Зерттеудің өзектілігі
Зерттеудің теориялық маңыздылығы
жүктеу/скачать 188,55 Kb.
|
диплом Бекбосынова З тексер (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- Нәтижелері мен ұсыныстары
- Зерттеу объектісі
| Зерттеудің теориялық маңыздылығы: Білім беру үрдісінде оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекеті ғылыми – теориялық тұрғыдан негізделіп, сараланды.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңыздылығы: Білім беру үрдісінде оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін ынталандырудың әдіс-тәсілдерін зерттеп, тиiмдi жолдapы ұсынылды. Нәтижелері мен ұсыныстары: Зерттеу жұмысын жас мамандар педагогикалық іс – әрекеттерінде, мектеп тәжірибесінде пайдалана алады. Зерттеу жұмысының құрылымы: жұмыс кіріспеден, теориялық және тәжірибелік бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Зерттеу объектісі: Ақсу ауданы, Жүрімбек Сыдықов атындағы орта мектебі Зерттеу кезеңі: 2021 – 2022 оқу жылы І БІЛІМ БЕРУ ҮРДІСІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ОҚУ-ТАНЫМДЫҚ ІС-ӘРЕКЕТІН ЫНТАЛАНДЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 1.1 Оқушылардың оқу- танымдық іс - әрекетінің мәні мен маңыздылығы Оқу-тәрбие процесінің тиімділігін арттыру мәселесін шешу тәжірибеде дәлелденген мектеп оқушыларын ынталандырудың шарттары мен құралдарын ғылыми тұрғыдан түсінуді талап етеді. Мектеп оқушыларының оқуға деген қызығушылығы білімді меңгеру процесінің анықтаушы факторы болып табылады. Ұлы ұстаздар – барлық заманның классиктері білімге деген қызығушылықты, білімге деген сүйіспеншілікті оқытудағы басты маңыздылықты атап өткен. Қызықты жаттығулар күшпен жұмыс істеу қабілетін жоққа шығармайды, керісінше, бұған ықпал етеді. Сондықтан мектеп оқушыларының бойында бар қызығушылықтарды анықтау, білімге деген қызығушылықты дамыту және тәрбиелеу мұғалімдердің маңызды міндеттерінің бірі болуы керек. Қызығушылық – тұлғаның іс-әрекет мақсаттарын жүзеге асыруға бағдарлануын қамтамасыз ететін және сол арқылы бағдарлануға, жаңа фактілермен танысуға, шындықты неғұрлым толық және тереңірек көрсетуге ықпал ететін танымдық қажеттіліктердің көріну формасы. Осыған байланысты қызығушылық жеке тұлғаның когнитивтік бағыттылығына айналуға бейім, тікелей мотивацияланған эмоционалды-танымдық қатынас ретінде анықталады. Қызығушылық тікелей уәжделген эмоционалды тәжірибеден (махаббат, құмарлық) интеллектуалдық эмоция элементтеріне ыдырай алмайтын эмоционалды-танымдық қатынастың болуымен ерекшеленеді, ол білім қуанышы. Міндет пен жауапкершілік сезімінен, саналы көзқарастан қызығушылық тікелей мотивтің болуымен ерекшеленеді, білім қуанышының пайда болуы (орындалған міндет қуанышынан басқа) қызығушылықтың пайда болуын көрсетеді. Сонымен бірге қызығушылықтар адамды белсенді оқу әрекетіне итермелей бермейді. Бұл қызығушылықтар жеке тұлғаның өмірлік ұстанымын, оның бағыт-бағдарын анықтайтын мотивтердің жалпы жүйесіне қосылғанда ғана білімге қажетті құштарлыққа айналады, рухани қажеттілік деңгейіне көтеріледі. Оқу-танымдық іс-әрекет оқу процесінің маңызды факторларының бірі ретінде танылуы керек, оның әсері оқудың жарқын және қуанышты атмосферасын құруға да, оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін ынталандыру қарқындылығына да әсер етеді. Оқу-танымдық іс-әрекет болған жағдайда оқыту оқушының өзі өмірлік қызығушылық танытатын жақын, өмірлік әрекетке айналады. Оқу-танымдық – танымдық қызығушылық негізінде оқу әрекетін ынталандыратын бала әрекетінің жетекші түрлерінің бірі. Сондықтан оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін ынталандыру оқыту әдістерін жетілдірудің құрамдас бөлігі болып табылады. Оқу-танымдық іс-әрекет – оқу әрекетіне, білімді меңгеруге, ғылымға деген қызығушылық. Оқу-танымдық іс-әрекеттің пайда болуы ең алдымен баланың даму деңгейіне, оның тәжірибесіне, біліміне, қызығушылықты оятатын топыраққа, екінші жағынан, материалды беру тәсіліне байланысты. Оқу-танымдық іс-әрекеттің түрлері екі класқа бөлінеді: танымдық әрекеттің жалпы түрлері (жалпы әдістемелер) және танымдық әрекеттің ерекше түрлері. Оқу-танымдық іс-әрекеттің жалпы түрлері (жалпы әдістемелер) әртүрлі салаларда, әртүрлі біліммен жұмыс істегенде қолданылады. Оқу-танымдық іс-әрекеттің жалпы түрлеріне логикалық ойлаудың барлық әдістері жатады (салыстыру, ұғымның астына алу, салдарларды шығару, дәлелдеу әдістері, жіктеу және т.б.). Олар белгілі бір материалдан тәуелсіз, дегенмен олар әрқашан қандай да бір пәндік (арнайы) білімнің көмегімен орындалады. Оқу-танымдық іс-әрекеттің ерекше түрлеріне тек берілген білім саласында қолданылатын түрлері жатады. Оқу-танымдық іс-әрекеттің осы және басқа түрлерінің мазмұнын оқу процесінде ажыратып, бекіту керек. Онсыз танымдық іс-әрекетін ынталандыруды мақсатты түрде қалыптастыру мүмкін емес. Оқу-танымдық іс-әрекет педагогикалық процестің құрамды бөлігі. Оқу–танымдық іс-әрекетке, педагогикалық процеске оқушының әлеуметтік болмысының ең маңызды, мәнді бөлігін қамтиды, бұл ұғымды көптеген ғылымдар: философия, әлеуметтану, психология, педагогика, білім беру философиясы, педагогикалық психология т. б. қарастырады. Оқу – танымдық іс - әрекетін ұйымдастыруда оқушыларды ғылымдар, білімдер жүйесімен, іскерлік дағдылармен қаруландыру, ақыл–ой, ерік-күш жігерін, психикалық процестерін: зейінін, есін, қабілетін