Титулка мазмұны
М.Сералин – қазақ журналистикасының атасы
жүктеу/скачать 73,72 Kb.
|
Титулка мазм ны
| М.Сералин – қазақ журналистикасының атасы
М.Сералин (1872-1929) – ұйымдастырушы және баспагер, идеялық жетекші және редактор, бұрын педагогикалық және журналистік қызметпен айналысқан, сол кезде танымал ақын, жазушы, қоғам қайраткері болған. Бес жыл бойы «Айқап» журналы өзінің айналасына прогрессивті қоғам қайраткерлерін жинап, қарапайым халық арасында ағарту миссиясын жүзеге асырды. «Айқап» прогрессивті журналы қазақ жазба әдебиетінің дамуында маңызды рөл атқарды. (1872 ж., Қостанай уезі Шұбар болысының №5 ауылы, Қазіргі Қостанай облысы Қарабалық ауданы Өрнек ауылы - 1929 ж.) - ХХ ғасырдың басындағы қазақ халқының көрнекті қоғам қайраткерлерінің бірі, ақын, ағартушы, журналист, педагог. Троицкідегі медреседе оқып, 1891 жылы Қостанайдағы 2 сыныптық орыс-татар мектебін бітірді. Мұғалімдер жұмысы Сералиннің халық өмірімен жақынырақ танысуына және оның қоғамдағы әлеуметтік әділетсіздіктің себептерін түсінуіне ықпал етті. Осы жылдары ол қазақ тұрмысын бейнелейтін «Топжарған» және «Гүлхашима» тамаша поэмаларын жасайды. Сералиннің ақын ретіндегі басты еңбегі қазақ әдебиетіндегі сюжеттік поэма жанрының бекітілуіне байланысты. 1911-1915 жылдары М.Сералин қазақ жазба әдебиетінің дамуында маңызды рөл атқарған Қазақ тіліндегі алғашқы «Айқап» журналын шығарады. «Айқап» журналында жұмыс істей жүріп, М.Сералин қырықтан астам публицистикалық мақалалар мен очерктер жариялап, қазақ ағартушы-демократтарының, ең алдымен Ыбырай Алтынсариннің дәстүрін жалғастырды. Патша автократиясына қарсы күреске қатысқан М.Сералин астыртын революциялық үйірмелермен тығыз жұмыс істейді, мақалаларын «Степь» газетінде жариялайды. Ұлы Октябрь социалистік революциясын қуана қабылдап, туған ауылында Қазақстандағы ең алғашқы ұжымдық шаруашылықтардың бірін құрады. Сералин жаңа биліктің іс-шараларын белсенді түрде жүзеге асырады, барлық жағынан коммунистерді қолдайды. Сералин «Айқап» журналында 40-қа жуық публицистикалық мақалалар мен очерктер жариялады. Осыдан кейін Сералин «Ауыл», «Еңбекші қазақ», «Ұшқын» газеттерінде, «Қызыл Қазақстан» журналында революция және оның салдары, коммунистердің саясаты туралы 20-дан астам мақала жариялады. Сералин Фирдоусидің «Шахнаме» эпосынан (1911) «Рүстем мен Сухраб» поэмасын, А.С.Сорокиннің «Жусан» повесін (1915) қазақ тіліне аударған. Мұхамеджан Сералиннің «Айқап» журналы қазақ журналистикасының жаңа беттерін ашты. Бұл біздің мәдениетіміздің дамуындағы түбегейлі өзгеріс болды деп айтсақ, қателеспейміз. Ешбір ел әдебиетсіз, журналистикасыз өмір сүре алмайды. Әдебиет ауызша болуы мүмкін және тіпті жазбаша әдебиеттің рөлін атқара алады. Ал журналистикасы жоқ ел – өз шежіресі жоқ, тарихи жады жоқ ел. Неліктен Петр I, шет мемлекеттердің үлгісі бойынша, өз газетін шығаруға шешім қабылдады? Себебі газетсіз халық саңырау, ол және соқыр. Қазақтар бұл істі ХХ ғасырдың басында ғана қолға алды. Биліктің бұл туралы басы ауырмады. Ұлттық БАҚ - тың пайда болуы-сол кездегі қазақ халқының озық ұлдарының еңбегі. Солардың бірі Мұхамеджан Сералин болатын. Ғалым Бейсенбай Кенжебаевтың зерттеуі бойынша, Сералин «Айқап» журналын шығаруға рұқсат алу үшін патша әкімшілігінің көптеген мекемелерінің табалдырығын ұзақ тоздыруға мәжбүр болған. 1910 жылдың соңында М.Сералин көп күш салғаннан кейін журналды шығаруға рұқсат алды. «Қостанай уезінің Шұбар болысының № 5 ауылы Сералинге, – делінген құжатта, - басылымға рұқсат берілген. Троицкенің «Эй-кафь» журналының жауапкершілігі мынадай: алдыңғы қатарлы мақалалар, шетелдік жаңалықтар, мұсылман өмірінің мәселелері, хроника, фельетондар мен өлеңдер, библиография және ғылыми мақалалар, редакцияға араласулар мен хаттар" (С.З.Зиманов., К.З.Идрисов Мұхамеджан Сералиннің қоғамдық – саяси көзқарастары). Прогрессивті демократиялық интеллигенцияның көпжылдық ардақты арманы орындалды: 1911 жылдың 10 қаңтарында Троицкіде қазақ халқы тарихындағы алғашқы «Айқап» ұлттық журналының бірінші саны жарық көрді. Ол Троицкіде 1915 жылдың тамызына дейін шықты. Сералиннің арнайы журналистік білімі болмаса да, ол өзінің бай өмірлік тәжірибесін, ұлттық кедейліктің жағдайын білуді қолдана отырып, жаңа кәсіпке кірісті. Бұл табиғатта дарынды адам, терең аналитикалық ақыл, қоғамда болып жатқан барлық оқиғаларға өз көзқарасын білдірді. Атасы Тұрсынбай, әкесі Сералы өз заманының көрнекті ақындары болған. Әкесі Сералы Еруалыұлының есімі қазақ поэзиясының антологиясына «Бес ғасыр жыры» енгізілген. Оның көптеген әндері халық аузынан кеңінен тараған. Бұл журнал сол кездегі қазақ қоғамы үшін ерекше құбылыс еді. Қазақ халқының әлеуметтік теңсіздігі Ұлы Абайдың жанын қыспаққа алды. Жүрек ауруы бар көптеген адамдар бұл туралы ойлады. Бірақ олар ештеңені өзгерте алмады. Қазақ даласының кең байтақ даласында бойдақ жандардың дауысы естілмеді. Сондықтан жаңа интеллигенция басқа жолды таңдады. Олар орыстардан Халықтың дауысы болатын мөрді жасау арқылы мақсатқа жетуге болатындығын білді. «Айқап» журналы осындай рупорға айналды. Сералин корреспонденттерді, журналистерді, ақпарат берушілерді тауып, оларды журналға жинай алды. Бірінші нөмірде жарияланған «Шенеунік мырзаларға» мақаласында ол былай деп жазды: «Біз бір-бірімізді жалқаулық пен ақымақтыққа үнемі сөгіп, ашуланудан жиі бас тарттық. Өкінішке орай, өкінішке орай, қателіктер біз үшін болашақ үшін болған жоқ. Бұл журналға да атау берді («ай – кап» – сөзбе-сөз – өкінішті, ашуланшақтық, өкініш, өкінішке орай). Егер сіз оның барлық нөмірлерін 1915 жылға дейін, жабылғанға дейін айналдырсаңыз, журналдың сол кездегі жоғары сапалы басылым екендігі айқын болады. Біздің ата-бабамыз Сералин жоғары білімі бар кәсіби журналистерден еш кем түспейді. Әр материалдың мазмұны мен тақырыбы терең және жан-жақты ойластырылған. Бірінші бетте елдің ішкі өмірінің жаңалықтары, ресми хабарламалар, екінші және үшінші беттерде «ашық хат» айдарымен - оқырмандардың хаттары жарияланды. Жер, съездер, сайлау және т.