Отбасы проблемаларының психодиагностикасындағы проективті ертегі

КГ. Юнг ертегілерде, сонымен қатар, баланың бойында жыныстық процестерге байланысты қалыптасатын мифология бар деп сенді. Ертегі поэзиясының сиқыры ересек адамдарға да әсер ететіні белгілі; оның санасында бала кездегі ойлары санасынан тыс сақталады. Осылайша, миф, ертегіні жалпы кейпі жоғалған түс көру, жалпы санадан тыс арман ретінде қарастыруға ретінде қарастыруға және психоанализде қабылданған символдардың мағынасын пайдалана отырып аналитикалық психология тұрғысынан түсіндіруге болады [65, 50-б.].

Б.Беттелхайм ертегі мотивтері көбінесе ересектердің түстерінде кездесетінін атап өтті. Олардың санасында ертегі санада ғана емес, санадан тыс деңгейде де маңызды рөл атқарады, өйткені олар балалық шағында өздеріне ұнаған оқиғаларды әлдеқашан ұмытып кеткен деп санайды.
Х.Дикман өмірбаяндық мәліметтердің, адамдардың ішкі жағдайлары мен мәселелерінің көптеген сүйікті ертегілер сюжетімен бірқатар сәйкестікті ашты. Көбінесе ертегі кейіпкерінің бақытсыз болуы оған жыныстық қатынастары үшін берілген жасырын жаза болып табылады. Сондықтан ертегі жыныстық жетілу кезінде пайда болатын символдармен толтырылуы мүмкін. Бұл алдымен қауіпті және жиіркенішті болып көрінетін құпия, белгісіз құбылыстарды меңгеру және орындау жолын көрсетеді [62, 281-б.].

Балалармен байланыс орнату үшін ертегілерді айтуды ең алдымен Р.Гарднер қолданған. Ол балаларға сюжет шығаруға тура келетін ойына келген оқиғаларды ешбір жоспарсыз, жүйелемей-ақ айтуды ұсынды, тақырып сұралмады. Баланың не көргенін немесе оқығанын, сондай-ақ оған немесе оның таныстарына шынымен не болғанын сипаттауға болмайтын болды. Содан кейін Гарднердің өзі пациенттің әңгімесіндегідей кейіпкерлер қатысқан оқиғаны ойлап тапты. Талдау принциптері мынадай болды:

• 
  жасына байланысты стереотиптік баяндау элементтерін әдеттегіден тыс элементтерден бөлу.
  
• 
  әңгіме барысында адамның эмоционалды реакциясын бағалау.
  
• 
  оқиға авторын бейнелейтін басты кейіпкерді анықтау.
  
• 
  автор тұлғасының әр түрлі, көбінесе қайшылықты сипаттарын бейнелейтін кейіпкерлерді анықтау.
  
• 
  ата-ана мен баланың қарым-қатынасын бейнелейтін бейнелер мен әрекеттерді зерттеу.
  
• 
  оқиғаның жалпы атмосферасын бағалау [15, 20-б.].
  

Ертегі ата-ана мен бала қарым-қатынасын тереңірек түсінуге, олардың нығаюына, балалардың мінез-құлқының өзгеруіне алып келеді.

Ертегі терапиясын жүргізудің нұсқалары әртүрлі. Жеке терапия кезінде де, сондай-ақ топтық терапия кезінде олар ерекше немесе белгілі оқиғаларды айтуына, сонымен бірге жаңа түрлерін ойлап табуына да болады. Психолог тақырып бере алады, ол бүкіл оқиғаны толық айтып бере алады немесе тек бастап бере алады. Қажет болған жағдайда психолог сюжетті түзету тұрғысынан керекті бағытқа бұру үшін әңгімеге араласады. Құмды, ойыншықтарды, қуыршақтарды пайдалана отырып, рөлдерге бөлініп ойнауға болады [62, 283-б].

Бремс әңгімелеу техникасын ерекше, емдеу мақсаттарына толық сай келеді деп атайды.

Р.Гарднер пациенттің өз әңгімесінің атын қалай атайтынына, сондай-ақ оқиғаның соңына («мораль») зор мән берді. Жауап ретіндегі оқиғаны ойдан шығара отырып, психотерапевт науқасқа өз әңгімесінде символдық түрде көрсетілген проблемаға түрлі метафоралық шешімдерді ұсынды, әр түрлі шешімдер қабылдауға және ең жақсы таңдау жасауға көмектеседі. (Gardner R. А., 1971).

