Вестник Евразийского национального университета им. Л. Н. Гумилева Серия Юридические науки. 2012 №2-3 (12-13)

1. 2010 жылғы 17 тамыздағы «Қазақстан Республикасында құқық қорғау қызметі мен сот жүйесінің тиімділігін арттыру жөніндегі шаралар туралы» туралы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жарлығы // Егемен Қазақстан. 2010жыл, 18 тамыз.

2. Қазақстан Республикасының Конституциясы-Астана:Елорда,2008.-56б.

3. Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық саясат тұжырымдамасы // Егемен Қазақстан. 2009жыл, 28 тамыз.

4. Байтұрсынов А. Ақжол. Алматы: Ғылым, 1995. – 39 б.

5. Онжылдықта ойдағымыз орындалады. Астана 29 қаңтар 2010 ж.: Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы // Егемен Қазақстан. - 2010. - 2 ақпан.

Процесс глобального переосмысления действующего законодательства развивается по пути отмены архаичных, недействующих норм и принятия новых, современных, продиктованных реалиями, отвечающих запросам современного общества и государства законов. При этом специалистами отмечается повышение уровня законодательных техник и законодательного процесса. Однако, ни само принятие новых актов, ни их количество не является показателем и свидетельством укрепления законности в стране.

На этот негативный фактор указал и глава государства Н.А. Назарбаев в своем Послании «Социальная модернизация Казахстана: Двадцать шагов к Обществу Всеобщего Труда» [1]. В нем, в частности, говорится, что введенный в 2011 году новый институт медиации до сих пор не работает.

Введению института медиации предшествовала большая исследовательская и законотворческая деятельность. Нельзя утверждать, что закон «О медиации» [2] принимался с наскока. На протяжении нескольких лет (с 2002 г.) велась исследовательская, просветительская работа по подготовке «почвы» для введения института медиации.

Однако за год действия закона случаи обращения к медиации в отдельных регионах Республики единичны, в лучшем случае исчисляются десятками.

В чем проблема? Действительно ли правовая среда страны еще не готова к внедрению альтернативного судопроизводства, а именно - медиации.

Самое интересное, что менталитет казахстанцев характеризуется тем, что оновная масса нашего населения считает «последним делом» обращение в суд за защитой собственных прав. Это вполне объяснимо.

Учитывая тесные родственные связи поддерживаемые (в идеале) до седьмого поколения, потенциально все казахи – родственники или сватья. В этих условиях крайне тяжело обращаться к традиционным правовым институтам. Приоритетнее неофициальные формы, например: когда конфликтующие обращаются к старейшинам рода за помощью. В этом случае главная задача: достичь примирения путем обоюдовыгодного соглашения без привлечения официальных органов. В случае совершения преступления – недопущения таких последствий как судимость, реальное наказание, связанное с изоляцией и др. К тому же, считается, что в случае официального разбирательства потерпевшая сторона вынуждена испытывать ряд дополнительных неудобств связанных с разбирательством: огласка, необходимость участвовать во всех процессуальных действиях, моральная и материальная неудовлетворенность итогами судебного разбирательства и др.

За год действия закона «О медиации» возникло немало препятствий, мешающих использованию данного института в различных отраслях права.

Кроме того, что процесс введения медиации усложняется особенной формой взаимоотношений участников медиации, существует проблема с главной фигурой медиативного разбирательства – медиатора. На профессиональной основе ими становятся либо бывшие юристы (чаще адвокаты), либо психологи.

К сожалению, в обоих случаях страдает качество оказываемых услуг. Поскольку изначально такие «перекроенные» специалисты стоят на позиции своей первой специализации, что сказывается на качестве и профессиональном уровне оказываемых медиатором услуг.

В идеале к медиативной деятельности следует готовить «с чистого листа», чтобы изначально исключить профессиональные перекосы.

Так, медиаторы - психологи по образованию склонны уходить в разбор психологической ситуации и оказание психологической помощи. В свою очередь юристы, в зависимости от специализации, так или иначе встают на позицию одной из конфликтующих сторон (либо начинают обвинять, либо защищать). Возможен вариант навязывания сторонам собственного решения.