б. туралы материалдар 4-6 бетте орналасқан. «Фельетон», «хабарламалар» айдарындағы материалдар журналдың ортасында орын алады. Журналдың соңғы беттерінен шетел жаңалықтарын, рецензияларын, көңіл айту хаттарын оқуға болады. Журналда Қазақстанның түкпір-түкпірінен материалдар жарияланды. Оның Шымкент, Зайсан, Торғай, Қарқаралы, Қызылжар, Көкшетау, Астрахан губернияларында тұрақты тілшілері болды, Бөкей ордасы, Ақтөбе, Семей, Тараз, Қостанай және басқа да елді мекендер. Журналдың полиграфиялық безендірілуі де қуантады. «Біз не істеуіміз керек?» («Бізге не істеу керек?») «Айқап» өз бағдарламасын осылай анықтады: 1. Отырықшылыққа көшу, қалалар тұрғызу, жерден кетпеу. 2. Мектептер мен медреселер ашу, білімді және мәдениетті болу. 3. Діни істерді өз қолына алсын, өз мүфтиін сайласын. 4. Мемлекеттік Думаның трибунасынан халық мүдделерін қорғап, оларды Үкіметке жеткізе алатындай депутаттарға ие болыңыз. 5. Санкт-Петербургте тұрақты өкілдігі бар (Айкап, 1911, № 6). Журналдың жауапты хатшысы болып 1911-1912 жылдары Акрам Галимов, 1913-1914 жылдары Сұлтанмахмұт Торайғыров қызмет атқарды. Қызметкерлер, тілшілер және авторлар ретінде Жиханша Сейдалин, Спандияр Көбеев, Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Сәбит Дүнентаев, Бақытжан Қаралдин, Молдағали Жолдыбаев, Бекмырза Бекжанов, Нұралдин Айтмұхамбетов, Есенғали Хасболатов және басқалар белсенді қатысты. Журналдың жетекші идеологтары М.Сералинмен қатар Б. Қаратаев, Жанша Сейдалин, С.Торайғыров болды. «Айқаптың» маңына қазақ демократиялық интеллигенциясының өкілдері, талантты студент жастар жиналды. Журналда А.Галимов, М.Жолдыбаев, Т.Жомартбаев, М.Кашимов, К.Кемеңгеров, М.К.Көпеев, А.Мұсағалиев, Б.Сыртанов, С.Лапин, Н.Манаев және т.б. белсенді қызмет атқарды. Дала өлкесінің кең демократиялық қоғамы кейіннен қазақ мәдениеті мен әдебиетінің көрнекті қайраткерлері болған дарынды тұлғалардың шығармашылығымен таныса алды: С.Сейфуллин, Ш.Құдайбердиев, Б.Майлин, С.Дөнентаев, С.Торайғыров, М.Жұмабаев. Журнал беттерінде қырғыз И.Арабаев, ноғайшы С.Ғаббасов, түрікмен Ш.Назари және т. б. әйелдер тең құқылығы, қазақ әйелдерінің эммансипациясы, бала мен ананы қорғау мәселелерін журнал беттерінде қазақ әйелдерінің: Сақыпжамал Тілеубайқызы, Мәриям Сейдалина, Күләйім Өтегенқызы, Назипа Құлжанова көтерді. Бір топ демократ-ағартушылар Сералинді қолдады, ал аренаға шыққан жаңа интеллигенция қарама-қарсы платформада тұрды. Олардың арасында жер мәселесі туралы ғана емес, сонымен қатар ағарту, Дін және басқа да әлеуметтік мәселелер бойынша пікірталас ұзаққа созылды. Содан