1 Дәріс. Теңіздік геодезияның мақсаттары. Теңіздегі геодезиялық жұмыстардың ерекшелігі



жүктеу/скачать 244,95 Kb.
бет1/17
Дата07.02.2022
өлшемі244,95 Kb.
#84608
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   17
Байланысты:
Морская геодезия УМКД
Морская геодезия УМКД, 2 ҚМЖ ЖМБ Антропогенез кезеңдері, 1 сем

№ 1 Дәріс. Теңіздік геодезияның мақсаттары. Теңіздегі геодезиялық жұмыстардың ерекшелігі.


Өткен ғасырдың 50-жылдарынан бастап адам баласының теңіз және мұхиттағы қызмет аясы кеңейе түсті, осыған байланысты теңіздік геодезияның міндеттері күрделенді.
Өзекті жұмыстарға: теңіздік тірек жүйесін құруға және жеке геодезиялық пен арнайы пункттерді құруға арналған жұмыстарды жатқызамыз. Бұндай жүйелер мен пункттер Такие сети и пункты необходимы для геодезической привязки детальных крупномас­штабных топографических, геологических и других съемок вне пре­делов зоны действия береговых высокоточных радиотехнических средств; при создании геодезической опоры на морских нефтяных и газовых промыслах; для демаркации государственных границ (границ территориальных вод), границ экономических, рыболов­ных и других зон, на кото-рые прибрежные государства осуществ­ляют суверенные права; для создания службы оперативного опо­вещения о цунами; для закрепления безопасных маршрутов плавания судов (особенно актуален этот вопрос в высокоширот­ных акваториях — под полярными льдами); для обеспечения кос­мических операций и т. д.
Дүниежүзілік мұхит және мұхит шельфінің топографиялық картасын құруға арналған жұмыстар тез қарқынмен дамуда. Оларға деген қажеттілік қазіргі кезде өте жоғары. Теңіздік топографиялық карталары Дүниежүзілік мұхитты зерттеудегі аса маңызды жұмыс: Жер бетінің суасты облыстарының тектоникалық құрылымының негізгі белгілерін анықтау; жүргізуде өте бағалы материал болып табылады. Олар және де теңіздегі геологиялық барлау; пайдалы қазбалардың орнын анықтау; гидротехникалық құрылыстар және бұрғылау платформаларын құруда, суасты коммункацияларын салу; құрлықтың жағалық зонасын мелиорациялау кезінде, балық аулау зоналарын топографиялық қамтуда пайдаланылады.
Жағалаулық белдеуді индустриализациялаумен байланысты инженерлік геодезиялық жұмыстар кең өріс алуда, оларға: жағалық тау кенді игеру өнеркәсібінің дамуы; құрлықтағы және теңіздегі өнеркәсіптік кешендердің салынуы; жұмыс істеп тұрған және жаңадан құрылған мұнай кәсіпшілігін кеңейтілуі; . үлкен көлемді кемелердің жүруі үшін жаға акваториясында каналдардың салынуы; жоғарылау электр станциясының құрылуы; аквамәдениет шаруашылығының пайда болуы; мұхит түбі қойнауы және бетінен құрылыс материалдарын өндіруді жүргізу және т.б.
Теңіз жағдайында геодезиялық өлшемдердің дәлдігін арттыру мақсатында, Жер пішінің және оның гравитациялық өрісін зерттеу Дүниежүзілік мұхит аясында кеңейтуді талап етті. Ол үшін теңіздегі гравиметриялық түсірілім көлемі әрдайым артып отырады, Жердің жасанды серіктерін қолдану көмегімен Дүниежүзілік мұхит беті және оның динамикасын зерттеу үшін ескі тәсілдер жетілдіріліп және жаңа тәсілдер әзірленуде.
Теңіз геодезиясының қарқынды дамуы түрлі мақсаттағы техникалық құралдарды жетілдіру және жаңа геодезиялық құралдарды құрастыруға себепші болды.
Теңіздегі геодезиялық өлшемдерді математикалық өңдеу тәсілдерін ойлап табу үшін ауқымды зерттеулер жүргізілді. Және осы тәсілдердерді жетілдіру, олардың оңтайландырылуы және тиімділігінің арттыру бағытындағы жұмыстар жалғасуда.
Осылайша, теңіз геодезиясының маңызды бағыттарын бөліп көрсетуге болады:

  • Теңіздік геодезиялық тораптарды құрастыру; мұхит және теңіз түбінің топографиялық түсірілімі; дүниежүзілік мұхитты зерттеу және жан-жақты игеру мақсатындағы іздеу-барлау және ғылыми-зерттеу жұмыстарын геодезиялық қамсыздандыру; су асты коммуникациясын салу және және теңіздегі инженерлік құрылымдарды құрастыру;

  • Дүниежүзілік мұхит аясында Жердің гравитациялық өрісін және физикалық бетін зерттеу; нәтижелерді математикалық өңдеуге арналған мамандандырылған техникалық құралдарды, технологияларды, өлшеу тәсілдерін тағайындау және құру.

Теңіздегі геодезиялық жұмыстардың дәлдігіне байланысты талаптарды әзірлеу кезінде, олардың жүргізілуі шартының ерекшелігін ескеру керек. Ондай ерекшеліктердің біріне теңіз ортасының бейстационарлы болуы. Теңіздегі геодезиялық өлшемдер әдетте кеме немесе басқа да жүзуге арналған қайықтар үстінен жүргізіледі. Бірақ, зәкір тастап тұрған кеме, қисық бойымен мерзімді қозғалыстар жасайды. Кеменің мөлшері және конструкциясы, теңіздің тереңдігі және толқуы, желдің бағыты және күші, теңіз ағысына байланысты – кеменің қозғалыс траекториясы бір немесе бірнеше метр және одан да көп метрге дейін өзгеріп отырады. Қоршаған ортаның бейстационарлығы әртүрлі фактор әсерінен кеменің қуа соққан теңселіс және бүйірден соғып шайқау кезінде анық көрінеді. Бұндай жағдайларда геометриялық параметрлердің шамасы толассыз өзгереді, сондықтан қайта-қайта өлшемдер жүргізу арқылы олардың дәлдігін арттыру мүмкін емес. Осы себептерге байланысты, кеме бортынан жоғары дәлдікті бұрышөлшегіш құралдарды пайдалануға болмайды, демек бұрыштарды өлшеу арқылы жүзеге асатын геодезиялық негіздемені де қолдануға болмайды.
Теңіздегі түсірілімдердің геодезиялық негіздемесін жасау жұмыстарының екінші ерекшелігі Дүниежүзілік мұхит акваториясында геодезиялық тірегінің болмауы. Бұл, жұмыстарды континенталды геодезиялық торап пунктеріне байластыруды қажет етуге себепші болды.
Теңіздегі геодезиялық жұмыстарда бұрыштық өлшемдер қолданылмайтын болғандықтан (ерекшелік ретінде, жағалау белдеуіндегі жұмыстарды жатқызамыз), теңіз жағдайында геодезиялық негіздемені құру, сызықтық өлшеуіштерге негізделген тәсілдер көмегімен жүргізіледі. Бұл жағдайда өлшенетін геометриялық параметрлеріне арақашықтық және олардың функциялары болып табылады: арақашықтың әртүрлілігі, арақашықтық соммасы және т.б.
Жұмыс объектісінің жағадан алыстауына байланысты өлшенетін арақашықтық көлемі бірнеше метрден бірнеше мың километрге дейін өзгеріп отырады. Олардың ұзындығына қарамастан, олар осы үшін арнайы құрастырылған электронды аппаратурамен өлшенеді. Оның құрылымдық ерекшелігі, құрлықта жүргізілетін жоғары дәлдікті геодезиялық құрылғыларға тән өлшемдердің дәлдігін бере алмайды. Бұдан басқа, ұзақтығы үлкен трассаларда қоршаған орта әсерінен пайда болатын қателіктерді табу қиынға соғады. Сондықтан, ұзындығы 30-40 км жаға пунктері және кеме арақашықтығын өлшеу кезінде салыстырмалы қателік 10'4— көлемінде болады.
10"4 қателігі тек қана рұқсат етіліп қана қоймай, сондай-ақ өте қолайлы болып есептеледі. Кейбір жағдайларда бұдан да төмен өлшеу дәлдігі ұйғарынды болып есептеледі.
Теңіздегі геодезиялық жұмыстарға жасанды серіктік навигациялық-геодезиялық жүйелерді құру және енгізу: теңіздегі объект кординатын жоғары дәлдікпен анықтауға мүмкіндік береді; алайда, теңіздік түсірілім жне зерттеулер кезінде континенталды геодезиялық пунктерді мүлдем қолданбауды жоққа шығарады.
Теңіздегі геодезиялық жұмыстардың үшінші ерекшелігі қоршаған ортаның физикалық қасиеттерімен сипатталады. Электромагниттік толқын диапозондарының ішінде теңіз суында: ұзындығы 0,5мкм (спектрдің көк-жасыл бөлігі), 60 м қашықтыққа жарықтық толқындар таралатыны белгілі. Одан бөлек, өте терең жерлерге: су бетінде таралған төмен жиілікті, ұзындығы 10км-ден асатын радиотолқындар ғана өте алады. Сондықтан, жарықтық-қашықтық өлшеуішті геодезиялық жұмыстарда қолдану диапозоны инженерлік жұмыстарға байланысты шектеулі болады, ал радиотехникалық құралдарды қолдану іс жүзінде мүмкін емес.
Алайда, теңіз суы серпімді тербелістер таралуына ең қолайлы орта болып табылады. Акустикалық толқындар іс жүзінде барлық бағыттарға және кез-келген қашықтыққа таралады. Осыған байланысты, теңіздегі жұмыстарды орындауға арналған геодезиялық құрылғылар: акустикалық тербелістер және гидроакустика қағидаларына негізделеді. Акустикалық толқындардың суда таралуы, электромагниттік толқындардың атмосферада таралуына ұқсас болады. Бірақ, бұл жерде акустикалық тербеліс траектория формасы және жылдамдығына қоршаған орта әсер етеді, ал бұл, өлшемдер нәтижелерінің айтарлықтай бұрмалуының басты себебі болып табылады. осы бұрмалауларды есепке алу, елеулі қиындықтар туғызады және әрқашан мүмкін бола бермейді.
Бұдан басқа теңіздегі объект координатасын жоғары дәлдікпен анықтауға мүмкіндік бермейтін бірнеше факторлар бар. Сүңгуір қайықпен жұмыс істеу кезінде олар бір-бірімен байланысты, мысалы: қатыстылық нүктелері орнын анықтаудағы қиыншылықтар және т.б. доплерлік спутниктік жүйелермен жұмыс істеу кезінде, координаттарды анықтау дәлдігі кеменің бағыты және жылдамдығын анықтау кезіндегі тікелей қателіктерге байланысты.
Белгіленген жағдайларды экваторлық түсірілім және зерттеу кезіндегі геодезиялық негіздемені құруда есепке алуды ұмытпау керек. Әсіресе, теңіз геологиялық барлау жұмыстарының масштабы және дәлдігін, қолданып отырған аппаратураның нақты түрімен қамтамасыз етіліп отырған байластырудың нақты дәлдігіне қарай орнату қажет. Сонымен қатар, олардың геодезиялық анықтама үшін жалпы талаптар барлау жұмыстарын қамтамасыз ету маркшейдерлік қолданыстағы техникалық нұсқаулар реттеледі, геологиялық­-геофизикалық бақылаудың жағалық тірек пунктеріне қатысты нүктелерінің жоспарлы орнын анықтаудағы орташа шаршы қателігі 1,2 мм-ден аспауы қажет.
Қазіргі кезде теңіздегі геологиялық-геофизикалық жұмыстар: әдетте, 1 : 1000 000 мастабта – тексеріп білу жұмыстары(рекогносцировка); 1 : 50 000 мастабында - дәл түсірімдер; 1 : 10 000 масштабында инженерлік-геологиялық мақсаттарда орындалады. Теңіздегі пунктер орнын анықтау линиялық керту тәсілімен орындалатынын ескерсек, рұқсат етілген арақашықты өлшеудегі орташа шаршы қателік осы көрсетілген масштабтарда 850, 35, 7 м-ді құрау керек. Айта кету керек, бақылау пунктері және объект орнын анықтауда қойылатын талаптар, абсолютті координаттарды анықтау дәлдігіне қойылатын талаптардан жоғары болады. Бұл талаптар, мысалға: серпімді тербелістерді қабылдау және қоздыру нүктелерінің арақашықтығын есептеу (Ортақ тереңдік нүктесі бойынша сейсмикалық зерттеулер; электр-барлау қондырғылары сызықтық параметрлерін есептеу, оның ішінде: радиус - диполь центрлері арақашықтығы және өріс пайда болуын алдын ала тексеру әдісінде; өзге де электр-барлау әдістерінде) кезінде таралады.
Дәлдік үшін соншама үлкен талаптар барлау мақсатындағы бұрғылау кезіндегі геологиялық-барлау жұмыстарына қойылады. Мысалға: бұрғылау скважинасы сағасының орнын анықтау қателігі, теңіз бетіндегі нүктелермен салыстырғанда 3м-ден аспау керек. Соңғысының қателігі бұл жағдайда, 15м–ден аспау керек.
Су түбіндегі геодезиялық тораптар пунктерінің координаттарын анықтау кезіндегі дәлдік максимальды жоғары болуы керек. Бұндай талаптар: суасты коммуникациясын салу; цунами қаупін ескертетін жүйе пунктерін құрастыру, демаркационды жұмыстарын жүргізу кезінде де қойылады. Теңіздегі демаркациялық жұмыстар ерекше мұқияттылықпен кейбір жағдайларда орындалады: шекаралық желі аймағына жақын жерде пайдалы қазбалар кен орны орналасқан кезде.
Жағалық белдік аясында құбыр желісін және байланыс кабельдерін салу кезінде геодезиялық байланыс құрылуы керек, және де арақашықтығы 3м бөлек нүктелердің орналасу орнына байланысты қателіктер, ашық теңіз жағдайында 300м дейін қателіктер рұқсат етілген.
Мұхит және теңіздердің шельфтік зоналарының топографиялық түсірілімі кезінде пунктер мен объектілердің геодезиялық байланыс дәлдігі келесідей талаптарға байланысты реттеледі: айқын контурларды және объектілерін жағдайы орташа шаршы қателік. Бұндай байланыс дәлдігін гидрографиялық түсірілім кезінде де сақтау қажет. Бұл қателіктер құрлықтағы түсірілім кезінде 0,7 мм-ге дейін рұқсат етіледі.
Геодезиялық өлшемдердің дәлдігіне ерекше талаптар суасты гидротехникалық құрылымдарды салу кезінде қойылады. Суасты жұмыстарында: 50 м қашықтықты өлшеудегі қателік 20 см-ден, 5-20 м арақашықтықта 5 см-ден, 1-5 м арақашықтықта 0,5 см-ден, 1 м арақашықтықта 0,1 см-ден аспау керек.
Ескерте кетсек, жоғарыда көрсетілген сипаттамалар кей жағдайларда деңгейдің жетіспегенін емес, қазіргі уақыттағы геодезиялық негіздемені құрудағы дәлдігіне қойылатын талаптар екенін көрсетеді. Бұл ең алдымен, жағадан 50 немесе одан да көп километр қашықтықта орналасқан геодезиялық және өзге де пунктердің координаттарын жоғары-дәлдікті анықтау кезіндегі проблемаларға қатысты. Бұдан аз қашықтық үшін, бұл проблеманы шешілген деуге болады.
Сондай-ақ, мұхиттағы жұмыстардың кеңеюіне байланысты, олардың технологиялық схемасының жетілдірілуі және масштабтың ұлғаюы, геодезиялық негіздеме дәлдігіне деген талаптардың жоғарылайтынын атап өткен жөн. Бұл үрдісті теңіз геодезиясының жаңа тәсілдерін мен жаңа техникалық құралдарды құрастыру кезінде ескеру қажет.
№ 2 дәріс Теңіздік геодезияның басқа ғылымдармен байланысы.