дамыту, іс-әрекетті орындаудың нақты амал әрекеттерін пайымдау, дүниетанымын және жеке басын дамыту жолдарын, қалыптастыру тәсілдерін зерттейді. Оқу танымдық іс–әрекеттің өзге әрекет түрлерінен ең басты ерекшелігі – оқушының үнемі «жаңа дүниеге енумен», әрбір жаңа әрекеттерді оқушының оның бірінен екіншісіне ауысып отырумен байланысты. Сондықтан, оқу үрдісінде оқушының білім алуға, өз бетімен әрекет етуге деген құлшынысын оятуға, ақыл–ойының дамып, жетілуіне түрткі болатын танымдықіс-әрекетті ұйымдастырудың тиімді әдіс–тәсілдерін іздестіру өзекті сипат береді. Терең білімге негізделген танымдық біліктердің қалыптасуы оқушылардың білімді теориялық негізде қорыта алуға мүмкіндік беріп, интеллектуалдық белсенді ойлауын жандандырып, шығармашылыққа жетелейді, нәтижесінде, оқушы жеке тұлғасының қалыптасуына негіз болaды. Мұғалім мен оқушы арасындағы бірлескен қарым – қатынастың маңызы ерекше. Оқушының ой-пікірі мен бастамасы, ұсынысы мен тапсырманы орындау шеберлігі, сөйлеу мәдениеті мен ой тұжырымы, пайымдаулары, талпыныстары мен ізденістері, қызығушылығы мен байқампаздығы, іскерлігі мен дағдысы, іске батыл, сеніммен кірісуі жүзеге асады, мұнда бағыт-бағдар беру, істің дұрыс-бұрыстығын анықтау педагог тарапынан болуы шарт. Оқушының танымдық ынтасын құптау, оған сенімділік таныту – оның мінез-құлқында тұрақтылықты, өзін-өзі бағалауды, ерік әрекетінде батылдық пен табандылық, ұстамдылық пен сабырлылықты, өзіне-өзі талап қоя білуді, т.б. үйретеді. Оқушының оқу танымдық іс-әрекет құрылымын: танымдық қызығушылықтан, танымдық белсенділік, танымдық ізденімпаздық және шығармашылық іс- әрекеттен тұрады. Оқушы қоғам өмірінде маңызды іс-әрекетке дайындалып жатқандықтан, оның оқу-танымдық әрекеті болашақ кәсіби әрекетінің дидактикалық бейнесі болуы керек. Сондықтан оқушының іс-әрекеті бағытталған, ал оның әлеуметтік және танымдық белсенділігі оның өмірлік жолын анықтаудағы ұмтылысы болып табылады. Сонымен қатар, оқушылардың іс-әрекет ерекшелігіне: өзіндік мақсаты мен нәтижесінің болуы (білім, білік және дағдыны игеру, жеке қасиеттерінің дамуы); оқу нысанының ерекше сипаты (ғылыми білім, болашақ қызметі туралы ақпарат және т.б.); оқушы іс-әрекетінің жоспарлы жағдайда өтуі (бағдарлама, оқыту мерзімі); оқыту құралдарының болуы – кітаптар, лабораториялық құрал – жабдықтар, болашақ кәсіптік еңбектегі модельдер, техникалық құралдар, т.б. жоғары интеллектуалды жүктеме (емтихан, сынақ тапсыру, ғылыми жұмыс қорғау, т.б.) жатады. Оқушылардың оқу танымдық ынтасы оқу үрдісінде қалыптасады. Белсенді оқу-танымдық іс-әрекетінің көздейтін мүддесі, білімнің қоғамдық мәнін ұғыну, қоғамға қызмет ету қарқынын үдету қажеттілігі негізінде дамиды. Белсенділіктің ең жоғары көрінісі оқушылардың алған білімдерін өмірде пайдалана білу болып табылады. Демек, оқушылардың оқу-танымдық белсенділігін қалыптастыру – оқу үрдісін жетілдірудің негізгі шарты ретінде қарастыру қажеттілігі туындайды. Оқушының ынтасы, негізінен, екі түрлі сипатта болатындығын айтты. Олар: сыртқы және ішкі белсенділік. Сыртқы белсенділік дегеніміз – оқушы әрекетінің сыртқы көріністері (белсенді қимыл-қозғалыстары, практикалық әрекеттері, мұғалімге зейін қойып қарауы, т.б.). Оқушының ішкі белсенділігіне оның белсенді түрде ойлау әрекеті жатады. Белсенділік жеке басқа тән, маңызды бір қасиет болып саналады. Бұл қасиетсіз адамның қандай да болсын жұмысы нәтижелі болуы мүмкін емес. Жеке оқушының ынтасына жасалған талдау негізінде ынталандыруды жеке тұлғаның сипаты деп айқындауға негіз беретінін атап өтеміз, ол адамның әрекетке қатынасынан көрініс табады, бұл әрекет етуге дайын болушылық, ұмтылушылық, оны жүзеге асыру сапасы, алға қойылған мақсаттарға жету үшін оңтайлы жолдарды таңдау. Жеке адамды білім алуға қол жеткізген білімін тереңдетуді, қоғамдық рухани мәдениетін ұғынуды, өз қабілетін көрсетуді қажетсінуі танымдық белсенділіктің қайнар көзі болып табылады. Оқудағы ынталандыру оқып-үйренетін тақырыпқа, пайда болған мәселеге, міндетке тұрақты ынтаның пайда болуымен, назар мен ой-сана операциясының бағыттылығымен (талдау мен синтез, салыстыру мен салмақтау, т.б.) оқып жатқан материалды түсінумен бейімделінеді. Ынта адамның әрекетке қатынасын өз бетінше әрекет етуге дайын болудан ұмтылысынан, алға қойған мақсаттарға жету үшін оңтайлы жолдарды таңдай білуден көрініс табатын жеке тұлғаның сипаты ретінде айқындалады. Оқушының оқу танымдық ынтасы өз кезегінде қабылдау, есте сақтау, ойлау, қиялдау үрдістері мен зейіннің тұрақты күйін қажет етеді. Оқу барысында оқушының танымдық белсенділігін арттыруда олардың өз бетінше танымдық ықылас-ынтасын, шығармашылық әрекетін дамытатындай етіп ұйымдастыру қажет. Оқушының қабылдауы, негізінен мұғалімнің сабақты жүйелі түрде жүргізуіне байланысты. Оқушылардың жаңа материалдарды қабылдауына негіз болатындай етіп даярлық жұмыстары жүргізіледі. Оқушылардың оқу-танымдық қызметін арттыру дұрыс әрі нақты әрекеттер негізінде іске асады. Оқушының өзіндік сезімдік танымы (қалауы, ынтасы, құштарлығы, әсерленуі) негізінде қабылданған білім, дағды, ептілік әлдеқайда нәтижелі әрі жемісті болады. Оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін ынталандыру оқу материалының маңыздылығы дәрежесіне қарай, оның құндылығын анықтай білу, сабақ беру мен оқу үрдісін ұйымдастыра білудің