Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

173
тыра зерттеу. Е.ә. адамның психо-
логиялық қасиеттері мен мінез-құ-
лық ерекшеліктерінің қалыптасуына 
тегі мен ортаның ықпал деңгейі ту-
ралы мәселені ғылыми тұрғыдан 
шешу мақсатында жүргізіледі. Тұ-
қымқуалаушылық белгілері бірдей 
(гомозиготалы) және әртүрлі (гете-
розиготалы) балалардың психоло-
гиялық ерекшеліктерін салыстырма-
лы түрде зерттейтін әдіс. Е.ә. адам 
қылығы ерекшеліктерінің және пси-
хологиялық қасиеттерінің генотиптік 
немесе ортаға байланысты мәселелерді 
ғылыми түрде шешуде қолданылады.
ЕЛЕСТЕТУ
– бұрыннан бар тә-
жірибе негізінде жаңа түсініктер, 
ойлар мен бейнелер жасауға саятын 
психикалық процесс. Е. субъекттің 
заттық қарекетінің құралдары мен 
нәтижесін ойша құрудан, мәселелік 
жағдай белгісіз сипатта болғанда іс-
әрекет бағдарламасын жасаудан, қа-
рекетті бағдарламай алмастыратын, 
тәріздендіретін бейнелер шығарудан, 
объекттің бейнелерін жасаудан кө-
рінеді. Басқа да психикалық процес-
тер (ойлау, ес, қабылдау) сияқты елес-
тетудің анализдік синтездік сипаты 
бар. Естің (жадының) негізгі бета-
лысы – бұрынырақта қабылданып, 
ұғынылған жағдайларды, объектілер-
ді барынша дәлме-дәл жаңғырту. Е-
дің негізгі беталыстары – ес түсінік-
терін түрлендіру, түптеп келгенде,
бұрын пайда болмаған ойлау жағда-
йының жасалуын қамтамасыз ету. Е. –
болмысты жаңа ұштасулар мен бай-
ланыстарда бейнелеу.
Е-дің ең маңызды мәні сонда, ол ең-
бек басталғанға дейін оның нәтиже-
лерін көз алдына келтіруге мүмкіндік 
береді, осы арқылы қарекет проце-
сінде адамды бағдарлайды. Е. ар-
қылы еңбектің түпкі не аралық өнім-
нің моделін жасау олардың заттық 
жүзеге асырылуына жағдай жасай-
ды. Е. арқылы күтілетін нәтижені 
көз алдына келтіру адам еңбегінің 
жануарлардың түйсіктік әрекетімен 
түбегейлі айырмашылығы болып 
табылады. Е. белсенді және енжар Е.
болып сараланады. Енжар елестету-
де пәрменділік жоқ, оған өмірде 
жүзеге аспайтын бейнелер, іске ас-
пайтын тіпті іске асуы мүмкін емес 
бағдарламалар жасау тән. Әдейі емес 
енжар Е. сана қарекеті босаңсыған-
да, ұйықтағанда, қалғып-шұлғып 
ұйқылы-ояу отырғанда, сананың па-
тологиялық бұзылуы кезінде бай-
қалады. Әдейілеп енжар елестетуден 
ерік-жігермен байланысты емес
бейнелер (құрғақ қиялдар) туындайды.
Е. процестерінде құрғақ қиялдың 
басымдығы тұлғаның дамуында ке-
містіктер бар екенін көрсетеді. Бел-
сенді Е. шығармашылық және жаң-
ғыртушылық болуы мүмкін. Шығар-
машылық елестетуде қарекеттің бі-
регей және бағалы өнімдерінде жү-
зеге асатын бейнелер жасалады. Ең-
бекте пайда болған Е. – кез келген 
шығармашылықтың ажырағысыз бө-
лігі. Е. дереу практикалық іс-әрекетте 
жүзеге аса бермейді. Кейде ол тілек-
қалаудағы болашақ бейнелерді жасау-
ға, яғни армандауға саятын ерекше 
бір іштей қарекет нысанында болады. 
Арман қарекетті түрлендірудің қажет-
ті шарты, түпкілікті орындалуы 
қайсыбір себептермен кейінге қал-
дырылған қарекеттің ынталандыру-
шы себеп-түрткісі. Жаңғыртушы 
елестетудің негізі – сипаттамаға сәй-

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: