Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі «Ғылыми қазына» мақсатты бағдарламасы
жүктеу/скачать 3,11 Mb. Pdf көрінісі
|
әдебиет теориясы
- Бұл бет үшін навигация:
- Зарлай арнау.
| риторик сұрау
(грекше – rhetöz – шешен), ойын сұрау, жауап ретінде айтушылық. Риторик сұрау жауапты керек етпейді. Сұрай арнауда да жауап беру міндетті болмаса да, оқушыға бұл сұрауды неге беріп отыр деген ой түсуі мүмкін. Ал, риторикалық сұрауда сұраудың не үшін қойылатындығы оқушыларға түсінікті, әр сұраудың жауабы оқушылардың ойында тұрады. Махамбет бір өлеңінде: Орай да, борай қар жауса, Қалыңға боран борар ма? Қаптай соққан боранда Қаптама киген тоңар ма? Туырлығы жоқ тұл үйге Ту байласаң тұрар ма? Ту түбіне тұлпар жығылса, Шаппаған нәмәрт оңар ма? – дейді. Абай бір өлеңінде: Балалық өлді, білдің бе? Жігіттікке келдің бе? Жігіттік өтті көрдің бе? Кәрілікке көндің бе? Кім біледі сен кәпір Баяндыдан сөндің бе? Баянсызға төндің бе? Әлде айналып, кім білер, Боталы түйе секілді Қорадан шықпай өлдің бе? – дейді. Бұл екі өлеңнің екеуі де риторикалық сұраумен жазылған. Бұларда қойылған сұрақтардың жауаптарын оқушылардың өздері бере алғандай етіліп, сөйлемдер әдейі солай құрылған. «Орай да, борай қар жауса, қалыңға боран борар ма?» (Борамайды). «Қаптама киген тоңар ма?» (Тоңбайды). «Балалық өлді, білдің бе?» (Білдім). «Жігіттікке келдің бе?» (Келдім). Жауабы оқушылардың ойында тұрады. Өлең не көркем қара сөздерде кездесетін осылар тәрізді сұрай арнаудың түрлерін риторикалық сұрау дейді. Мұнда бір адамға емес, жалпыға қайрыла сөйлейді. Зарлай арнау. Көркем шығармаларда қаһармандар басына талай қиын хал, жағдайлар кездеседі. Кейде бас қаһарман жаудың қолына түсіп, туған жер, өскен елін, ата, ана, үй ішін сағынатын кездері болады. Кейде өзіне оқ тиіп, әлсіз, сусыз, ай далада жалғыз қалады. Кейде ата, ана, 87 сүйген жар жауға кеткен жалғызды жоқтап, зарығатын кездері болады. Қысқасы, осылар тәрізді қаһармандардың ауыр халін мұңды, зар күйде суреттеуде зарлай арнау шығармада ерекше орын алады. Зарлай арнау монолог түрінде кездеседі . Қаһарман көпшілікке не біреуге немесе басқа бір нәрсеге қайырыла сөйлегенде, өз басының ауыр хал, қиын жағдайын өте зарлы, мұңды түрде баяндайды. Әр сөзі жан жарасын сездіргендей болады. Төлеген оқ тиіп, өлер алдында өзімен бірге ұшып келген алты қазға қайырыла сөйлеп: Әуелеп ұшқан алты қаз, Етің – шекер, сорпаң – паз. Атайын десем – оғым аз, Қонар болсаң, жануар, Міне, майдан, міне саз. Өлмеген құлға, құдай-ай, Болып қалды ертең жаз. Атамды айтып қайтейін, Шешемді айтып қайтейін!.. – дейді. Сәбит Мұқановтың «Сұлушаш» поэмасындағы Алтайдың өлер жеріндегі монологы да осы зарлай арнау түрінде жазылған. Алтай өлер алдында өмірге қайырыла сөйлеп, өзінің сол күрестен жасаған қорытындысын баяндап және өмірмен ақырғы рет қоштасатын сөзінде: Өмір шіркін, алдадың мен алдандым, Алдады өмір, себеп не? Мен таң қалдым! Жеміс піспей ауызға түспейтінін Білдім, білдім, түсіндім, енді аңғардым. Қош бол, жер, – көпті көзбен көрген ана! Құшақта, тентегім жат! – де де, ана. Панасыз ем, жалғыз ем өзіңе аян, «Жоғалғыр жоғалды ғой» деме, ана!.. – дейді. Келтірген үзінділердің екеуі де – монолог түріндегі зарлай арнау . Қаһармандардың басында болған күйініш-сүйінішті, жалпы сезім дүниесіндегі психологиялық ауыр халдерді суреттеуде зарлай арнау көркем әдебиетте жиі ұшырайды. Ескі ауыз әдебиетінің бір түрі жоқтаулар, негізінен дерлік зарлай арнауға құрылады. жүктеу/скачать 3,11 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|