Оба варианта абсолютно не приемлемы для медиации, нарушают ее принципы, такие как беспристрастность медиатора, добровольность и другие.

Считаем, что для планомерного и естественного внедрения института медиации необходимо создать современную научную концепцию, учитывая все вышеперечисленные особенности: менталитет, подготовка кадров, а также состояние и развитие отечественного законодательства.

Концепция позволит определить первоочередные шаги реализации медиации и дальнейшую последовательность ее внедрения, исходя из интересов граждан и государства. Неотъемлемой частью концепции должны стать вопросы обучения медиаторов и их профессиональной деятельности.

Следует исходить из того, что институт медиации является, по сути, восстановительным правосудием.

Восстановительное правосудие - это новый взгляд на то, как обществу необходимо отвечать на преступление, и построенная в соответствии с этим взглядом практика. Суть состоит в том, что всякое преступление приводит к обязательствам правонарушителя загладить вред, нанесенный жертве. Государство и социальное окружение жертвы и правонарушителя должны создавать для этого необходимые условия. Ядром программ восстановительного правосудия являются встречи жертвы и обидчика, предполагающие их добровольное участие.[3]

Необходимость введения институтов восстановительного правосудия обусловлена, с одной стороны, гуманизацией уголовной политики, с другой –необходимостью оптимизации процессуальных процедур. Рассматривая перспективы внедрения медиации, необходимо иметь в виду, что восстановительное правосудие представляет собой особое направление развития правосудия.

Прообразом восстановительного правосудия называют «горизонтальное правосудие» с присущими ему тремя основными свойствами.

Первое. Принимаемые решения коренятся в жизни местной общины. Практика решения дел в какой-нибудь отдаленной деревне, людей почти не интересует. Существенное значение имеет для них только происходящее здесь и сейчас, в сравнении с прошлым и с заботой о будущем. Это может повлечь за собой неравенство между районами, когда аналогичное деяние получает в разных районах разную оценку. Но в рамках каждого из этих районов может возникнуть единодушное мнение, что по-настоящему справедливое решение было принято в том или ином районе.

Второе. Вопрос существенности трактуется принципиально иным образом, нежели это происходит в судебной системе. Существенность имеет важнейшее значение, но в ситуациях с горизонтальным правосудием, которое не знает заранее готовых решений, существенность устанавливается в самом процессе. Существенно то, что считают существенным сами участники. Все заинтересованные стороны должны выработать хотя бы минимальный консенсус по вопросу существенности.[3] Так, факт того, что 15 лет назад Азат не раз применял физическую силу в отношении более «мелкого» Максута, должно расцениваться как факт чрезвычайной важности всеми заинтересованными участниками конфликта, вспыхнувшего из-за того, что младшая сестренка Максута унизила младшего брата Азата обозвав его публично «братишкой верзилы».

Третье. Для так называемого, колодезного правосудия, компенсация считается куда более важной составляющей, нежели возмездие в его уголовном понимании. Такой подход объясняется рядом структурных элементов малых сообществ. В них, чаще всего, существует относительное равенство. При этом не всегда предполагающее одинаковый уровень благосостояния или престижа. Равенство в том смысле, что если возникают конфликты, стороны начнут заключать союзы с родственниками и друзьями и таким образом мобилизуют свои силы, пока не достигнут равенства со своими оппонентами. Как правило, такие сообщества не знают института вышестоящей власти. Это означает, что они должны сами разрешать все возникающие у них конфликты. Такой ситуации все участники конфликтов знают друг друга с незапамятных времен и также знают, что им предстоит жить вместе в будущем. Они не могут поступать так, как поступают многие современные люди, которые в случае возникновения опасности конфликта просто разрывают все отношения со своей общиной и перебираются на новое место жительства и вливаются в другую социальную систему.

В неустойчивых социальных системах наказание - причинение боли ради самой боли - означает сползание к гражданской войне. Там же, где верховная власть находится очень далеко, где отсутствует институт высшей арбитражной власти, где нет возможности сменить место жительства, естественным выбором становится компенсация, а не боль.