маңызы зор. Оқытудың мазмұнына да фактілерден, әрекет тәсілдерінен басқа оқытудың шын мазмұнымен бірге оқу үрдісінде қатысушылардың арасында ақпарат алмасу қорын құратын және оқушылардың осы мазмұнды игеруіне және оны практикада қолдануына қызмет ететін мәліметтер қамтылады. Танымдық процесс оқушының белсенділігімен, оның жаңа білімге деген құштарлығымен және оны практикада қолдануға дайындығымен барынша байланысты болуы керек. Осының негізінде оқушының ақпаратты игерудегі белсенді әрекеттерін, қызығушылықты ояту мен оқу процесін бақылаудың әртүрлі тәсілдерін біріктіретін оқыту әдістерінің классификациясы әзірленді. Нәтиже оқу-танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру әдістерінің үйлесімді үйлесуі арқылы мүмкін болады. Әдістердің үш тобы бар: Мотивация және ынталандыру. Танымдық әрекеттерді жүзеге асыру және жүзеге асыру. Оқу-танымдық жұмыстың тиімділігін бақылау және өзін-өзі бақылау әдістері. Оқу-танымдық әрекетті ұйымдастыру әдісі қалай аталады деген сұраққа біржақты жауап беру өте қиын. Өйткені, аталған топтардың әрқайсысы өз кезегінде бірқатар компоненттерді қамтиды. Сонымен, оқушының танымдық-тәрбие жұмысын ұйымдастыру мен процесі ақпаратты қабылдау, түсіну, есте сақтау, беру, сонымен қатар оны іс жүзінде қолдану реттілігі болып табылады. Оқу-танымдық іс-әрекет идеясын қалыптастырудың ұзақ тарихы бар. Ерте заманның өзінде-ақ ақыл-ой әрекеті заттардың, процестер мен құбылыстардың мәнін тереңірек түсінуге, жақсы есте сақтауға ықпал ететіні белгілі болды. Интеллектуалдық оқу-танымдық іс-әрекетін ынталандыруға ұмтылудың негізінде белгілі бір философиялық көзқарастар жатыр. Әңгімелесушіге проблемалық сұрақтар қою және оған жауап табудағы қиындықтар Сократтың пікірталастарына тән болды, дәл осындай әдіс Пифагор мектебінде белгілі. Д.Д.Руссо білім берудегі оқу-танымдық іс-әрекетті ынталандыру үшін: «Балаңызды табиғат құбылыстарына зейінді етіп қойыңыз. Ол түсінетін сұрақтар қойыңыз және оларды шешуге мүмкіндік беріңіз. Сіз айтып түсіндіріп бергеніңіз үшін емес, өзі не түсінгенін білсін» [5] -деген, бұл сөздерде Руссо қиындықтың жоғары деңгейінде, бірақ қол жетімділікті ескере отырып оқу идеясын нақты көрсетеді. Оқушының күрделі мәселелерді өз бетінше шешуі арқылы оқытуды қалыптастыруы ғана оның емес, оның дербестігімен одан әрі дамыды деген идеяны [12] одан әрі Ф.К. Дистерверг еңбектерінде қарастырған. «Оқушыларға тек сол немесе басқа білімді беріп қана қоймай, сонымен қатар мұғалімсіз жаңа білімді өз бетінше меңгеруге көмектесу керек» - деген К.Д.Ушинский, оқушылардың оқу-танымдық дербестігі туралы идеяны алға тартты. [13] XIX ғасырдың екінші жартысында оқушылардың ойлау қабілетін дамытатын химияны оқытуға «Эвристикалық әдісті» эмпирикалық түрде енгізген Армстронг оқыту әдістерін сынға алды. Оның мәні: мұғалімнің ғылым фактілері мен тұжырымдарын баяндаудың орнына оқушылардың өзі шығарып алып, қажетті қорытынды жасағанда зерттеуші позициясына қойылды дегенді алға тартқан. Оқытудың жаңа белсенді әдістерін іздестіре отырып, дамыта оқытудың маңызды ережелерін тұжырымдаған А.Я. Герд. Ол жаңа білімді өз бетінше меңгеру процесінің мәнін толық ашып көрсетіп, егер оқушы өзі бақылап, өзін салыстырса, онда «оның білімі айқынырақ, нақтырақ және оның меншігін құрайды, өзі алған, демек, құндырақ болады» [14] деп дәлелдеді. ХХ ғасырдың 20-жылдарында кеңес педагогтары Половцев В.З., Шацкий С.Т., Ягодовский Г.Т., танымдық іс-әрекетін ынталандыру әдістемесін жасаған. [15] М.И. Махмутов 20-шы жылдардағы кеңес мұғалімдерінің жұмысын зерттей отырып, ол танымдық іс-әрекетін ынталандырудың дидактикалық жүйесін құруға негізі тек сәтсіз әрекет жасалды, ал сәйкес көзқарастарда қажетті гносеологиялық, социологиялық, психологиялық және практикалық жоқ деген қорытындыға келді. [16] 1950 жылдардың екінші жартысынан бастап кеңестік дидактика оқу-тәрбие үрдісін жаңаша және аса өткір түрде қалыптастыру қажеттілігі туралы мәселені қойды. Бұл өзекті тақырыптардың материалы бойынша проблемалық жағдайлардың пайда болу негіздерін зерттеген В. Окон. Ол, И. Куписевичпен бірігіп оқушылардың ақыл-ой қабілеттерін дамытуға мәселені шешу арқылы оқытудың артықшылығын дәлелдеді. [17] Л.С. Выготский оқушылардың жұмысқа шындап кірісуі үшін оқу іс-әрекеті барысында қойылған міндеттерді түсініп қана қоймай, сонымен бірге оның іштей қабылдауы қажет, яғни олардың оқу іс-әрекеті үшін маңыздылығы болуы керек және оқушы өз тәжірибесінен жауап таба алуы қажет деп тұжырымдады. [18] Қазіргі уақытта оқушылардың танымдық іс-әрекетін ынталандыру анықтаудың әртүрлі тәсілдері бар. С.Батышев педагогикада танымдық іс-әрекетті қалыптастыру деп оның тиімділігін қамтамасыз ету үшін қолданылатын шаралар кешені деп дәлелдеп түсіндірген. [19] А.В. Астапов бойынша танымдық іс-әрекетін ынталандырудың мәні, оқушы мұғалімнің жетекшілігімен белгілі бір жүйеде болады және ол үшін жаңа когнитивті және практикалық мәселелерді шешуге қатысады, яғни, оқу-тәрбие процесіне белсенді көзқарас алға қойылған. [20] Б.П.Есипов оқу-танымдық іс-әрекетін ынталандыру білімді, білік пен дағдыны меңгеруге қажетті ақыл-ой немесе дене еңбегін саналы, мақсатты түрде орындау деп есептеген. [21] Ал, Г.М.Лебедев «оқу-танымдық іс-әрекет – бұл оқушылардың білімді игеруге деген бастамасы, тиімді қатынасы және оқуға деген қызығушылықтың, тәуелсіздіктің және ерік-жігердің бірдей көрінісі» - деген. [22] Д.