кейін пікірталас "Қазақ" газетінің беттерінде жалғасты. Бұл құнды мөр. Мұны ұлы журналист Сералин түсінді. Бұл тіпті кім жеңеді, кім жеңіледі, бірақ баспасөзде өзекті мәселелер анықталды. Сералин журналы мен Байтұрсынов газетінің арасында бітіспес күрес болды деп айту қате болар. Сералин саяси пікірталасты, әртүрлі пікірлердің қақтығысын ұйымдастыра алды-бұл оны шебер редактор ретінде көрсетеді. «Айқап» нөмірден нөмірге дейін жер мәселесіне көп көңіл бөлді. Бұл түсінікті. Патша өкіметі орыс және украин шаруаларының қоныс аудару қозғалысының қарқынын кеңейту мақсатында құнарлы қазақ жерлерін күштеп тартып алу жолымен «қоныс аудару қорын» құрды. «Айқал» көшбасшылары осы жағдайларда көшпенділер мен жартылай көшпенділердің отырықшылығын, "ауыл ауылдарын" салуды, қазақ шаруаларының егіншілік негізіндегі өмір салтын өзгертуді қажет деп санады. «Қазақ» газетінің көшбасшылары, ең алдымен, Ә.Бөкейханов басқа көзқараста болды. Журнал мен газет арасындағы жер мәселесі туралы пікірталас екі жақтан да көп күш алды. «Айқап» журналы патшалық биліктің озбырлығы туралы да жазды. Мақалалардың бірі патша әкімшілігінің отарлау саясаты 1912 жылы № 31-де жарияланды. Онда 1867-1868 жылдары пайда болған ереже тек билеуші таптың мүдделеріне қызмет етеді, ал болыстар мен билер өздерінің жеке өзімшіл мақсаттарын көздейді. «Бөкей ордасы» (№ 4, 1911 ж.) хат-хабарында бұрынғы 700 десятина Жер енді 20 десятинаға дейін қысқарды және бұл одан әрі сарқылуға әкеледі; егер бұл одан әрі жалғасатын болса, онда толық кедейлік пайда болуы мүмкін. Кеңестік тарихнаманың құдіреті кезінде көптеген зерттеушілер идеологияның пайдасына ХХ ғасырдың басында М. Сералинді Оңтүстік Оралдағы революциялық социал-демократтар шеңберіне қоюға тырысты. Мұның бәрі Кеңес өкіметі айыптаған «Айқап» журналын «Қазақ» газетіне қарсы қою мақсатында жасалды контрреволюционном ұлтшыл деп айыптады. М.Сералиннің өзі, журнал жұмысшы табының органы болған жоқ. Ол халық бола тұра, белгілі бір таптық, саяси және экономикалық бағдарды ұстанбады (Ауыл (Қостанай), 1924, 10 мамыр). «Орынбор өлкесі» газеті журналды «жергілікті - халықтық басылым» деп атағаны кездейсоқ емес. «Айқап» журналы 1911 жылғы қаңтардан 1915 жылғы қыркүйекке дейін, алдымен бір рет, содан кейін айына екі рет шығатын. Барлығы 88 нөмір шықты, таралымы 1000 данаға жетті (Айқап, 1912, № 4). «Айқап» журналы ағарту және мәдениет саласының жаршысы болды. М. Сералин «біздің ғасыр – ғылым ғасыры" деп есептеді (Айқап, 1912, № 3). Ол Ш.Маржани, Ы.