мен таныстырғаны жөн. жүктеу/скачать 232,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|