Н. Богоявленский мен Н.М. Менчинская проблемалық жағдаяттың туындауының оқу-танымдық іс-әрекетін ынталандыру үшін маңызы зор, өйткені онсыз жаңа міндет ойлауды белсендіруге қабілетсіз екенін дәлелдеді. «Проблемалық жағдай» оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін қалыптастырудың және жаңа білімді меңгеру процесін басқарудың негізгі құралы болып табылады. [23] Оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін ынталандыруға, оларға қажетті ой бағытын беруге және сол арқылы жаңа материалды меңгеруге ішкі жағдай туғызуға, мұғалімнің бақылау мүмкіндігін қамтамасыз етуге көмектесетін проблемалық жағдай. Т.И. Шимовтың айтуы бойынша оқу-танымдық іс-әрекет тұтастай алғанда ішкі өзара байланысты әрекеттерден тұрады және оның құрылымын логикалық реттілігі анықтайды. [24] Осы ретте өзінің педагогикалық теориясын алдыңғы қатарлы ғылым ережелерімен бірге сол дәуірдегі озық мектеп тәжірибесіне негіздеген құнды А.Я.Коменскийдің зерттеуін атап өткенді жөн көрдік. Каменскийдің педагогикалық жүйесін педагогикалық процестің гуманистік үлгісі ретінде көрсетуге болады, оның мақсаты өсіп келе жатқан тұлғаның табиғи күштері мен қабілеттерін құндылық-бағдарлы және тұтас дамыту болып табылады. Мақсаты жан-жақты дамуды ынталандыратын, адамгершілік жағынан сау, рухани бай ортада оқушылардың өмірін ұйымдастыруда жүзеге асырылады: күштер мен қабілеттердің табиғи дамуына сәйкес келетін іс-әрекеттің алуан түрлері жүйесінде адамның адам бойында, оқушылар арасындағы адамгершілік қарым-қатынастар жүйесінде, педагогикалық процестің субъектілері ретінде мұғалім мен оқушылардың өзара әрекеттесу қатынастарында, субъективтілігін арттыруда педагогикалық процестің мақсаты мен міндеттерін өз мақсаттары мен міндеттеріне айналдыратын оқушылардың, ал білім өзін-өзі тәрбиелеуге «өседі». Педагогикалық процестің нәтижесі – тәрбиеленушінің қол жеткізген жеке тұлғалық даму деңгейі, оның ішінде өзін-өзі тануы, өзін-өзі анықтауы, одан әрі өзін-өзі дамытуға, өзін-өзі тәрбиелеуге, өзін-өзі тәрбиелеуге қажеттіліктері мен қабілеттері. Тәрбиеленушінің жеке тұлғасының даму еркіндігі әр адамның өзін-өзі дамытуына тең мүмкіндіктермен, «зорлықсыз» педагогикалық ықпалмен қамтамасыз етіледі. Бұл үлгі өткен дәуірдегі үлгілі, жоғары тиімді білім беру жүйелерінде айқын ашылып, мектепті ізгілендірудің заманауи ізденістеріне органикалық түрде сәйкес келеді, бұл Каменскийдің педагогикалық жаңалықтарының әмбебаптығын көрсетеді. Коменский оқу процесіндегі оқу-танымдық әрекеттің келесі кезеңдерін ажыратады: 1. Бірінші кезең – балалардың айналасындағы заттарды дұрыс ұстауға және оларды тануға үйренуі үшін негізінен сыртқы сезім мүшелеріне жаттығулар. 2. Екінші кезең – белгілі бір заттарды зерделеу арқылы олардың атқарушы органдары – қол және тіл арқылы көбірек ішкі сезімдерді, елестету мен есте сақтау күштерін жаттықтыру. 3. Үшінші кезең – түйсіктерге сәйкес, сонымен қатар белгілі бір заттардың көмегімен барлық материалды түсіну мен пайымдауды дамыту. 4. Төртінші кезең – негізінен ерік өрісіне жататын нәрселердің дамуы, яғни үйлесімділікті сақтауға үйрететін қабілет. [24] Я.А.Коменскийдің оқу-тәрбие үдерісін бөлу және ондағы жекелеген кезеңдерді бөлу туралы ойлары қазіргі заманғы ой-пікірлерімізге қайшы келгенімен, сол кез үшін қызықты деп танылуы керек. Тек «схоластикалық ұсақ-түйектер» ғана зерттелетін ортағасырлық мектепке қарсы сөйлей отырып, Я.А.Коменский адамдарға өмірмен, халық өмірімен көбірек байланысты нәрселерді үйрету керек дейді. Ол өз теориясында педагогика тарихында алғашқылардың бірі болып мектеп пен өмірдің байланысы туралы мәселені көтерді. Білімнің өмірмен жақындасуы халықтың тілегін әрең орындады. Коменский еңбекке оқыту мен тәрбиелеу жолында бір қадам жасады. [24] Коменскийдің ең үлкен еңбегі - оның таптардың сыныптық-сабақ жүйесі мәселесін ашуы және дамытуы. Сынып-сабақ жүйесінің белгілерін бірінші болып Коменский көрсетті: Оқу курсының белгілі бір жыл сайынғы басталуы; Сыныптарға бөлу; Уақытты бөлу. Сонымен қатар ол сабақтың әдістемесі мәселесіне тоқталды. Сабақ ең алдымен мұғалімнің жүйелі түрде баяндауы арқылы жүргізілуі керек. Материалды меңгеруде мұғалімнің жанды сөзі үлкен маңызға ие. Бірақ өте маңызды әдіс - олар мылқау мұғалімдер болса да, сабақта кітапты пайдалану. Әңгімелесу жұмыс әдісі ретінде сабақта ерекше маңызға ие. Бірақ мұғалім оқушыларды «итермелейтін», олардың алдына сұрақтар қоятындай, барлық оқушылардың белсенділігін оятатындай, барлығын жұмысқа тартатындай әңгіме шебер жүргізілуі керек. Әңгімелесу барысында оқушылардың зейіні артады, мұғалімнің айтқанын тыңдауға, қайталауға дағдыланады. Я.Коменскийдің оқыту теориясы осы уақытқа дейін өз маңызын жоймаған адам ойының ең үлкен жетістігі болып табылады. Гуманистердің табиғат, адам тұлғасы туралы озық көзқарастарына, сондай-ақ өз білімімізді бақылауларға, тәжірибелерге, индукцияларға негіздеу талаптарын негізге ала отырып, Я.