Қазіргі уақытта кез-келген теңізде жүргізілетін жұмыстарда геодезиялық негізді құру маңызды болып табылады. Осыған байланысты, Теңіздік геодезияның Дүниежүзілік мұхитты зерттейтін ғылымдармен байланысы және өзіндік орны анықталады. Осылайша, Теңіздік геодезия гидрография, теңіздік геология, теңіздік геофизика, навигация, океанография, океанология секілді ғылымдармен тығыз байланысты.


Теңіздік геодезия және гидрографияның байланысын қарастыратын болсақ, кезінде бұл екі сөз синоним болды деп айтуға болады. 1804 жылы орыстың вице-адмирал зерттеушісі Г. А. Сарычев «теңіздік геодезия» терминін меркаторлық жоба бойынша теңіздік карталарды құрастыру үшін орындалатын гидрографиялық жұмыстарға қолданды. Қазіргі таңда гидрографияның басты жұмысы картографиялық материалдарды алу болып табылады. Ол материалдар мұхит, теңіз, өзен, көл акваториясының навигациялық карталары мен пландарын құруға; лоцияларды жасау; жүзуге және кеме жүргізуге арналған нұсқаулықтар құрастыруға пайдаланылады. Гидрографиялық жұмыстардың тәжірибелік мәні, ең алдымен, теңіз қауіпсіздігін қамтамасыз етумен анықталады. Ал, ғылыми маңыздылығы геодезия және теңіздік геодезияның ортақ проблемарын(оның ішінде, мұхиттану проблемалары ) шешумен анықталады.
Жоғарыда айтылғандар теңіз геодезиясы және гидрография арасындағы тығыз қарым-қатынасты көрсетеді. Алайда, олардың жұмыстың міндеттерін орындау ерекшеліктері әртүрлі.
Теңіз геодезиясы және навигация екеуінің өзара байланысын анықтау үшін, «Навигация» ғылымының атқаратын қызметі және қысқаша анықтама беріп өтеміз. Навигация — кеме жүргізу ғылымындағы жетекші пәндердің бірі. Ол тапсырмаларды орындау тәсілдерін қарастырады, мыс: кеме қозғалысы бағдарламасын дайындау; кеме қозғалысын тоқтаусыз бақылау және жоспарланған бағыт бойынша ауытқуларды анықтау; кеме қозғалысының нақты траекториясын анықтау және оны түзету; белгілі бір уақытта кеме жағдайы және орнын болжау; ерекше жағдайларда бұлтарыстарды орындау туралы ақпаратты жіберу.
Жоғарыда көрсетілген тапсырмаларды орындау үшін кеменің орны туралы ақпарат және оның жүрісі кезіндегі кординаттарын анықтау керек және ол теңіз навигациясының міндеті болып табылады. Бұл тапсырманы теңіз геодезиясы да орындайды. Сондықтан, теңіз геодезиясында навиягациялық құралдар мен тәсілдер кеңінен қолданылады. Бірақ, теңіз геодезиясы тек қана навигациялық құралдар мен тәсілдерді қолданумен шектелмейді, себебі, олар тек бір нүктенің орны туралы ақпаратты нақты уақыт көлемінде алуға есептелген. Бұл факт, нақты теңіз геодезиялық жабдықтарды құру және пайдалануды талап етеді. Геодезиялық және навигациялық жұмыстарды жүргізуде айырмашылықтар айқын байқалады. Оның ішінде, геодезиялық жұмыстар әдетте жергілікті аквоторияда орындалады, ол аквоторияларда біріңғай жүйе түріндегі тіректерді құрастыруға болады және қажет, жүрістерді көп мәрте жүргізу арқылы пунктердің тұрақты қалпын сақтауға мүмкіндік береді. Кейбір жағдайларда, бұндай желілер кеменің әртүрлі уақытқа байланысты құрылады; Зерттеу кезіндегі алынған артық өлшемдік ақпарат теңестіру тапсырмаларын шешуге көмектеседі. Осылайша, теңіз геодезиясы және навигация көмегімен өлшеу кезінде алынған нәтижелерді математикалық өңдеу екі жағдайда да өзіндік ерекшелігі болады.
Аталған өзге де ғылымдармен геодезияны байланыстыратын – теңіздегі зерттеу объектісі. Геологиялық-геофизикалық зерттеулер және геодезиялық өлшемдер нәтижесінде алынатын сапалы сипаттамалар: пайдалы қазбаларды іздеу және барлаумен байаланысты есептерді шешуге; Жердің терең геологиялық құрылысын және оның пайда болу тарихын талдауға; өзге де ғылыми және қолданбалы есептерді шешуге мүмкіндік береді. Мұхиттану және океанология ғылымдары теңіз геодезиясымен байланыса отырып: теңіз суы қалың қабатындағы болып жатқан әртүрлі құбылыстарды; теңіз ағыстарын; теңіз түбі бедерінің дамуы және формасын; мұхиттық және атмосфералық процесстердің байланысын; инженерлік құрылыстарға теңіз ортасының әсерін зерттейді. Өз кезегінде, мұхиттану және океанология ғылымдары теңіз геодезиясын гидросфераның физика-химиялық қасиеттері туралы ақпаратпен қамтамасыз етеді. Ол ақпарат акустикалық және электромагниттік толқындардың жылдамдығын анықтау үшін, судағы нивелирлеу деректерін түсіндіру үшін, геоидтың беткі деңгейінің мұхит деңгейінен физикалық бетінің ауытқуларын анықтау және т.б.

№3 дәріс Мұхиттану туралы негізгі ақпарат.


Теңіз ортасында, құрлықтағыдай объектінің физикалық-географиялық жағдайларын, онда орындалатын зерттеулердің ерекше техгологиялық геодезиялық негіздемесі анықтайды. Олар зерттеулерді пландық және биіктік байланыстыру үшін нақты типтерін, өлшемдерді жүргізу әдістемесін, ауқымды есепті құжаттама және т.б таңдауды қамтасыз етеді. Бұл факт теңіз геодезиясы және мұхиттанудың өзара және тығыз байланысын түсіндіреді. Оның зерттеу пәніне мұхиттағы түрлі физикалық құбылыстарды зерттеу жатады. Теңіз геодезияшыларына керек маңызды ақпарат осы тарауда көрсетілген.
Мұхиттар мен теңіздердің жалпы ауданы, құрлық территориясынан шамамен 2,5 есеге көп және Жер шарының 3/4-ін алып жатыр. Егерде материктер өзара үлкен және аз мөлшерде бөлінген болса, ал Жердің су қабаты Дүниежүзілік мұхит деп аталатын үздіксіз кеңістікті құрайды. Дүниежүзілік мұхиттың алып жатқан аумағы 361-106 км2, яғни Жер шарының 510,1-106 км2 аумағының 70,8 %-ын алып жатыр; ондағы судың мөлшері - 1370-106 км3, ол дегеніміз біздің ғаламшарымыздағы гидросферадағы судың 94 %-ы.
Қазіргі кезде дүниежүзілік мұхитты зоналарға бөлудің біріңғай тәсілдемесі жоқ. Әдетте, бұндай бөліністерді гидрогеологиялық ерекшелігі және физика-географиялық белгілеріне; оның ішінде Дүниежүзілік мұхиттың жекелеген бөліктерінде құрлықтар, аралдар, су асты төбелерімен шектеулеріне байланысты жүргізіледі. Дүниежүзілік мұхиттың ең ірі бөлігі мұхит болып есептеледі. Ол материктер арасында орналасқан; және де, оның өзіндік су айналым жүйесі және гидрогелогиялық режимінің ерекшелігі болады. КСРО кезінде Дүниежүзілік мұхитты 4 мұхитқа бөлген: Тынық, Атлантикалық, Үнді және Солтүстік мұзды мұхиты.
Әрбір мұхитта теңіз болады. Теңіз — мұхиттың құрлыққа сұғына кіріп орналасқан немесе оның өзге бөліктерінен құрлық жағалаулары, түбектер немесе аралдармен бөлектеніп жатқан кішігірім бөлігі. Оның оқшаулана орналасуына байланысты гидрологиялық режимiнiң ерекшеліктері қалыптасады.
Мұхитпен байланысына және гидрологиялық жүргісінің ерекшеліктеріне қарай — теңіз ішкі, шеткі, араларалық, ал географиялық орнына қарай — материкаралық және материкішілік болып бөлінеді. Жерорта теңіздері (Жерорта, Кариб) материктер арасында орналасады және мұхиттармен немесе бірнеше ағыстармен байланысады. Ішкі теңіздер (Қара теңіз, балтық теңізі және т.б) 1 материк көлемінде орланаласады және мұхиттармен немесе бірнеше ағыстармен байланысады. Шеткі теңіздер (Беринг, Охота және т.б) бір шеті материкке тиіп, ал басқа жағы мұхитпен оңай шектесіп жатады. Араларалық теңіздер (Банда, Сулу теңіздері) аралдардың ортасында орналасқан, мұхиттардан аралдармен бөлініп жатады.
Теңіздердің басқа жіктеулері болады. Тереңдігіне байланысты: терең – тереңдігі бірнеше мың метрге дейін (Қара теңіз, Охота теңізі, Жапон теңізі) және таяз теңіздер – тереңдігі жүздеген метр болатын (Баренцево теңізі, Солтүстік теңізі, Бал­тық теңізі). Бассейнді және иірімді теңіз түрлері белгілі. Біріншісі су асты шоңғалдармен қоршалған терең жабық шұңқыр ретінде болады. Екінші түрінде шұңқыр болмайды, ал олардың тереңдігі жағадан алыстаған сайын тереңдей береді. Терең теңіздер әдетте - бассейнді, таяз теңіздер - иірімді.
Мұхиттың кішкене бөліктеріне: бұғаздар, шығанақтар, лагуналар, фиордтар және айлақтарды жатқызамыз.

