1. Ата-ана қамқорынан қалған балалардың пайда болуы, тарихи дамуы және әлеметтенуінің жалпы ерекшеліктері

Сонымен қатар, қамқорлыққа алу әдіс-тәсілдері де пайдаланылуда. «Қамқорлық» - он төрт жасқа дейінгі баланың құқықтары мен қызығушылықтарын жақтайтын құқықтық формасы.

Әлеуметтік-педагогикалық жұмыстар жүйесі тікелей әлеуметтік педагогтың қызметімен сипатталады . Әлеуметтік педагогтар шетелде ертерек қолға алынған, Қазақстанда кейінгі бес, алты жыл көлемінде ғана даярланғанымен, жалпы педагогтар даярлау жүйесінде әлеуметтік педагогика пәні оқытылып отырды. Әлеуметтік педагогика – білім беру, әлеуметтану, педагогика, психология, мәдениеттану және философиямен өте жақын байланысты, себебі бұл пән адамдарды қоғамдық ортаға бейімделуге үйретеді. Қазіргі заманғы әлеуметтік педагогиканың басқалардан ерекшелігі – оның гуммандық бағыттағы балаға деген бірыңғай талаптармен қатар тәрбиешілер арасындағы сыйластық, бірге шығармашылықпен шұғылдану, достық қарым-қатынас,теңдік т.б. сипатта болады.

Әлеуметтік педагогикалық қызмет көрсету психологиялық қызмет көрсетуден айқындалады, яғни ол баланың, жасөспірімдердің қоғамда қалыпты қарым-қатынасқа түсуі үшін өзін-өзі ұйымдастыра білу, психологиялық ұстамдылық, сабырлық сақтай алуы үшін көмек көрсетуге бағытталған, педагогикалық қызметті де қамтиды.

Әлеуметтік-педагогикалық қызмет–баланың жасөспірімнің отбасында, мектепте қоғамда қалыпты қарым- қатынасқа орнатуы үшін, өзін- өзі ұйымдастыра білуі керек.

Бала өтірікке, қылмысқа, маскүнемдікке, нашақорлыққа, ата-аналар тарапынан болатын жауыздыққа жол бермеу және шағын ұжым ішінде өзін-өзі көрсете білуі үшін, ересектер тарапынан көмек қажет.

Әлеуметтік педагогика - өз қызметінде отбасылық, ұлттық, діни бағыттағы тәрбие есебінде қалады. Бұл ерекшеліктерді білу, әрбір әлеуметтік педагогтың міндеті. Сондықтан да әлеуметтік педагогтарды дайындауда көптеген қағидалар қойылуы тиіс.

Әлеуметтік педагогикалық жұмыстар жүйесі, әлеуметтік педагогикалық қызмет «әлеуметтік педагог» қызметіне сүйенеді.

Сонымен, әлеуметтік педагог – ол жалпы балалардың әлеуметтік және кәсіби өзіндік дамуына жағдай жасайтын, қаланың, ауылдың тарихи және мәдени дәстүрлерін ескере отырып, гумманизм принциптерінің негізінде педагогтар мен ата-аналардың қарым-қатынасын ұйымдастыратын, оқу-тәрбие орнының қызметкері.

Оқу-тәрбие орындарындағы әлеуметтік педагогтың негізгі міндеттері балалардың құқығын әлеуметтік тұрғыдан қорғау, баланың дамуына оңтайлы жағдай жасау, отбасы және оқу орны арасындағы байланысты ұйымдастыру болып табылады.

Оқу-тәрбие орнындағы әлеуметтік педагогтың міндеттерін кәсіби педагогикалық білімі бар мамандар ғана атқара алады. Әлеуметтік педагог оқу орнының бастығымен, мұғаліммен, психолог-педагогпен, валеологпен, ұйымдастырушы-педагог, тәрбиеші, оқушылар мен олардың ата-аналарымен, мұғалімдермен қарым-қатынаста болады.

Өзінің кәсіби мақсаттарына жетуі үшін, ол мемлекеттік басқару мүшелерінің өкілдерімен, қоғамдық ұйымдармен, 16 жасқа дейінгі тәрбиеленушілер мен түлектердің мүддесін қарастыратын толық ұйымдармен жұмыс жасайды; оқу орнындағы педагогикалық одақтың жұмыстарына қатысады, жергілікті басқару және балалар мен отбасын әлеуметтік қорғау бойынша муниципальды қызметкерлермен қарым-қатынаста болады. Демен олар, төмендегідей адамдармен жұмыс атқара алады: ата-ана қамқорлығынан айырылған жеке баламен; жасөспірімдермен; тотармен (кіші, ірі); отбасымен (толық, толық емес т.б.). Әлеуметтік педагогтың негізгі жұмысы баланың, жасөспірімнің әлеуметтік қорғанысы, яғни олар әлеуметтік және медициналық көмек көрсету, оқуды дұрыс ұйымдастыруды үйрету, реабилитацияландыру мен бейімдеу, әлеуметтендірумен айналысады.