Коменский педагогиканың ғылым ретінде материалистік негізделуінің негізін қалады. Коменскийдің педагогикалық теориясының байыпты тірегі табиғат пен адамның оның бір бөлігі ретіндегі, оның объективті заңдылықтары ғылыми тұрғыдан зерттелуі тиіс озық көзқарас болды. Коменскийге «оқыту туралы ғылымды» құруға берік мүмкіндік берген табиғат заңдылықтарын зерттеу болды. Шетел және орыс педагогикасындағы дидактиканың бүкіл дамуы ұлы славян педагогы қойған идеялар мен сұрақтардың одан әрі дамуы болып табылады. Коменскийде тарихи тамыры болмаған кез келген дидактикалық мәселелерді көрсету қиын. Коменский практикалық мағынасында дидактиканың интегралдық схемасын бірінші болып жасады. Ол жеке әдістердің дамуына негіз болған оқытудың жалпы дидактикалық принциптерінің, жолдары мен құралдарының толық жүйесін берді. Отандық ғалымдарға кезек бере отырып,оқыту үрдісіндегі оқу-танымдық іс - әрекеттің маңыздылығына ерекше мән берген қазақ әдебиетінің классигі, композитор, ағартушы, өзіндік шығармашылығымен қазақ халқының әдебиеті мен мәдениетінің қалыптасуына орасан зор үлес қосқан Абай Құнанбаев бастағанды жөн көрдік. Шындығында, Абай шығармаларында «оқу мен тәрбиенің бірқатар негіздері ашылғаны атап өтілді: еңбек, адамгершілік, ақыл-ой, эстетикалық тәрбиенің байланысы; тұлғаны қалыптастырудағы тәрбиенің басты рөлін тану». Ақын жастарды оқуға, ғылымды, түрлі тың кәсіптерді игеруге шақырып, қоғам игілігі үшін адал еңбек етуді ұсынды. Абай жалықпай халықты білімге шақырып: «Біліммен ғана адам өмір сүреді, Біліммен ғана заман көшеді! Тек білім – жүректердің нұры! Ол, шын мәнінде, білімнің қолжетімсіздігі, надандық адамды жаман етеді деп баса айтты. Оның ойынша, жеке тұлғаның рухани жетілуі көп жағдайда жаңа білімді меңгеруге, ағартушылыққа байланысты. [25] «Адамның білімі- адамзаттың өлшемі»- деп жазды, маңызды білім көлемін иемдену арқылы ғана адам мүмкіндігіне ие болады: дүниені тану, жақсы мен жаманды, қажет пен зиянды айыру және тек осы уақыт ішінде одан пайдалылық күтуге болады. Адамзат қоғамының өсіп келе жатқан біліміне ілесу үшін адам кез келген сағатта оқуға, өз білімін толықтыруға міндетті. Ол өскелең ұрпақты қоғамда өз кеңістігін тауып, өз білімін халықты надандық пен заңсыздықтан арылтуға бағыттауға үйретті. Абай ілімінің әлі де үлкен тәрбиелік мәні бар. [26] Абай, шын мәнінде, қоғам үшін де, ғылым үшін де жер бетіндегі барлық нәрсенің топырағы – адамдық, адамшылық деп үйретеді. Ол адалдық, мейірімділік, адалдық сияқты адамның болмысын қалыптастырады. Ұлы педагог, ұстаз ақыл-ой тәрбиесінің жас тұлғаның эстетикалық дамуымен, адамгершілік дамуымен байланысын ашып көрсетеді. Қазіргі білім беруде адамның жастайынан ғылымға деген құштарлығын тәрбиелеуге көмектесетін түрлі әдіс-тәсілдер қолданылады. Ғылым оқушылардың бүкіл өсу кезеңінде білім объектісі болып табылады, бірақ балалардың бойында оқуға деген құштарлықпен қатар, қол жеткізген білімнен бас тартпауға және өмірлік кезеңде оқуды жалғастыруға көмектесетін ерік-жігер тәрбиеленеді. . Сондай-ақ оқу орындарында іс-әрекетке саналы көзқарасты тәрбиелейтін тәрбиенің ынталандыру формасы тән. Сөздің ұлы суреткері оның дидактикалық көзқарастары мен ұстанымдарының деңгейін айқындайтын тамаша педагогикалық қабілеттерге ие болды. Абайдың ақыл-ой, таным мәселелеріне қатысты дидактикалық көзқарастарын былайша тұжырымдауға болады: 1. Қарапайымнан күрделіге қарай оқыту. Бұл дидактиканың негізгі қағидаларының бірі ойшыл ақынның барлық дерлік шығармаларына сіңген. Демек, Абай балаларды оқуға өз еркімен емес, оқудың пайдасын түсінген кезде қызығушылықтары біртіндеп қалыптасады деп жазады. Ол схоластикалық ілімнің барлық қиындығы мен азаптарын, ислам догмаларын балалардың мағынасыз жаттауын жақсы елестететін. Ол білім беру балалардың қабылдауына жақын, оған әлі таныс, бірақ оның түсінігіне әлі жетпеген нәрселерді ескере отырып жүргізілуі керек деп тұжырымдайды. Абай ғылымды адамның өзі соған ұмтылғанда ғана ой, білімнің қажеттілігі мен қажеттілігін санасы соған итермелесе, ойдағыдай меңгере алатынын айтқысы келген. Ал ол үшін алдымен итермелеу, барлық амалдармен бағыт-бағдар беру керек: сөзбен, айламен баурап алу, тіпті қажет болса – зорлықпен. Абай балаларды дене жазалауына қарсы пікір айтқан Пифагор мен Аристотельдің пікірімен бөлісті. Абайдың пайымдауынша, тәрбиеші, ұстаз, ата-ана өзінің шын тәрбиелік мақсатына қорқыту арқылы емес, көндіру, әсерлі сөз арқылы жете алады. Ақын ата-ананың, ұстаздың зорлық-зомбылығы бала бойындағы адалдықты өлтіретінін, балалардың тек қорыққанынан ғана бағынатынын, құрметтегендей кейіп танытатынын жазған Адам өзінің сүйгенін түсіну арқылы ғана қанағат алады. Зорлықпен ілескен нұсқау, нұсқау мақсатқа жетпейді. 3. Оқытудағы көрнекілік. «Адам дүниені көзімен бақылап, оның дыбысын құлағымен тыңдап, қолмен заттарды ұстай отырып, мұрынмен иістерді жұту арқылы, дәмін тілімен анықтау арқылы таниды». Абайдың ойынша, оқу процесіне адамның барлық сезім мүшелері қатысуы керек, өйткені қоршаған шындықтың заттары, құбылыстары туралы жанды ойлау олардың қасиеттері мен белгілерін арнайы қабылдауға, олардың маңызды жақтарын, байланыстарын, қарым-қатынастарын оқшаулауға және жақсырақ игеруге мүмкіндік береді. Ол үшін мұғалімнің қызықты, бейнелі, анық, жанды тілмен жеткізе білуі де қажет. Визуализация материалы жағынан өзінен өзі қызықты болатын объектіден тікелей ағып кетуі мүмкін. Бірақ сауатсыз таныстыру мұның бәрін жоққа шығаруы мүмкін. 4. Балалардың жас ерекшеліктерін ескеру. Педагогикалық терминдер мен түсініктердің анық болмауы бізге Абайдың балалардың белгілі бір жаста біліммен қанықтыруы, олар үшін түсінікті және қолжетімді болуы туралы негізгі идеясын түсінуге кедергі келтірмейді. 