Для казахов элементы восстановительного правосудия знакомы не только из исторических документов, свидетельствующих о деятельности судов биев. В некоторых местностях до сих пор конфликты разрешаются без официального обращения в правоохранительные органы. Более того, национальный уклад привел деятельность многих государственных и негосударственных органов и учреждений, по сути, к примирительной политике.

Поэтому говоря о проблеме внедрения элементов восстановительного правосудия в первую очередь как о мировоззренческой, мы готовы утверждать, что тема восстановительного правосудия близка каждому казахстанцу.

К тому же, медиация помогает сэкономить время, деньги и эмоциональные силы участников спора. При ее проведении обстановка, организация, регламент и содержание процесса могут быть определены индивидуально. Медиация ориентирована не столько на конфликт (выяснение кто прав, а кто виноват) или на выигрыш, сколько на конструктивный поиск решений. В плане временных затрат медиация может быть легко подстроена под потребности участников и может учитывать эмоциональные и личные аспекты спора. При этом сфера частных интересов участников полностью защищена, поскольку процесс медиации это конфиденциальный процесс. Медиация позволяет участникам спора посмотреть в будущее и использовать свои творческие способности. При разрешении спора с помощью медиации достигнутые договоренности, как правило, более долговечны и отвечают реальному положению вещей, что не только способствует претворению их в жизнь, но и делает их осуществление обоюдно приемлемым и естественным шагом. Прежде всего, следует продолжать разъяснительную работу с целью популяризации института медиации. Парадоксально, но зачастую сами юристы не знают, в чем заключается ее смысл.

Нами был проведен мини-опрос среди представителей различных групп населения: студентов, преподавателей вузов, пенсионеров, школьников, специалистов различных отраслей (сферы обслуживания, строительных компаний, госслужащих). Всего в опросе приняло участие 52 человека. Из них только 9 человек указали, что слышали о медиации, но в чем ее суть не знают. Только три человека из числа опрошенных понимают смысл медиации, хотя отмечают, что не представляют механизма ее реализации.

Таким образом, позволим себе предположить, что в лучшем случае 2% из числа наших соотечественников знают о медиации, соответственно могут рассматривать вариант решения своих проблем с помощью данного института.

Как уже было отмечено выше, учитывая исторический опыт и беря за прототип восстановительного правосудия систему судов биев, мы вполне могли бы рассчитывать на понимание гражданского общества и более широкое распространение медиации в судебной практике. Следовательно, ментальные предпосылки для развития этой системы имеются.

Система альтернативного разрешения споров сегодня активно развивается и находит все больше сторонников во многих цивилизованных странах и государствах, стремящихся создать современную правовую инфраструктуру. Большие плюсы медиации заключаются в низких финансовых издержках, по сравнению с судебными, а также в сокращении временных затрат и конфиденциальности.

Уже традиционно Казахстан в числе первых на постсоветском пространстве проводит реформы в различных отраслях права. Несомненно, что с принятием Закона «О медиации» [2] мы сделали еще один шаг вперед к цивилизованному обществу.

1. Cоциальная модернизация Казахстана: Двадцать шагов к Обществу Всеобщего Труда Казахстанская правда от 10.07.2012.

2. Закон РК «О медиации» от 28.01.2011 г. // Казахстанская правда

3. Программы восстановительного правосудия. Пособие для ведущих. /Под ред. Л.М. Карнозовой и Р.Р. Максудова. 2011.

Нарық экономикасының негізгі бағыттары мен еліміздің бет алған тұрақты даму стратегиясында қамтылған міндеттерге жету техника мен технологияның жаңа нысандарының пайда болуын талап етеді. Осы талапты орындау үшін ең алдыменен табиғи жаңа, өнеркәсіпте қолдануға болатын, өнертабыстық деңгейі мен бірегей қасиеті бар материалдық бұйымдар арқылы қолданысқа енетін объектілердің құқықтық қорғау механизмі абсолютті болуы қажет.