Алтынсариннің ізбасары болған. Джадидизмнің негізін қалаушы и. Гаспринский, ол өзінің ұстазы және тәлімгері деп санады (Айкап, А., 1995). Мұхамеджан Сералиннің «Айқап» журналы қазақ журналистикасының жаңа беттерін ашты. Бұл біздің мәдениетіміздің дамуындағы түбегейлі өзгеріс болды деп айтсақ, қателеспейміз. Ешбір ел әдебиетсіз, журналистикасыз өмір сүре алмайды. Әдебиет ауызша болуы мүмкін және тіпті жазбаша әдебиеттің рөлін атқара алады. Ал журналистикасы жоқ ел - өз шежіресі жоқ, тарихи жады жоқ ел. Неліктен Петр I, шет мемлекеттердің үлгісі бойынша, өз газетін шығаруға шешім қабылдады? Себебі газетсіз халық саңырау, ол және соқыр. Қазақтар бұл істі ХХ ғасырдың басында ғана қолға алды. Биліктің бұл туралы басы ауырмады. Ұлттық БАҚ - тың пайда болуы-сол кездегі қазақ халқының озық ұлдарының еңбегі. Солардың бірі Мұхамеджан Сералин болатын. Ғалым Бейсенбай Кенжебаевтың зерттеуі бойынша, Сералин «Айқап» журналын шығаруға рұқсат алу үшін патша әкімшілігінің көптеген мекемелерінің табалдырығын ұзақ тоздыруға мәжбүр болған. 1910 жылдың соңында М.Сералин көп күш салғаннан кейін журналды шығаруға рұқсат алды. «Қостанай уезінің Шұбар болысының № 5 ауылы Сералинге, – делінген құжатта, – басылымға рұқсат берілген. Троицкенің «Эй-кафь» журналының жауапкершілігі мынадай: алдыңғы қатарлы мақалалар, шетелдік жаңалықтар, мұсылман өмірінің мәселелері, хроника, фельетондар мен өлеңдер, библиография және ғылыми мақалалар, редакцияға араласулар мен хаттар» (Зиманов С.З., Идрисов К.З.Мұхамеджан Сералиннің қоғамдық – саяси көзқарастары). Прогрессивті демократиялық интеллигенцияның көпжылдық ардақты арманы орындалды: 1911 жылдың 10 қаңтарында Троицкіде қазақ халқы тарихындағы алғашқы "Айқап"ұлттық журналының бірінші саны жарық көрді. Ол Троицкіде 1915 жылдың тамызына дейін шықты. Сералиннің арнайы журналистік білімі болмаса да, ол өзінің бай өмірлік тәжірибесін, ұлттық кедейліктің жағдайын білуді қолдана отырып, жаңа кәсіпке кірісті. Бұл табиғатта дарынды адам, терең аналитикалық ақыл, қоғамда болып жатқан барлық оқиғаларға өз көзқарасын білдірді. Атасы Тұрсынбай, әкесі Сералы өз заманының көрнекті ақындары болған. Әкесі Сералы Еруалыұлының есімі қазақ поэзиясының антологиясына "Бес ғасыр жыры" ("Песнь пяти веков") енгізілген. Песня оның әкесі "Сулуагаш жазылған" қарсы колонизаторской саясат, переходила сөз-ақ аузынан, оның ән бүгінгі күнге дейін. М. Сералин (1872-1929) – ұйымдастырушы және баспагер, идеялық жетекші және редактор, бұрын педагогикалық және журналистік қызметпен айналысқан, сол кезде танымал ақын, жазушы, қоғам қайраткері болған. Мұхамеджан алдымен молдадан оқыды. Сералин 5 жаста болғанда, ол анасымен бірге Троицкіге, анасының туыстарына көшті. Онда ол орыс мектебіне түсті. Содан кейін ол арыстанның байында тұрып, Қостанай орыс-қазақ мектебінде оқыған балаларына қамқорлық жасады. Бос уақытында ол да ерікті болып табылатын сабақтарға қатысты. Содан кейін мұғалімнің көмегімен Ильиндер осы мектепке түсіп, 1891 жылы оны үздік бітірді. Осыдан кейін ол Орынбор мектебіне түсу үшін емтихан тапсырады, онда мұғалімдер дайындалды. Ол емтихандарды сәтті тапсырады, бірақ оқу үшін қаражаттың жоқтығынан өз ауылына оралады. Мұнда бірнеше жыл бойы қазақ және орыс тілдерін оқытатын мұғалім болып жұмыс істейді. Бұл оның барлық білімі. Сол кезеңде барлық қазақ зиялыларының білімі орта ғана болды. А. Байтұрсынов мұғалімдер семинариясын бітірген. Сералин және бұл жоқ. Бірақ ол өмірден үйренді. 