5. Ана тілінде білім беру. Білімнің негізі, іргетасы Абай айтқандай, адам өз ана тілінде білім алуы керек, сонда ғана басқа тілдерді үйренуге өтуіге болады. Дәл осы жағдайда адам білімін өзін-өзі толықтыру дағдыларын одан әрі меңгере алады. [27] Абайдың жас ұрпақтың ақыл-ой таным туралы ойларын талдау мынадай қорытынды жасауға мүмкіндік береді: 1. Прогрестің жалынды күрескері Абай халықтың, әсіресе, болашағы бар жастардың тәрбиесінсіз оның (ілгерілеудің) мүмкін еместігін түсінді. Сондықтан оның білім алуға, ғылыммен, озық мәдениетпен танысуға үндеуін қоғамның әлеуметтік прогресіне деген қамқорлық деп түсіну керек. Осыдан ол тәрбиенің мақсатын көреді. 2. Діни-схоластикалық және зайырлы білімге салыстырмалы сипаттама бере отырып, Абай ақиқат дүние туралы нақты білім негізінде ақыл-ойды дамыта отырып, соңғысының жағын еш ойланбастан алады. 3. Француздар мен ағылшындар бүгінде, ХХ ғасырдың 80-жылдарында өз елдерінің мектептерінде балаларды дене жазалау мүмкіндігі туралы дауласса, бұл мәселені үкімет деңгейінде де көтерсе, бұдан 100 жыл бұрын Абай қатты бастауыш адамгершілік принциптеріне қайшы, адамның қадір-қасиетін төмендететін, тұлғаның адамгершілік және рухани дамуына орны толмас зиян келтіретін оқушыларға әсер етудің бұл әдісін жоққа шығарды. 4.Ақыл-ой тәрбиесі құралдары жүйесінде Абай тәрбие принциптеріне көрнекті орын береді. Олардың таңдауында Ушинскийдің ықпалын сезінуге болады. Алайда бұл қағидаларды түсіндіруде Абай өзіндік ерекшелігін, дербестігін сақтайды. 5. Абай ой тәрбиесінде халықтың ұлттық болмысын, тарихын, жан дүниесін, болмысын танытатын ана тіліне ерекше орын береді. Дегенмен, бұл басқа халықтардың мәдениетіне қосылуға, жас адамның ой-өрісін кеңейтуге мүмкіндік беретін басқа тілдерді үйренудің қажеттілігі мен маңыздылығын жоққа шығармайды. Осыған орай Абай патриоттық, интернационалдық тәрбие мәселесін көтереді. 6. Абай оқушының ғылымға деген құштарлығын оятып, дамытуды, табиғат пен қоғам сырын танып білуді, тиімді оқытудың негізгі әдісі деп санаған. 7. Ұлы ағартушы, ұстаз ақыл-ой тәрбиесі мен жас тұлғаның эстетикалық дамуы мен адамгершілік дамуының байланысын ашып көрсетеді. Ғылымға кірісудің өзі ынтасыз болуы керек, ал ғылым саласындағы танылу мен даңқ қажырлы еңбектің жемісі болуы керек дейді. [28] Моральдық қағидалар мен идеяларды насихаттау әлемнің барлық ойшылдарының ерекше назарында болды және болып қала береді. Абай тәлім алған әр ұлттың ұлы ғалымдары, көрнекті ағартушылары мен демократтары әрқашан биік адамгершілік мұраттарды жария етті. Қазақтың ұлы ақыны өзінен бұрынғы ұстаздарының идеяларын жалғастыра отырып, олардың ойларына өзінің төл үнін, өз тұжырымдарын қосты. Ахмет Байтұрсынов – ағартушылық, білім беру халыққа еркіндік, қоғамдық өзгерістер жағдайында ғана нақты игілік әкелетінін ұғынған Қазақстанның алғашқы ағартушылардың бірі.А.Байтұрсынұлының жаңашыл педагогикалық идеялары қазіргі білім беру үшін өзекті: Білім беруді жаңғырту. жүйесі адами капиталдың сапалы өсуінің негізгі векторы • сапалы білім Қазақстанның индустриялық-инновациялық дамуының негізі.Қазақстандағы 20-шы жылдардағы инновациялық педагогикалық идеялардың дамуы А.Байтұрсынұлының есімімен байланысты. А.Байтұрсынов: «Халық тұрмысын жақсартуды бала тәрбиесінен бастау керек, өйткені билік, басқару, халық тек біліммен түзеледі» деп жазады. Ұрпаққа ескерту ретінде оның сөздері: «Қанша бай болса да. білімге ұмтылмаған халық біраз уақыттан кейін оның байлығы өркениетті елдердің қолына өтеді». [29] А.Байтұрсынұлының педагогикалық идеялары бүгінгі таңда өзекті болып табылады, өйткені Қазақстанда әлемдік білім беру кеңістігіне бағдарланған жаңа білім беру жүйесі дамып келеді. Өз халқының нағыз перзенті бола отырып, Ахмет Байтұрсынов Еуропа халықтарының мәдени құндылықтарына қосылуға, олардан үлгі алуға – білімге, ғылымға инвестиция салуға, кітап шығаруға шақырды. «Ғылым мен практикалық білімнің іргетасын бойына сіңірген халық ақылды, бай және күшті болады» Қазір дүние жүзіндегі елдердің орта білім беру жүйесі «балалар оқуда табысты болу үшін нені үйренуі керек?» деген сұрақтар қойылады. Қазақстан Республикасының жалпы орта білім берудің мемлекеттік стандартында тұжырымдалған білім берудің негізгі құндылықтары мен мақсаттары мектеп бітірушілерінің жалпы білім деңгейін арттыруға, жаңашылдық пен көшбасшылықты жүзеге асыруға қажетті дағдыларды дамытуға, ұлттық халықаралық тәжірибені ескере отырып, мектептегі білім мазмұнының призмасы арқылы сәйкестендіру. [30] Байтұрсыновтың ұстаздық кәсібінің мәні мен ерекшелігіне терең бойлағанын да айта кеткен жөн. Оның ойынша, «Мектеп үшін ең бастысы – кәсіптік педагогика, әдістемелік техника, бала оқыта білген мұғалім» – деген ұлы ағартушының бұл сөздері бүгінгі таңда ерекше мәнге ие болуда. Өйткені, Қазақстан Республикасында білім беру мазмұнын жаңарту мұғалімнің педагогикалық шеберлігін арттыру және критериалды бағалау жүйесін енгізуді алдына басты мақсат етіп қояды. Белгілі ақын-жазушы Мағжан Жұмабаевтың махаббат туралы жалпыадамзаттық құндылық ретіндегі педагогикалық мұрасының өзін-өзі тану сабақтарында оқушылардың жаңаны білуге деген қызығушылығын, осы оқу-танымдық қызығушылықты тудыру және сақтауға деген ұмтылысын пайдалануға