Мемлекет басшысымен Казақстанның болашақ 10 жыл ішінде әлемнің елеулі бәсекеге қабілетті елдер қатарына қосылу міндеті қойылған. Шикізат экономикасынан бас тарту, ғылымның өндіріске барынша жақындауы, отандық индустрияның жоғарғы технологиялы-инновациялық жолға ауысуы қайта-қайта айтылуда. Осы мақсатта елдің ғылыми-техникалық потенциалын ғылым дамуының қажетті бағыттарына шоғырландырып, олардың жетістіктерін өндіріске белсенді енгізу үшін жағдай жасап, ынталандыру талаптарын қою қажет.

Біздің мемлекетімізде белгіленген бағыттарға сәйкес қоғам қажеттіліктерінің үнемі сапалық және сандық өзгерістер заманында жаңа тауарларды үздіксіз дүниеге келіп, оларды жетілдіруді қажет етеді. Бұл мақсатқа қол жеткізу жолында техникалық жаңа шешімдер – өнеркәсіптік меншік объектілерінің ролі зор. Оларға өнертабыс, пайдалы модель, өнеркәсіптік үлгі жатады. Бұл объектілердің ерекшелігі – олар бір-біріне өзара ұқсас болса да, әрқайсысы мақсатына қарай өзіндік айырықша мәнге ие.

Өнеркәсіптік меншік объектілері саласын дамыту үшін бірінші кезекте өнертапқыштардың құқықтарының қорғалуы мен іске асырылуын қамтамасыз ету қажет. Аталған саладағы әрекет етуші заңнаманың тиісті деңгейі қоғамда өнеркәсіптік меншік объектілерінің жеткілікті болуының айқын кепілі.

Өнеркәсіптік меншік объектілері санының ұлғаюы, олардың өндірісте кең қолданылуы еліміздің экономикалық дамуын басқарудың жаңа жүйесін қамтамасыз етеді. Және бұл жүйе дүниежүзін күшпен емес, зияткерлікпен жаулауды білдіреді. Дүниежүзінде өнеркәсіптік меншік объектілерінің сандық деңгейі бойынша бірінші орындарды АҚШ (жылына 1 млн. халыққа 500 өнертабыс әзірленеді) пен Жапония (кемінде 1000 өнертабыс әзірленеді) иеленеді. Қазақстан өнертабысқа патент тіркеу саны бойынша ТМД елдері ішінде Ресей мен Украина сияқты елдермен бірінші үштікке кіреді. Бұл елдерде орташа есеппен жылына 1 млн. халыққа 100 өнертабыс әзірленеді [1, 37 б.].

Қазақстан Республикасында 2011 жылы 2280 патент ғана берілген [2, 35 б.].Еліміздегі өнеркәсіп саласындағы техникалық жетістіктер деңгейінің төмендігі, Қазақстанның ұлттық патенттер алу үшін өтінім санының төмендігі, тиісінше өтінім берушілермен қымбат еуразиялық патент жүйесін таңдауы ең алдыменен қорғау құжаттарының берілу мерзімінің ұзақтылығы болып табылатындығы айтылуда [3, 36-39 бб.].

Өнеркәсіптік меншік объектілері өндіріс құралдары мен тұтыну заттары, технологиялық өндірістер, ғылыми-техникалық және басқа да өнімдер ретінде айқындалады [4, 20 б.].

Құқық әдебиеттерінде өнеркәсіптік меншік құқық ұғымына қатысты бірқатар пікірлер қабыптасқан, олардың ішінде оны екі санатқа бөліп қарастыратындары да бар. Атап айтқанда өнеркәсіптік меншікке құқық инновацияларды, үлгілер мен технологияларды құруды ынталандыратын құқықтан (өнертабыс, интегралдық микрокестелер, өндірістік үлгілер мен құпия ақпарат/коммерциялық құпиялар) және ерекше белгілерді (тауар белгілері, географиялық көреткіштерді) қорғау үшін арналған құқықтардан құралады.

Өнеркәсіптік меншік объектілерін азаматтық құқық жүйесі құрамында қарастырмайтын авторларда бар [5, 7 б.]

Өнеркәсіптік меншік құқығы нақты тұлғалардың объективтік нысандағы интеллектуалдық меншіктің материалдық емес объектілерін мерзімді және мерзімсіз иелену, пайдалану және билік ету құқықтарын белгілейтін құқық қатынастарын реттейтін әлеуметтік-құқықтық интитут жиынтығы ретінде қарастырылатын пікірлер де орын алған [6, 22 б.]

Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін экономиканың өнеркәсіптік секторын дамыту бойынша бірқатар міндеттерді жүктеп, басымдылықтарды айқындады. Техника мен технологияның даму деңгейінің төмендігі мен экономиканың шикізатқа деген сұранысы, сондай-ақ тұтыну тауарларының көпшілігі импортқа негізделетін кеңестік экономика мұрасымен күресудің негізгі құралы – даму резервтерін толық пайдалану болып табылды. Оның негізгі қайнар көздері - интеллектуалдық потенциалды толық және тиімді пайдалану.

Алға қойылған міндеттерді шешу үшін бірінші кезекте халықтың сұранысын қанағаттандыру мақсатында жаңа техникалық және көркемдік-құрылымдық шешімдерді кеңейту қажеттілігі тұрды. Аталмыш үрдісті құқықтық қамтамасыз ету мақсатында кеңестік елдер ішінде бірінші болып 1992 жылы Қазақстан Республикасы осы салаға тиісті Заңды қабылдады. Заң бойынша белгіленген шешімдер азаматтық айналымға бірігейлік және өнеркәсіпте қолдануға жарамдылық сипатын иеленетін өнеркәсіптік меншік объектілері ретінде енгізіледі. Халықаралық тәжірибеге сәйкес оларға өнертабыс, пайдалы модель және өнеркәсіптік үлгі жатады [7, 2 б.].

Сонымен, өнеркәсіптік меншік қазақстандық заңнамаға халықаралық тәжірибеден жақын арада енгізілген. Құқықтық әдебиеттерде өнеркәсіптік меншік ретінде өндірісте пайдаланылатын заңмен қорғалатын интеллектуалдық шығармашылық қызмет нәтижелеріне және азаматтық айналымда пайдаланылатын тауар белгілеріне, қызмет белгілеріне, фирмалық атауларға, тауар шығарылған жер атауына ерекше құқықтар ұғынылған пікірлерде бар [8, 2 б.]. Өнеркәсіптік меншікті меншік құқығынан ажырату қажет. Себебі, біріншісі интеллектуалдық (рухани) қызмет нәтижелеріне, яғни материалдық емес объектілерге қатысты құқықтарды қамтыса, екіншісі заттық құқықтарды қамтиды.

Біздің пікірімізде, өнеркәсіптік меншік құқығы ретінде өнертабысқа, пайдалы модельге, өнеркәсіптік меншік объектілері қатысты туындайтын құқық қатынастарын реттейтін интеллектуалдық меншік құқығының тармағын қамту жөн. Себебі, аталған объектілер басқа интеллектуалдық меншік объектілеріне қарағанда тек өндіріске қатысты пайда болады және жаңа техникалық шешімнің белгілі бір нысанынан құралады.

Өнертабысты, пайдалы модельді, өнеркәсіптік үлгіні шет елдерде патенттеу жоғарғы технологиялық өнім экспортының құқықтық инфрақұрылымын қалыптастырудың негізгі факторы. Дүниежүзінің дамыған елдерінде интеллектуалдық меншік объектілерінің құқықтық қорғалуына ерекше көңіл бөлінеді, себебі патенттік қорғалу деңгейі өнім экспортын анықтайды. Ол нарықта экспортталатын өнімнің енуі мен бекітілуіне қажетті құқықтық алғышарттарды қалыптастырады, бәсекелестік тәуекелдерді төмендетуге мүмкіндік береді, бәсекелестік құрылым қызметтерін қорғайды. Сондай-ақ, шет елде патенттеу ұзақ мерзімдік инвестициялық салым болып табылады және құқықтық қорғауды қамтамасыз етуде жүйелік, кезектілік көзқарасты талап етеді. Мәселен, шет елдерде патенттеу тәжірибесі бойынша бір технологияны сенімді құқықтық қорғалуы үшін орташа есеппен 6-8 патент алу керек және оған бес-жеті мың доллар көлемінде қаражат керек, әрі кемінде бір жыл уақытты қажет етеді.

