Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»
«Ақылы екiжүздiлiкпен уланғаны сондай, тiптi олар айтқан ақиқат шындықтың өзi өтiрiк боп көрiнетiн»
жүктеу/скачать 7,42 Mb.
|
| «Ақылы екiжүздiлiкпен уланғаны сондай, тiптi олар айтқан ақиқат шындықтың өзi өтiрiк боп көрiнетiн» – адамның бiрi осы Әбiлқайыр хан демеске бұдан кейiн лажың жоқ.
Бiр жапырақ қағазға мөрiн басып, елiн құл еттi. Ендi осы хатты да мемлекет пен мемлекеттiң арасындағы келiсiм шарт деп қабылдаймыз ба? Масқара. Қазақтың елi мен жерiн Ресей империясы заңсыз отарлағаны туралы пiкiрдi ашық және еш күмәнсiз айтуға осы деректiң өзi де жеткiлiктi. Бiз империялық пиғылдағы тарихшылардың қалыптастырған көзқарасының негiзiне жүгiнiп әлi де «қайыс ноқтадан» басымызды шығарғымыз келмейдi. Сонда елдiк қасиет, ұлттық намыс, еркiн рух қайда?! Ресей мен қазақ елiнiң арасындағы бодандық мәселесiн қайта қарап: Ресейдiң қазақ жұртын отарлауы заңсыз, қазақ елi өз еркiмен Ресейге қосылған жоқ, – деп тұжырым жасайтын кез келдi. Бұл тек қана тарихи шындық үшiн ғана емес, ұлттың өзiн-өзi еркiн ұлт ретiнде сезiнуi үшiн де аса қажет! Бұл – ұлттық тұтастық идеясының алтын қазығы. Ұлттық бiрлiктiң, таным бiрлiгiнiң, ұлттық азаматтық мойынсынбаудың, рухани тәуелсiздiктiң қасиеттi өлшемi осы. Үшiншi тарихи уәж: ендi Әбiлқайырдың жеке басының қайшылығы мен орыс елшiлiгiн қалай қабылдығанына тоқтайық. Ол – кiшi жүздiң хандық тағына отырғаны заңды ма? Сұлтан ретiнде заңды, ал хандықтың мұрагерлiк рәсiмi брйынша заңсыз. Кiшi жүздi бұрын Жәдiк сұлтанның тұқымы билеп келдi. «Алқакөл сұламаның» тұсында хандық Өсек төренiң ұрпағына көштi. Бұған Әбiлқайырдың әскери қолбасылыққа бейiмдiлiгi ықпал еттi. Сол қысталаң заманның өзiнде кiшi жүздiң тағына талас толастамады. Мұны ақыры Арынғазы сұлтанды Калугаға жер аудартумен аяқталды. Тақ тартысы – бiр кезде Аңырақай соғысында қазақтың туын желбiреткен бас қолбасшы Әбiлқайырды бүгежектетiп келiп өзiнiң қарауындағы халқынан жасырынып, түн жамылып, үй арасындағы ұры сияқты бұғып жүрiп орыс бодандығын қабылдауға мәжбүр еттi. Хан басын шоқынған қара шекпенге идi. Мұны Мәмет Тевкелевтiң өзi: «... Мен пақыр қазан айының 6 күнi шаңқай түсте, сағат тiлi екiге қарай кеткенде Маңтөбе қойнауындағы Әбiлқайыр ханның ордасына келiп жеттiм, ал менiң өзiмдi Әбiлқайыр ханның киiз үйiнен 2 шақырымдай жерден күтiп алысты. Сол күнi түнде Әбiлқайыр хан астыртын кiсi жiберiп: не өзi жасырын келiп кетсiн, болмаса ретiн тауып өзiм жолығармын – деп сәлем айтыпты, өйткенi Әбiлқайыр ханды менiмен кезiктiрмеу үшiн қазақ билерi мен игi жақсылары жансыздарын күзетке қойыпты, оның үйiнiң де, менiң үйiмнiң де маңындағы қаптап жүрген адамдар менi – ханға, ханды – маған жiбермедi, сiздерге хат-хабар апарған почтаның жолбасшысы ретiнде барған башқұрт Қыдырияс Моллақаев хан мен екеумiздiң арамызда арлы-берлi астыртын жүрiп