Бұл мәселені шешу үшін әлеуметтік педагог баланы зерттеп, оның жағдайын, дағдарыс деңгейін, алдағы өмірін жоспарлайды. Бұл әлеуметтік педагогтың негізгі жұмыстарының бірі. Балаға қиын уақытта жәрдем көрсету – оңай жұмыс емес. Қайғылы іс-әрекетке душар болған балаға қалай көмек көрсету керек, міне осындай көптеген мәселелерді шешуі тиіс. Атап айтсақ, олар тығырыққа тірелген адамдарға рухани жәрдемдесу, қайғыны қабылдап, бекем болуға және одан шығу жолдарын іздеу, дұрыс жол тауып, шешім қабылдау, балаға оның өмірі әлі жақсы жаққа өзгеретіндігі жайлы түсіндіру сынды іс-әрекеттер атқарады. Әлеуметтік педагогтар балаларға көмектесу алдында әр түрлі мамандармен, әлеуметтік қорғау қызметкерлерімен кеңеседі; тәрбие және оқу жұмыстарын жүргізу барысында өздерінің кәсібилігін танытады; баланың физиологиялық дамуын есепке ала тұрып, ең алдымен оларды зерттеуден өткізеді, зерттеу барысының алғашқы кезеңінде баланың қоршаған ортамен қарым-қатынасына көңіл бөлуі керек; педагогикалық технологияны дұрыс, тиімді меңгеріп қолдануы тиіс; кейбір артистизм тәсілдерімен, яғни сөзі, тынысы, мимикасы және қимылдарын үйрену, әңгімелесу барысында жағдайы нашарлармен және ішімдікке салынғандар, нашақорлар мен жезөкшелер немесе қайғыға түскен балалармен тіл табыса алу қасиетіне ие болу. Тек қана сөйлесу емес, сондай-ақ әсер етіп, түсіндіру. Бұл мәселелерді шешуде қателік жасауға болмайды. Себебі жаны жараланған жандарда қосымша мәселе туындауы мүмкін.

Әлеуметтік педагогтың бірінші кезекте балалармен немесе жасөспіріммен жұмыс істейтінін ескере отырып, бірінші кезекте баланы білу қажет. Баланы білу барысында ғана : әлеуметтік педагог балаға дұрыс көмек көрсетеді және оның тәрбиесінде дұрыс шешім қабылдай алады. Баланың денсаулығы, оның отбасында, мектепте, достарының арасындағы қарым-қатынасты білу керек. Тек қана “Жеке бас картасы” мен “Қоршаған орта картасын” белгілеп алғаннан кейін, педагог қандайда бір мәселені қабылдай алады. Әлеуметтік педагог жұмысының келесі этапы, ол баламен бірге оның жағдайының шешімін іздестіруге көмектесу. Жағдайды зерттеп, оған қатысып, дағдарыстан шығуға дұрыс жол табу. Келесі кезеңде әлеуметтік педагогқа педагогикалық такт білдіру қажет. Балаға әсер етіп қана қою емес, сонымен қоса жанұясына, мектебіне және достарына оның дұрыс жолға түсуіне жәрдем көрсетуін ұйымдастыру. Оның жетістіктерін талдап, алдына үлкен мақсат қояды. Сонан кейін, олардың ұйымдастырушылық қабілеті, оның балаға өзінің өмірін өзгертетін тек қана өзі екендігін сендіріп, қалыптасқан жағдайдан шығуына көмектесу болып табылады. Соңында әлеуметтік педагогтардың ұымдастырушылық жұмысы жасөспірім баланың қоғаммен, мемлекеттік және қоғамдық ұйымдармен қарым-қатынасын қалыптастыруға және өмірдің жаңа шарттарына үйренуіне көмектесу болып табылады. Әлеуметтік педагогтың бұл ісі баланың дағдарыстан шығуына, жаңа өмір жолын таңдауына, өзін жеке тұлға ретінде қалыптасуына бағытталған.

Оқу орнындағы педагог жұмысының мазмұны оқушылардың әлеуметтік мәселелерін шешуіне байланысты жиналады.

Соттарда ата-аналық құқықтан бас тарту туралы істі қозғауға құқығы бар тұлға "Неке және отбасы туралы" Заңның 68-бабына сәйкес, ол ата-аналардың біреуі (немесе оларды алмастыратын адам, яғни қорғаншы, қамқоршы, асырап алған ата-аналары), прокурор, кәмелетке толмаған балалардың құқығын қорғау міндеті жүктелген органдар немесе мекемелер.

Бала асырап алу Ата-анасыз қалған балалардың мүдделерін қорғауды қамтамасыз ету мақсатында заң оларды асырап алу мүмкіндігін белгіледі.

Қорғаншылық және қамқоршылық Қорғаншылық пен қамқоршылық мақсаты — ата-анасының қарауынсыз қалған жасөспірім балаларды тәрбиелеу болып табылады. Әркениетті қоғам мен мемлекет ата-анасының қамқорлығынсыз қалған және көмекке мұқтаж балаларды дер кезінде табуды өзінің алдына басты мақсат етіп кояды. Осы міндеттерді орындау жүктелген арнаулы мемлекеттік орындар — қорғаншылық және қамқорлылық органдары жұмыс істейді. Бұл органдар мұндай балаларды іздеп тауып қана шектелмей, оларды орналастыру және олардың тұрмыс жағдайларын бақылау міндеттерін жүзеге асыруы тиіс.