Жалпы ғылымның өндіріске қарай ұмтылуы біздің ел үшін маңызды, себебі олсыз біз азаматтық қоғам потенциялының қажетсіздігіне, ал ел экономикасының шикізатқа ғана негізделуіне және оның салдарынан қазба байлықтарды жоғалту қаупіне тап келуіміз мүмкін.

Қазіргі бәсекелестік дамыған, нарық экономикасы шарықтаған заманда бастаған істі сақтау мен дамыту үшін және қатаң бәсекелестік күреске төтеп беру үшін қандай басымдылықты иелену қажеттілігі жөнінде өзекті мәселе туындайды. Мәселені шешу үшін кәсіпкерлік қызмет жүзеге асырылатын нарықта бірінші болуға ұмтылу және өзіндік ерекшелікті иелену қажет. Мұндай дәрежеге жету ең алдыменен, жаңа бәсекеге қабілетті жеке немесе иеленген басқару мен өндіріс технологиясы болуын талап етеді. Еліміздің қазіргі таңдағы даму кезеңінде отандық өндіріс пен тұтыну саласындағы жаңа техникалық шешімдер болып табылатын өнеркәсіптік меншік объектілерінің санын өсіру қажет.

Бүгінгі әлемде ғылыми-техникалық прогрестің қарқынды даму талаптары өнеркәсіптік меншік объектілерінің, әртүрлі рухани және материалдық өндіріс саласында да аса маңызды мәнге ие болуына себепші болды. Жоғарғы техникалық өндірістің даму саласындағы бұйымның ішкі функцияларына қатысты барлық жаңа және өнеркәсіпте қолдануға болатын жетістіктері адамзаттың шығармашылық қызметінің нәтижесі ретінде танылады және өнеркәсіптік меншік объектілері болып табылады.

Техника, технология мен адам білімінің үнемі дамуы нәтижесінде өнеркәсіптік меншік рөлі де артуда. Осыған орай әлемде оларға қорғау құқығын алу мәселесі үлкен мәнді иеленуде. Бұл мәселенің маңыздылығы әрбір мемлекеттің рухани мұрасының бір бөлігін құрайтын өнеркәсіптік меншік объектілерін (пайдалы модельді) тек осы мемлекет деңгейінде ғана емес, сондай-ақ халықаралық деңгейде де қорғау қажеттілігіне байланысты. Себебі, бір мемлекетте қорғалатын өнеркәсіптік меншік, екінші мемлекетте қорғалмайды. Қазіргі таңда мұндай қорғауды алудың бірден-бір жолы халықаралық келісім.

Бүкіл әлемде, сондай-ақ Қазақстан Республикасында шет елдерден өнеркәсіптік меншік объектілеріне құқық қорғауды иелену өндірісінің қарқынды түрде өсуі байқалуда. Бұл жағдайды әлемдегі, сондай-ақ Қазақстан Республикасында инновациялық технологиялардың дамуымен, өнеркәсіптік меншік объектілерін, соның ішінде пайдалы модельді қорғау нысаны ретінде патентті енгізумен, халықаралық сауданың кеңеюімен түсіндіруге болады. Нәтижесінде патент иелерінің құқықтары айтарлықтай кеңейіп, өнеркәсіптік меншік объектілеріне құқықты түрлі ұйымдардың жарғылық капиталына салым ретінде ескеру мүмкіндігі туындады және өнеркәсіптік меншік объектілерінің өзі тиімді тауар болып табылды.

Жаңа, өнертабыстық деңгейі бар және өнеркәсіпте қолдануға жарамды барлық техникалық шешімдер өнертабыс болып танылады. Ал, жаңа, бірегей өнеркәсіпте қолданылатын көркемдік-құрылымдық шешімдер өнеркәсіптік үлгі болып табылады [9, 10]. Жаңа және тәжірибеде қолданылатын өндiрiс құрал-жабдықтары мен тұтыну заттарын, сондай-ақ олардың құрамдас бөлiктерiн конструкциялық орындау пайдалы модельдерге жатады.