тұрды. Таң атқанша менiмен қалайда кезiгу үшiн хан барын салды, бiрақ ханның менiң үйiме келерлiк ешқандай мүмкiндiгi болмады, сондықтан да әлгi башқұрт Қыдыриястың көмегiмен өзге бiреу болып, үстiне жаман-жәутiк киiм киiп келсiн деп тапсырыпты, ал егер бүгiн түнде кездесе алмасақ, сөйтiп сөз байласып алмасақ, онда бiздiң екеумiзге де талай қиындықтар кезiгедi-мiс. Сондықтан бiр құдайға сиынып, ұлы мәртебелi император падишамыздың сәттiлiгiнен үмiттенiп, мен оған, яки ханға, жасырынып баруға бел байладым, бiр қазақтың жаман киiмiн киiп, башқұрт Қыдыриясқа iлесiп түн жамылып, айдалада ханмен кезiктiм», – деп баяндайды. Осыны да ұлттың тағдырын шешкен хан мен елшiнiң арасындағы пәтуәластық деп бағалауға бола ма? Ханда да, елшiде де қандай қадыр қалды? Барымташылардың түнгi жорыққа шыққандағы жолығысулары бұдан көрi мырзалау және еркiн емес пе. Тақыс Тевкелев Әбiлқайырдың «қатын патшаны» алдап соққанын бiрден бiлiп тiкелей сұрақ қояды. Ары-берi жалтарған Әбiлқайырға шындығын айтқызып тынады: «Мұның бәрiн басқалардың келiсiмiнсiз жалғыз өзiм iстедiм», – деген сөздi одан, яки Әбiлқайыр ханнан естiген соң, мен Әбiлқайыр ханға: «Неге сенiң елшiлерiң Мәскеуге барғанда: «Әбiлқайыр хан барлық хандардың hам күллi қазақ әскерiнiң ықтияры бойынша бүкiл Ресейдiң ұлы мәртебелi падишасының боданында боламын», – деген сөзiңдi жеткiздi, мұның барлығының жалған екендiгi бүгiн белгiлi болды, демек мұның бәрін сен жалғыз өзiң iстегенсiң ғой», – дедiм. Бұған ол, яки Әбiлқайыр хан өзiнiң елшiлерiнiң барлық хандар мен билердiң келiсiмi бойынша бодан боламыз деген сөздi ауызекi жеткiзуiнiң себебi – егер оның елшiлерi Мәскеуде тек Әбiлқайырдың атынан сөз қозғаса, онда, ұлы падиша ағзам сенi мұнда жiберуге рұқсат етпес едi ғой, ендi құдайға шүкiр, сен мұнда келдiң», – деп жауап бердi». Түн iшiнде айдалада өткен «барымташы мәмiлегерлiк» осылай аяқталды. Елшiнi өзiнiң ордасында қабылдай алмаған хан да, сұғанақ елшi де оған намыстанбады. Ығайға сығай боп табысты. Осы құжаттағы бiз үшiн ең маңызды мәлiмет: 1731 жылы ақпан айының 19 күнi Анна Иоановна падиша қол қойған Әбiлқайырдың хатының ешқандай мемлекеттiк мәмілеге жатпайтындығы және заңсыздығы туралы пiкiрдi өзге емес елшiнiң өзiнiң де мойндауы. Iстiң насырға шапқанын, өзiнiң де, ханның да басына қауiп төнгенiн бiлген Тевкелев пен Әбiлқайыр арбауға көштi. Екеуi билер мен бектердi, батырларды сый-сияпатпен алдарқатуға тырысты. Барған сайын жұрттың оларға қысымы да күшей түстi. «...