1897 жылы Сералин Троицкіге оралып, жүнді сұрыптаушы зауытқа жұмысқа орналасты. Зауытта жұмыс істей отырып, ол қалалық кітапханада болған барлық орыс классикалық әдебиеттерін оқиды. Сонымен қатар, ол қазақтың ауызша халық шығармашылығын оқиды, өзі өлең жаза бастайды. Орыс, татар және парсы тілдерін жетік меңгереді. Сералиннің алғашқы өлеңі «Гүлкашима» деп аталды және 1903 жылы Орынборда жарық көрді. 1903 жылы жазылған «Топжарған» поэмасы 1907 жылы Троицкіде жарық көрді. 1905 жылы Сералин Иван Федорович Голованов басқарған қостанайлық большевиктердің астыртын жұмысына қатысады. Бұл туралы большевиктердің жұмысына қатысқан журналист С. Ужгиннің естеліктерінде айтылған. Ол Сералин тәуекелге барса да, астыртын әрекеттен бас тартпағанын, өйткені ол марксизм ілімдеріне нық сенетінін айтты. Ол большевиктердің прокламацияларын қазақ тіліне аударып, оларды қолжазба түрінде халық арасында таратқан. Сералиннің кандидатурасы Бірінші Мемлекеттік Думаның депутаттығына ұсынылды, бірақ содан кейін оның атына жалған айып тағылды. М.Сералиннің еңбегін атап өте отырып, зерттеушілер оның «Қазақстандағы демократиялық бағыттағы ұлттық журналдың шығарылуын жолға қойған алғашқы журнал» болғанын әділ атап көрсетеді. М.Сералин «Оян» қазақ набатынан кейін М. Дулатовтың демократиялық интеллигенцияны, либералдық - революциялық көзқарастағы студент жастарды іс жүзінде топтастыра білгенін, олардың назарын және Күшін жалпыұлттық проблемаларды шешуге шоғырландыра білгенін атап өткен жөн. Бұл журнал сол кездегі қазақ қоғамы үшін ерекше құбылыс еді. Қазақ халқының әлеуметтік теңсіздігі Ұлы Абайдың жанын қыспаққа алды. Жүрек ауруы бар көптеген адамдар бұл туралы ойлады. Бірақ олар ештеңені өзгерте алмады. Қазақ даласының кең байтақ даласында бойдақ жандардың дауысы естілмеді. Сондықтан жаңа интеллигенция басқа жолды таңдады. Олар орыстардан Халықтың дауысы болатын мөрді жасау арқылы мақсатқа жетуге болатындығын білді. «Айқап» журналы осындай рупорға айналды. Сералин корреспонденттерді, журналистерді, ақпарат берушілерді тауып, оларды журналға жинай алды. Егер сіз оның барлық нөмірлерін 1915 жылға дейін, жабылғанға дейін айналдырсаңыз, журналдың сол кездегі жоғары сапалы басылым екендігі айқын болады. Біздің ата-бабамыз Сералин жоғары білімі бар кәсіби журналистерден еш кем түспейді. Әр материалдың мазмұны мен тақырыбы терең және жан-жақты ойластырылған. Бірінші бетте елдің ішкі өмірінің жаңалықтары, ресми хабарламалар, екінші және үшінші беттерде "ашық хат" айдарымен - оқырмандардың хаттары жарияланды. Жер, съездер, сайлау және т.