Осы объектілердің әрқайсысы елімізде өнеркәсіптік меншіктің дамуына белгілі үлесін қосады. Бірақ, қазіргі мемлекетіміздің даму кезеңінде пайдалы модель ұғымы ерекше маңызға ие. Себебі, пайдалы модельді азаматтық айналымға енгізу үшін өнертабысқа қорғау құжатын беру кезіндегідей өнертабыстықтың күрделі деңгей, өнеркәсіптік үлгіні мемлекеттік тіркеу кезіндегідей бірегей болуы талап етілмейді. Оның ұқсас шешімдермен салыстырғанда нақты техникалық міндет шешімі ретінде әлемде ертерек белгілі болуы жеткілікті. Сондай-ақ, пайдалы модель институтын қолданудың ерекшелігі – өнертабысты пайдалы модель ретінде тіркеу арқылы өнертабысты қорғау мүмкіндігін иелену.

Біздің мемлекетімізде құқықтық институт ретінде пайдалы модель өз уақытылы енгізілді және ол объектілерді қорғау әлемдік талаптарға жауап береді. Пайдалы модель объектісінің шикізат жеткізушілердің жоғары технологиялық өнім өндірушілерге айналуына қосар үлесі жоғары. Ал, олардың құқықтық қорғалу дәрежесі мемлекеттің экономикалық және құқықтық дамуын көрсетеді.

Ғылым мен техника саласындағы қызмет нәтижесі болып табылатын пайдалы модель қоғам дамуы деңгейінің негізгі көрсеткіштерінің бірі ретінде танылады. Жалпы дамыған технология заманында пайдалы модельді пайдалану – кез келген мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігі мәселесін шешу жолдарының бірі, себебі нарыққа бұрын белгісіз жаңа объектілерді салыстырмалы тез, әрі жеңілдетілген үрдіспен енгізу өнеркәсіптік меншік саласында белсенділік деңгейін көтеруге және қоғамдық қажеттілікті өзінің өндірісімен қамтамасыз етуге әкеледі.

Аталған міндеттерді тиімді шешу пайдалы модельді дайындау, оны азаматтық айналымға енгізу мен қазіргі экономикалық талаптарға сәйкес пайдалану саласындағы құқықтық қатынастарды реттеуші құқықтық механизмдерді құруды талап етеді. Мемлекеттің аталмыш объектіге құқық қорғау кепілдігін беру мүмкіндігі Қазақстанның халықаралық тауар нарығында рейтингін көтеруінің алғышарттарының бірі.

Өтінім беруші үшін өте тиімді және мүдделі тұлғаларға күрделі емес техникалық шешімдерге патент алуға мүмкіндік беру арқылы пайдалы модельдің өнеркәсіптік меншік саласындағы белсенділік деңгейінің көтерілуіне қосар үлесін ескеріп, пайдалы модель ретінде қорғалатын объектілер құрамын кеңейту қажеттілігін оңтайлы деп санаймыз. Осы мақсатта әлем тәжірибесінде орын алған кең мағыналы пайдалы модель ұғымын енгізуді ұсынамыз, ол – өнертабысқа қатысты барлық объектілер, яғни құрылғы, әдіс, заттар. Және пайдалы модельді өнертабыстан ажырату үшін оған өнертабыстық деңгей талабының қойылмауы, қорғау құжатын беру мерзімін анықтау, ресми сараптама қорытындысы бойынша қорғау құжатынның берілу талаптарының сақталуы тұжырымдалады.

Пайдалы модель объектілері материалдық нысандағы заңмен тиым салмаған кез келген әдіспен, құралмен орындалған техникалық шешімдер болып табылады. Дәлірек айтқанда, пайдалы модель объектілері олармен қамтамасыз етілетін техникалық нәтижеге жету үшін жеткілікті маңызды белгілер жиынтығымен айқындалады. Сонымен қатар, аталған белгілер жиынтығы техникалық нәтижемен себепті байланыста болуы қажет. Бұл жерде техникалық нәтиже ретінде өнімді не бұйымды дайындау немесе пайдалану кезінде көрініс табатын техникалық құбылыс, қасиет сипаттамалары табылады.