Таң ата хан өзiнiң сенiмдi бiр адамын жiберiп: менен мәуiтi, шұға, құндыз, кәмшатпен қоса билерге тарту-таралғы ретiнде сыйлайтын өзге де дүниелердi өзiне жылдам жiберудi өтiнiптi. Мен оған: қашан бодандықты қабылдағаны туралы ант бермейiнше ұлы мәртебелi падиша ағзамның тарту-таралғыға деп жолдаған дүние-мүкәммәлiн бере алмаймын,– деп жауап бердiм. Хан екiншi рет кiсi салды: билердiң ауызын алу үшiн тауарларды маған тезiрек жеткiзсiн, ал егер сұрағанымды жiбермесе – өзiңе де, маған да үлкен қауiп төнiп тұр – дептi. Сондықтан да ұлы падиша ағзамның грамотасы мен аздаған мүкәммалдарды ханға алып баруға уәде бердiм, ұлы мәртебелi hам шапағатты падиша ағзамның айрықша ықыласы ретiнде тапсыр деген тонды, бөрiктi және қылышты, ол, яки хан ант берiп, дәргейге қол қойғанша сыйлағым келмедi. Сөйтiп... Қазақ билерi ұлы мәртебелi падиша ағзамның грамотасы мен тарту-таралғысын әкелсiн деп рұқсат берiп, шабарман жiберiптi. Мен келгенде барлық билер бас қосып, әңгiме-дүкен құрып отыр екен, ұлы мәртебелi падиша ағзамның грамотасын хан орынынан тұрып қабылдады, маңдайына тигiзiп тәу етiп, жанына қойды. Тарту-таралғыны: мәуiтi шұғаны, құндызды, кәмшатты, былғарыны, түлкiнi, шәйдi қабылдап, алуға пәрмен етiп, хан өзiнiң сол тiзесiнен орын берiп, отырғызды. Содан ширек сағаттан кейiн маған хан ордасынан шығуды талап еттi, мен өзiме тiгiлген киiз үйге қарай бет алғаным сол едi, ұлы мәртебелi падиша ағзамның Әбiлқайыр ханға жiберген сыйы талапайға түстi, уласып-шуласып, жұлқысып, ұрсысып жүрiп хан ордасына әкелген тарту-таралғыны сабақты инесiне дейiн қалдырмай далаға алып шықты да әлгi заттарды бiр-бiрiне қамшы сiлтеп, қылыш қағыстырып, қырық пышақ боп қырлыса жүрiп бөлiске салды. Содан кейiн менi өлтiрудiң жайын ақылдасыпты: мұны естiген бiр башқұрт жүгiрiп келiп, қазақ ордасындағылар сенi өлтiрiп, тонап алуды ақылдасып жатыр деп хабарлады», – деп жазды Тевкелев. Ханының қадiрi кеткен қарашаның елшi қабылдау рәсiмi осылай өттi. Бұл – билердiң дәстүрдi бiлмеуi емес, Әбiлқайырдың – жасырын халқын сатқандығына көрсеткен қарсылығы, намысты қысасы, елшiге жасаған айбаты. Олар үшiн Тевкелев жырық етек тiлмаш қана. Елшiнi құрметтеп қарсы алуға дәрменi мен пәрменi жетпеген хан ұлттың кепiлдiгiне жүре алмайды. Егерде өзiнiң осы дәрменсiздiгiне қорланып, хандық намысы ұстап грек Фемистокль сияқты шешiмге келгенде, мүмкiн, Әбiлқайырды тарих ақтап алар ма едi, кiм бiлсiн. Бiрақ та ол тағы да бишара күйге түсiп, Тевкелевке шабарманын жiберiп: «Бөкенбай батырды iздеп тапсын, одан басқа құтылатын жол жоқ, дәл қазiр мына жұртқа өзiм де күдiктене қарай бастадым, – деп сәлем айтыпты. Содан кейiн әлгi башқұрттардан: Бөкенбай батырды қалай жымын бiлдiртпей алып келесiңдер – деп сұрадым, башқұрттардың арасындағы Шамов қана онымен бұрыннан дос-жаран екен, ақыры сол жiгiт оны күйеу баласымен және ағасымен бiрге қырда жүрген жерiнен тауып, оларды дегенiне көндiрiп, кешке қарай маған алып келдi. Бөкенбай батыр, оның күйеу баласына hам немере ағасына жағдайды баяндадым... Мен бұл жаққа бүкiл Ресейдiң ұлы мәртебелi hәм шарапатты падишасының пәрменiмен және Әбiлқайыр ханның шақыртуымен келiп отырмын... Мен сiздердi бодан етуге келген жоқпын, ал егер сiздер менi өлтiрсеңiздер... Ресейдiң