болады деп ойлаймыз. Мағжан Жұмабаевтың қазіргі Қазақстанға ықпалы бүгінде мәдениет пен көркем сөз арқылы, оның әр түрлі формаларында мәдениетаралық диалог орнату арқылы жүзеге асуда. Ұлы педагог-ағартушының педагогикалық идеяларын пайдаланудың ерекше өзектілігін қазіргі Қазақстанның «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасын белсенді түрде жүзеге асыруы да береді. Онда лайықты орындардың бірі Мағжан Жұмабаевтың шығармашылығына берілген. Мағжан Жұмабаевтың «Жағымды тұжырым», «Әңгімелеу», «Шығармашылық іс-әрекет», «Үйге тапсырма» сияқты әдістемелік тәсілдер ретінде барынша тиімді қолданылған педагогикалық ойларын да негізге алуға боларлық. [31] Бастауыш сынып мұғалімдері, енгізілген жаңалықтарды қабылдаймыз, өйткені оларда мұғалімдердің өздері үшін де, қазіргі қазақстандық оқушылар үшін де көптеген жағымды жақтары бар. Бастауыш сыныптарда міндеті – ол «ынталандыру» қызметін атқарған кезде оқушылардың үлгерімін бақылап, жазып отыру. Оқыту үдерісін жақсарту үшін мұғалімдер ынталандырушы материалдарды ұсынады және оқушылардың когнитивті өзгеруіне ықпал ету үшін оқу процесіне таңдамалы түрде араласады. Н.Кулмышева өз зерттеулерінде: «Оқу - танымдық іс - әрекет - шәкірттің ақыл - ой белсенділігі және оның өздігімен ізденіп оқуға мүмкіндік беретін әрекеті», - деп қарастырған. [32] М.Қ. Бапаева өзінің «Студенттердің психологиялық білім мен дағдыларды игеруі және оқу-танымдық іс - әрекет» атты мақаласында, «Оқу іс - әрекетінің табыстылығы - студенттердің білімі мен дағдылары, негізінен оқу-танымдық іс - әрекеттері арқылы қалыптасады. Оқыту әрекетінде студенттердің қызығушылығы, қабілеттері, мотивтері (ниеттері), темперамент! мен мінезі тағы басқа да психикалық қырларынан көрінеді. Сондықтан оқытушылар негізгі мақсатқа жету - қандай психикалық процестер, жағдайлар мен қасиеттерге байланысты екенін ажырата білуі керек. Оқу материалдарын қалай ұтымды пайдалану, теориялық және практикалық даярлығы бар болашақ мамандарды жан - жақты дамытуға қажетті оқыту жағдайларын да білуі қажет», - деп атап көрсетеді. [33] Қазақстандық психолог ғалымдар арасынан, әсіресе, отандық және таяу шетелдік зерттеушілер тарапынан жиі сілтеме жасалынатын және отандық педагогикалық психология саласының дамуына өлшеусіз үлкен үлес қосқан С.М. Жақыповтың осы тақырыпта зерттеуін ерекше атап кетуге болады. С.М.Жақыпов «Оқу-танымдық іс - әрекет психологиясы» деген кітабында оқыту процесіндегі танымдық іс-әрекетінің қалыптасуы мен дамуының психологиялық механизмдері ашып көрсетеді. Эксперименттік және эмпирикалық зерттеу негізінде оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін басқару тәсілдері мен құралдары, оқытудың тиімділігін арттыру мәселелері арнайы қарастырылған. Кітапта автор оқытуды ерекше жүйе ретінде қарастырды. Оқу-танымдық іс-әрекетін - ерекше психологиялық феномен, оның негізінде оқу-танымдық процестер қалыптасады, дамиды, жетіледі, әрі психикалық күй өзгереді.Психологияның зерттеу пәні мен нысанына сай: психикалық, яғни оқу-танымдық, эмоциялық-сезімдік, ерік-жігер процестерінің дамуынан, психикалық қасиеттері мен сапаларының, психикалық күйі-кейпінің, жағдайының және жаңа психикалық құрылымның қалыптасуынан құралады. Профессор С.М.Жақыпов бұл еңбегінде тұлғаның қалыптасу мәселесіне ерекше тоқталып, оны оқушының оқу-танымдық іс-әрекетімен ұштастыра көрсетті. Оқу үрдісінде оқытушыға да, оқушыға да «жеке адам» деп қарау міндетті түрде қажет. Оқытушының оқушылар алдындағы беделі, оның өз пәнін жүргізу тәсілінің тиімділігі бағдарлау, оқу үрдісінің жалпы сәттілігін қамтамасыз етеді. С.М.Жақыповтың осы «макро» деңгейден «микро» деңгейге көшу жеке адамның іс-әрекет жүйесін анықтайды. Оқу-танымдық іс-әрекетін ынталандыру – оқушылардың негізгі іс-әрекеті, күрделі құбылыс. Ол оқу міндеттерінің шешіліп, мақсаткерлік мотив, оқу-танымдық ақпаратты қабылдаудан бастап күрделі шығармашылық процестің қалыптасуымен аяқталатын түрлі сезімдік көріністермен және т.б. сипатталады. Кітапта оқыту процесіндегі оқу-танымдық іс-әрекеттің тиімділігінің әлеуметтік- психологиялық шарттары мен тетіктері зерттелінген. Оқыту процесінің тиімділігін анықтайтын факторлардың бірі оқытушы мен оқушының арасындағы бірлескен диалогтық оқу-танымдық іс-әрекет екендігі негізделеді. Сондай-ақ бұл жұмыста белсенді оқыту әдістерінің де мазмұны толық ашылады. [34] Оқу-танымдық әрекетті ұйымдастыру әдістері туралы қысқаша айтқанда, оның негізгі сипаттамаларымен танысу керек. Осы сипаттамаларға зерттеушілер мыналарды жатқызады: хабардарлық (оқушы әрекеттің мотиві мен мақсатын, оның нәтижелерін қаншалықты түсінеді); толықтық (оқушының оқу-танымдық іс-әрекеттің осы түрін құрайтын бірқатар әрекеттерді меңгеру деңгейі); автоматизм (белгілі бір жағдайда қажетті оқу әрекеттерін интуитивті таңдау және орындау қабілеті); жылдамдық (тапсырмаларды орындау жылдамдығы); жан-жақтылық (әртүрлі әрекет түрлерінде белгілі бір дағдыны қолдану мүмкіндігі). Осы сипаттамалар кешені оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру және жүзеге асыру әдістерін меңгеру деңгейін анықтауға мүмкіндік береді. Үш негізгі деңгей бар: репродуктивті (үлгіленген қызмет); эвристикалық (ұсынылғандардан тәуелсіз таңдалған нұсқаға сәйкес); шығармашылық (өзін-өзі жоспарлау және жүзеге асыру). Танымдық және оқу іс-әрекеті