Ертегі айту ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынасты тереңірек түсінуге, оның нығаюына, балалардың мінез-құлқының өзгеруіне әкеледі (Godbole A. Y., 1982). К.Бремс психотерапия кезіндегі ертегілер мен әңгімелердің тамырын мәдени тұрғыдан немесе жеке адам мен отбасының дамуы тұрғысынан іздеу керек дейді. Бірінші жағдайда мифтер, аңыздар, қиял-ғажайып ертегілері мен тәмсілдер жиі қолданылады. Отбасы тұрғысында бұл - отбасылық аңыздар, нақты оқиғаларға негізделген, бірақ әдемілеп, көркемделген әңгімелер. Жеке тұлғаны дамыту тұрғысынан көбінесе қиял-ғажайып әңгімелер мен армандар айтылады (Бремс Ч., 2002).

Ертегі терапиясын жүргізу нұсқалары әртүрлі. Жеке терапия кезінде де, сондай-ақ топтық терапия кезінде олар ерекше немесе белгілі оқиғаларды айтуына, сонымен бірге жаңа түрлерін ойлап табуына да болады. Ертегілерге ұжым автор бола алады немесе жеке адам да автор бола алады. Терапевт тақырыпты сұрай алады, ол бүкіл оқиғаны айта алады немесе науқастарды жалғастыруға итермелейді. Терапевт тақырып бере алады, ол бүкіл оқиғаны толық айтып бере алады немесе пациенттің әрі қарай жалғастырып әкетуіне жол аша отырып, тек бастап бере алады. Қажет болған жағдайда психотерапевт сюжетті емдеу тұрғысынан керекті бағытқа бұру үшін әңгімеге араласады. Құмды (Kottman Т., Stiles К., 1990; Miller С, BoeJ., 1990; Грабенко Т. М., Зинкевич-Евстигнеева Т. Д., 1998), ойыншықтарды, қуыршақтарды (Brems Ch., 2002), театр костюмдерін пайдалана отырып, ойдан шығарылған әңгімедегі рөлдерді бөліп ойнауға болады. Кейбір психотерапевтер пациенттердің әңгімелеріне қатысты суреттер салуды ұсынады (Габел С., 1984; Бремс Ч., 2002; Зинкевич-Евстигнеева Д. Д., Кудзилов Д. Б., 2003). Емдеу процесі толығымен ертегі терапиясына негізделуі немесе оның элементтерін ғана қамтуы мүмкін. Белгілі бір техниканы таңдау пациенттердің сипаттамаларына, психотерапевтік тапсырмалардың сипатына, сондай-ақ психотерапевттің осы техниканы білу деңгейіне байланысты болады.

Соңғы жылдары біздің елде ертегі терапиясы ойдағыдай дамып келеді. Психотерапевттерді пациенттердің шығармашылық әлеуетін белсенді ету (Заширинская О. В., 2001), метафоралық түрде күрделі мәселелермен жұмыс істеу мүмкіндігі (Ч.Бремс, 2002) қызықтырады.

Ч.Бремс әңгімелеу әдісін терапевтік мақсаттарға толықтай сәйкес келетін және тек балаларды емдеуде қолданылатын ерекше әдіс деп атайды. Ол ересектер терапиясында ертегі айтып емдейтін әдістер жоқ екенін атап көрсетеді (Бремс Ч., 2002). Т.Д. Зинкевич-Евстигенееваның көзқарасы бойынша, ертегілерді ойлап табу арқылы бес жастан бастап жасөспірімдер мен ересек адамдарды емдеуде қолдануға болады (1998). Бірнеше жыл бойы біз балалар мен ересектерге психотерапия жүргізген кезде бұл әдісті кеңінен қолдандық.

Соңғы жылдары елімізде ертегілерді психодиагностикада және отбасы проблемаларын түзетуде қолдану өріс алып келеді.

Ертегі терапиясында ертегілер мәтіндерімен жұмыс жасаудың әдістемелік тәсілдерін тапсырмаларға сәйкес үш топқа бөлуге болады.