шапағатты падиша ағзамы менiң қанымды текке төккiзiп қойып, қарап отырмайды. Ақырында күнәсiз төгiлген қан үшiн бүкiл ордаңыз күйреп, талан-таражға ұшырайды. Ұлы мәртебелi падиша ағзамның ұлы императорлық құзырында болып, бодандығын қабылдағыларыңыз келмесе, менi қайтадан Ресейге өз ерiктерiңмен қайтарып жiбергендерiң жөн»,– деп қазақ елiн бас идiруге келген шоқынды жалбарынғандай күйге түседi. Сiрә, мұндай мәмiлегерлiк ешқандай мемлекеттiң тәжiрбиесiнде кездеспеген шығар. Антқа қол қоймай қайтарып жiберсе – қазақ ұлты басын ноқтаға сұқпас едi. Әттең, «батыр – аңғал» деген. Оның үстiне қу дүние де қылқұрт емес пе. Әккi Мәмет аярлықпен бiрде қату, бiрде тату сөйлеп, бопсалап отырып Бөкенбай батырды оңқасынан түсiрдi. Бұған масаттанған елшi – тiлмаш: «Сөйтiп, Бөкенбай батыр күйеу баласымен және немере ағасымен бiрге менiң сөзiме иланды, оларды яғный, қазақтарды бүкiл Ресейлiк бодандыққа ант бергiзуге hам салық төлеуге, hам аманат бергiзуге көндiрдiм, соған орай мен де оларға 500 сомның тауарын беруге уағда бердiм, олар содан кейiн аттанып кеттi», – деп желпiне жазды. Жаугершiлiк заманның өз заңы бар. Бұл кезде батырдың мысы биден жоғары тұрады. Қан майданда қазақтың азаттығы үшiн жанын салған аңғал батыр, ендi саясат майданында жеңiлiс тауып, өзi күресiп, ақ найзаның ұшымен, қылыштың жүзiмен қорғап жүрген ұлтының бостандығын 500 сомға қалай айырбастағанын бiлмей де қалды. Тевкелевтiң мұнда не үшiн келгенiн сұраған, iстiң мәнiсiн бiлген соң: «Бiз Әбiлқайыр ханға бүкiл Ресейлiк бодандықты қабылдаймыз деп арнайы хат жаздырған жоқпыз, елшiлерiмiзге ақ патшаның өкiлiн шақыр, бұдан былай алым-салық төлеп тұрамыз, аманат беремiз, – дегендi де айтқан жоқпыз... Бiз, қазақ билерi, ханымызға: егерде елшi жiберсең Ресеймен бейбiтшiлiкте болайық деген уәж айтсын дегемiз. Ал бодандықты қабылдаймыз деп ақыл қосқамыз жоқ, тiптi, қазiр де боздандықты қабылдайық деген ниетiмiз жоқ. Мiне, сондықтан да сенi өлтiре салса да болар едi», – деп жауап берген аты-жөнi аталмаған бидiң сөзi нақты саяси шындықтың бетiн ашады. Бұл – мұқым ұлтының мүддесiн бiлдiретiн сөз едi. Ұлттық рух, мемлекеттiк ұлттық саясат, азаматтық мойнсынбау, рух бостандығы деген осы. Аты белгiсiз би мемлекеттiк және ұлттық тұрғыдан ойлап, елшiмен – елшi дәрежесiнде, мемлекет қайраткерi ретiнде тең сөйлесiп отыр. Оның сөзi – ұлттың сөзi. Өкiнiштiсi, «бұлғын iшiк» пен 500 сом тәуелсiздiктiң тағдырын шештi. Әуелде: Каталог: repository -> history -> 24%20том.%20Алаш%20туралы%20мақалалар -> Алаш%20туралы Алаш%20туралы -> Құнанбайдың тірі кезінде болған уақиғалар болатын Алаш%20туралы -> Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!» Алаш%20туралы -> Тұрсын ЖҰртбай „Ұраным алаш! Алаш%20туралы -> Мағжанға Сәбиттен Алаш%20туралы -> Абай мектетебі жүктеу/скачать 7,42 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|