Пайдалы модель жоғары аталған өнеркәсіптік меншік объектілеріне тән қасиеттердің барлығын дерлік иеленеді. Атап айтқанда, пайдалы модель объектілері жаңа немесе бұрын бар өнімнің, бұйымның жетілдірген нысанынан құралған техникалық шешім болып табылады, оған құқық жағымды сараптама нәтижесі бойынша патентпен куәландырылып, патент иеленушіге тиесілі болады және сатуға, азаматтық айналымға заңда шектелмеген әдістермен енгізуге құқық береледі.

Құқықтық негіздің талдауы мемлекетімізде өтінім материалдарының үстірт, ресми сараптама жүйесі бойынша пайдалы модельге қорғау берілетіндігін көрсетті. Ол патентке қабілеттілігінің өтінілген талаптарына сәйкестігін айқындаусыз жүргізіледі. Бұл жағдай қорғау құжатын алу және пайдалы модель объектісін азаматтық айналымға енгізу үдерісін тездетеді. Мәні бойынша сараптама өтінім берушінің ниеті бойынша ғана өткізіледі.

Пайдалы модельге қорғау құжатының жағымды белгілері ретінде өтінім материалдарын жылдам қарау нәтижесінде өтінім берушінің патент алуын, ол өтінім берушіге өзге тұлғалардың тарапынан жосықсыз бәсекелестіктен қорықпай өзінің объектісін құқық иеленуші ретінде қолдануға мүмкіндік беруін атауға болады. Алайда, пайдалы модельге қорғау құжатын алуды қатаң реттейтін құқықтық нормалар сараптама жасау мерзімінің негізсіз созылуына және өтінім берушілердің өз объектілеріне тиімді қорғауды алудағы әрекет ету еркіндігін шектеуіне не патент алудан мүлдем бас тартуына әкеп соқтыруы мүмкін. Осы саладағы заңнама нормаларының жетілмегендігі Қазпатенттің ресми статистикалық мәліметтері бойынша Қазақстан Республикасы пайдалы модельге қатысты шығармашылық қызмет дамуының төменгі деңгейіде келеді. Біздің ойымызша аталған мәселені шешуде келесі шаралар жүзеге асырылуы қажет:

- сараптама жасау ұйымына тапсырылған құжаттардың біріншісі түскен күні оны белгілеу;

- пайдалы модельге берілетін өтінімге ресми сараптама жүргізудің мерзімін заңнамалық бекіту.

Қазақстан Республикасының қазіргі таңдағы стратегиялық даму саясатына байланысты өнеркәсіптік меншік объектілерінің құқықтық қорғалуы бірінші кезекте осы саладағы халықаралық шарт талаптарын орындау арқылы қамтамасыз етілуі мүмкін. Пайдалы модельдің құқықтық реттелуін қарастыратын халықаралық шарттарға Өнеркәсіптік меншікті қорғау туралы Париж Конвенциясынан басқа, Патенттік кооперация туралы шартын, Халықаралық патент сыныптамасы туралы Страсбург келісімін, Патент құқығы туралы шартын атауға болады. Олардың барлығы біздің мемлекетімізде ратификацияланған.

Аталмыш халықаралық құжаттар патентті алу мен оны күшінде сақтау ережесін жеңілдету мен үйлестіруге және халықаралық патент құқығы нормаларын біріктіру мен жеңілдетуге бағытталған. Сондай-ақ олардың келесі жағымды белгілері атауға болады:

- өтінім берілген күнді белгілеу үшін қажетті элементтер санынан өнеркәсіптік меншік объектісінің формуласы алынып тасталғандығы және ол кейінірек берілетіндігі;

- өтінім берушінің аты-жөнін белгілеу кезінде таңдаудың берілуі;

- өтінімнің қажетті ғана бөлігінің аударылатындығы;

- құжат басымдылығы және оның аудармасы мен бажды төлеуден басқа әрекеттердің барлығы өкіл арқылы жүргізілетіндігі;

- өтінім бірлігінің талап етілмейдігі.

Сонымен Қазақстанның инновациялық дамуының алғы шарттарының бірі болып табылатын өнеркәсіптік меншік объектілері құқықтық қорғау ең алдыменен осы саладағы ұлттық заңнама жағдайымен және оны жетілдіру саясатымен тығыз байланысты болып табылады.