процесінде жеке әрекеттерді орындау негізінде балаларда жалпылама іскерліктер мен дағдылар қалыптасады. Бұл процесс бірнеше кезеңдерді қамтиды: Жеке дағдыларды қалыптастыру. Қызметтің ғылыми негіздерімен және оның құрылымымен таныстыру. Іс-әрекеттің сәйкес реттілігін өз бетінше анықтау қабілетін қалыптастыру. Орындалған жұмысты талдау дағдыларын дамыту. Сонымен оқушылардың «оқу-танымдық іс-әрекеті» түсінігінің мәні мектептегі стереотиптік мәселелерді шешуге арналған әдеттегі психикалық іс-әрекет пен ақыл-ой операцияларында емес, проблемалық жағдаяттарды құру арқылы олардың ойлауын қалыптастыруда, оқу-танымдық қабілетін қалыптастыруда тұрады. Шығармашылыққа адекватты психикалық процестерді қызығушылық пен модельдеу. Мұның бәрі оқу іс-әрекетіне деген оң көзқарасқа, пәнге саналы қызығушылыққа, кіші жастағы оқушылардың оқып жатқан пәнді тереңірек білуге ұмтылуына әкеледі. Психолог-педагогтардың еңбектеріне сүйене отырып, жұмысымызда ары қарай оқу-танымдық іс-әрекет қоғам сұранысына сай білімді тұлға дайындауға, рухани құндылықтарды дамытуға қалай ықпал ететінін зерттейміз. 1.2 Оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін ынталандырудың психологиялық ерекшеліктері Оқу-танымдық іс-әрекет – білімді меңгерудің негізгі тәсілдерінің бірі, оның жоғары психикалық процестерінің негізін құрайды. Сонымен қатар, ол адамның жеке басының дамуында маңызды рөл атқарады, оның үйренуіне, дағдыларын дамытуға және жаңа тәжірибені игеруіне мүмкіндік береді. [35] Іс-әрекеттің бұл түрі адамға ғана тән және психикалық танымның ең жоғарғы түріне жатады. Бұл сенсорлық қабылдаудың, теориялық сананың және практикалық әрекеттердің симбиозы. Іс-әрекеттің барлық түрлерін сүйемелдей отырып, ол анық, айқын формаға ие болады және жаттығу сәтінде ғана саналы болады. Оқу-танымдық іс-әрекеттің негізі – білімді меңгеру мен жинақтауды қамтамасыз ететін ақпаратты психикалық өңдеу және қабылдауы ретінде таным процесі болып табылады. Оқу-танымдық процесі – тәжірибе мен рефлексиямен қатар адам санасын құрайтын үш процестің бірі. Ол келесідей психикалық процестердің көмегімен жүзеге асырылады: Зейін; Түйсік; Ойлау; Сөйлеу; Қабылдау; Сезім; Елестету; Қиял. Оны жүзеге асыру үшін келесі компоненттер қажет: объект (ақпарат, білім); субъект (білім алу – білу); субъект пен объект арасындағы себепті байланыс (бұл білімді алу не үшін қажет). [35] Мұндай әсердің нәтижесі осы процестің төртінші құрамдас бөлігі ретінде алынған білім болып табылады. Білім ақиқат немесе қате болуы мүмкін, бірақ ол бәрібір танымның нәтижесі. Оқу-танымдық процестер адамның кез келген әрекетінің құрамдас бөлігі ретінде кіреді және оның сол немесе басқа тиімділігін қамтамасыз етеді. Оқу-танымдық процестер адамға алдағы іс-әрекеттің мақсатын, жоспары мен мазмұнын алдын ала жоспарлауға, осы іс-әрекеттің барысын, өзінің іс-әрекеті мен мінез-құлқын санада ойнауға, өз іс-әрекетінің нәтижесін болжауға және оларды орындау барысында басқаруға мүмкіндік береді. Адамның жалпы қабілеттері туралы айтқанда, оның даму деңгейі мен оның танымдық процестерінің өзіне тән ерекшеліктерін де білдіреді, өйткені бұл процестер адамда неғұрлым жақсы дамыған болса, соғұрлым ол қабілетті болса, соғұрлым оның мүмкіндіктері болады. Оқушының оқу-танымдық процестерінің даму деңгейі оқытудың жеңілдігі мен нәтижелі болуына тікелей байланысты. Адам танымдық әрекетке жеткілікті дамыған бейімділікпен туады, бірақ жаңа туған нәресте танымдық процестерді алдымен бейсаналық, инстинктивті түрде жүзеге асырады. Оның танымдық қабілеті әлі дамымаған, алдымен оларды басқаруды үйренуіміз керек. Демек, адамның танымдық қабілеттерінің даму деңгейі тек туған кезде алған бейімділіктеріне (олар танымдық процестердің дамуында маңызды рөл атқарса да) байланысты емес, сонымен бірге, көбірек дәрежеде бала тәрбиесінің сипатына байланысты, отбасында, мектепте, зияткерлік қабілеттерін өзін-өзі дамытудағы өзіндік іс-әрекетіне байланысты. Танымдық процестер жеке оқу-танымдық іс-әрекеттер түрінде жүзеге асырылады, олардың әрқайсысы психикалық процестердің барлық түрлерінен ажырамас түрде тұратын интегралды психикалық акт болып табылады. Бірақ олардың бірі әдетте берілген оқу-танымдық іс-әрекеттің негізгі, жетекші, сипатын анықтаушы болып табылады. Тек осы мағынада қабылдау, есте сақтау, ойлау, елестету сияқты психикалық процестерді бөлек қарастыруға болады. Сонымен, есте сақтау және есте сақтау процестерінде ойлау сөйлеумен азды-көпті күрделі бірлікте қатысады. [36] Психикалық процестер: түйсік, қабылдау, зейін, елестету, есте сақтау, ойлау, сөйлеу – адамның кез келген әрекетінің маңызды құрамдас бөлігі ретінде әрекет етеді. Өзінің қажеттіліктерін қанағаттандыру, қарым-қатынас жасау, ойнау, оқу және жұмыс істеу үшін адам әрекеттің әртүрлі сәттеріне немесе құрамдас бөліктеріне назар аудара отырып, әлемді қандай да бір түрде қабылдауы, оған не істеу керектігін елестетуі, есте сақтауы, ойлауы, білдіруі керек. Демек, психикалық процестердің қатысуынсыз адамның әрекеті мүмкін емес. Әдебиеттерді талдау оқу-танымдық іс-әрекет құрылымының келесі компоненттерін бөліп көрсетуге болатынын көрсетті: эмоционалдық, ерікті, мотивациялық, мазмұндық-процедуралық және әлеуметтік бағыттылық құрамдас бөлігі. Кесте №1
жүктеу/скачать 188,55 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|