б. туралы материалдар 4-6 бетте орналасқан. "Фельетон", "хабарламалар" айдарындағы материалдар журналдың ортасында орын алады. Журналдың соңғы беттерінен шетел жаңалықтарын, рецензияларын, көңіл айту хаттарын оқуға болады. Журналда Қазақстанның түкпір-түкпірінен материалдар жарияланды. Оның Шымкент, Зайсан, Торғай, Қарқаралы, Қызылжар, Көкшетау, Астрахан губерниясы, Бөкей ордасы, Ақтөбе, Семей, Тараз, Қостанай және басқа да елді мекендерде тұрақты тілшілері болды. Журналдың полиграфиялық безендірілуі де қуантады. Журналдың жауапты хатшысы болып 1911-1912 жылдары Акрам Галимов, 1913-1914 жылдары Сұлтанмахмұт Торайғыров қызмет атқарды. Қызметкерлер, тілшілер және авторлар ретінде Жиханша Сейдалин, Спандияр Көбеев, Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Сәбит Дүнентаев, Бақытжан Қаралдин, Молдағали Жолдыбаев, Бекмырза Бекжанов, Нұралдин Айтмұхамбетов, Есенғали Хасболатов және басқалар белсенді қатысты. Журналдың жетекші идеологтары М.Сералинмен қатар Б. Қаратаев, Жанша Сейдалин, С.Торайғыров болды. «Айқаптың» маңына қазақ демократиялық интеллигенциясының өкілдері, талантты студент жастар жиналды. Журналда А.Галимов, М.Жолдыбаев, Т.Жомартбаев, М.Кашимов, К.Кемеңгеров, М.Ж.Көпеев, А.Мұсағалиев, Б.Сыртанов, С.Лапин, Н.Манаев және т. б. белсенді қызмет атқарды. Дала өлкесінің кең демократиялық қоғамы кейіннен қазақ мәдениеті мен әдебиетінің көрнекті қайраткерлері болған дарынды тұлғалардың шығармашылығымен таныса алды: С.Сейфуллин, Ш. Құдайбердиев, Б. Майлин, С.Дөнентаев, С.Торайғыров, М.Жұмабаев. Журнал беттерінде қырғыз и.Арабаев, ноғайшы С. Ғаббасов, түрікмен Ш. Назари және т.б. әйелдер тең құқылығы, қазақ әйелдерінің эммансипациясы, бала мен ананы қорғау мәселелерін журнал беттерінде қазақ әйелдерінің: Сақыпжамал Тілеубайқызы, Мәриям Сейдалина, Күләйім Өтегенқызы, Назипа Құлжанова көтерді. XIX ғасырдың соңында джадидизм идеологиялық және саяси ағым ретінде дамыды, оның ізбасарлары джадидтер ("Жаңа") деп аталды. Джадидтер мұсылман дінінің үстемдігіне қарсы шықты, жақтаушылар болды өз халықтарын еуропалық мәдениетке, ең алдымен мектеп пен медреседе оқытудың еуропалық дыбыстық әдісіне тарту. Қазақстанда джадидизм қалыптаспады, дегенмен Джадид қайраткерлері жеткілікті болды. И. Гаспринский ұсынған Джадидизм өркениетке, исламның үстемдігіне, ортағасырлық дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарға басты кедергі деп санады. Татарстанмен, башқұрттармен, Қырыммен және Түркістанмен салыстырғанда исламның қазақтардың рухани өміріне әсер ету деңгейі әлдеқайда әлсіз болды. Қазақстанда ағартушылық қозғалыс отаршылдық ұлттық жаңғыру жолындағы басты кедергі деп санады. И. Гаспринский түркі-татар бірлігі туының астында өнер көрсетті. Қазақстандағы ағартушылар татар және Бұхар теологтарының гегемониясына, түркі-татар жазбаларына қарсы қабырға болды. «Шығыстың көрнекті ағартушыларының еңбектері бізді сендірді, - деп жазды М. Сералин, - оқыту мен білім берудің пайдалы екендігіне және туған халқының тілін құрметтеуге» (Айқап, 1914, № 17). Соған қарамастан, С.Д.Асфендияровтың айтуынша, М.Сералин «мүмкін, бұл татар мәдениеті мен оның прогрессивті дәстүрімен байланысты». М.Сералин Айкаптың ізбасарлары классикалық джадидизмнің жақтаушылары болды. Олар қазақ қоғамының артта қалуының, архаизмінің негізгі себебі халықтың сауатсыздығынан (надандық), моллалардың надандығынан, байлардың ысырапшылдығы мен қатыгездігінен (қайырымсыздық), қазақ шаруаларының колонизаторлардың тонауынан болады деп есептеді. Осының барлығынан олар қоғамның ағартушылығынан, И.Гаспринский жүйесі бойынша жаңадан оқытудан, қазақтардың отырықшы өмір салтына (қала салу) көшуінде рухани оқыту жүйесін реформалаудан шығудың жолын көрді. Өз уақытында бұл идеялар прогрессивті болды. Еңбегі М.Сералин мен айкаповцы-олар джадидизмнен, ағартушылықтан әрі қарай жүріп, өз елдерінде көрініс тапқан революциялық демократтар деңгейіне көтерілді. идеялары жекеленген және дүлей мақсат-мұраттары мен думасының қазақ шаруа, еңбекші масс. Кіші түріктер түріндегі айкаповтықтарды кіші казактар, кіші буржуазиялық-демократиялық қозғалыстың қатысушылары деп атауға болады. Сонымен бірге, жас жұбайлардан айырмашылығы Джадид М.Сералин және оның ізбасарлары, клерикализмнен босатылған, либералды демократтар, фермерлік шаруашылық режимін, дамыған орыс мәдениетін насихаттаушылар болды. «Қазақ» газеті жарыққа шыққаннан кейін айқаповтықтар қатарында бөліну болды. Біреулері мұсылман қозғалысының жақтастарына (М.Қаратаев) қосылды, біреулері ағартушылықтан отаршылдық жүйені бұзу, Қазақ ұлттық мемлекеттілігін, ұлттық білім беру жүйесін құру идеясына көшті. Тарих түбегейлі ұлттық мүдделерді қорғап, дәйекті түрде алға жылжығандардың дұрыстығын дәлелдеді. XX ғ. басындағы ағартушылық қозғалысқа біз Қазақстанда Ұлттық жаңғыру басында тұрған, төңкерістен кейін халықтық білім беру саласында кеңінен ілгерілеуді жүзеге асыру үшін нақты негіз дайындаған тамаша кадрлардың тұтас шоғыры пайда болуына міндеттіміз. Батыстың ағартушы дәуірінің ұлы өкілдері "бастарды ағартушы" сияқты жаңа қоғамдық-саяси қатынастардың жолын тазартты, сонымен қатар алғашқы қазақ ағартушылары өз халқының санасына бостандық, теңдік және бауырластық, әділеттілік идеяларын, тиранияға қарсы күрес рухын салды. М.Сералин қазақ ағартушыларының жаңа буынының жарқын өкілі болды және халықты ағарту және тұтас қазақ ұрпағын тәрбиелеу саласында көп жұмыс жасады. Ол «балаларды новометодты оқытуға көшу, Ақтөбеде мұғалімдер мектебінің ашылуы, жергілікті жерлерде мектептер мен медреселердің пайда болуы, қазақ балаларын қалалық мектептер мен медреселерде оқыту, олардың санын арттыру» деп жазды. жүктеу/скачать 73,72 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|