  1. Бұғаз - құрлықтың екі телімін бөліп жатқан және жеке мұхиттар мен теңіздерді немесе олардың бөліктерін жалғастыратын айтарлықтай тар су кеңістігі.

  2. Шығанақ – мұхит, теңіз, көлдің құрлыққа сұғына еніп жатқан және негізгі су айдынымен еркін, тұрақты су алмасатын бөлігі.

  3. Лагуна - мұхиттың (теңіздің) бармен, құм қайырмен бөлініп тұрған және онымен біршама жіңішке бұғазбен немесе бірнеше бұғазбен косылған таяз сулы бөлігі.

  4. Фьорд, фиорд - жағалаулары биік, тік құз, ені тар әрі терең, ұзына бойы созылған теңіз шығанағы.

  5. Бума — кішігірім шығанақ, значительно отчлененный мысами пли островами от основного водоема и обладающий специфическим режимом.

№4 Дәріс. Мұхит түбінің бедері.


Мұхит түбі және теңіз бедері құрлық бедеріндей күрделі сипатты және әртүрлі формалы болады. Мұхит түбінде қатты тілімденген тау массивтері, терең ойыстар, жазықтар және шоқылар бар. Көлемді аумақтарға тектоникалық және жанартаулық бедер тән, онда шөгінді қабат жоқтың қасы. Үлкен тереңдіктерде жырынды нәтижесінде пайда болған аумақтар орналасқан. Жайпақтау баурайларында шөгінділердің сырғып түсуі кең тараған және олардың бөктерінде ірі шөгінді шлейфтер жиналады.


Қазіргі уақытта құрлық және Дүниежүзілік мұхит түбі бедерінің формаларына қарай негізгі 3 типке бөлеміз: геотектуралар, морфоқұрылым және морфомүсіндер. Бұндай типтерге бөлу бедердің фопмаларының көлеміне және олардың шығу тегіне байланысты. Геотектураларға Жер қыртысы бедерінің оң және теріс формалары - материктер және мұхиттық шұңғымалар жатады. Және де геотектураларға үлкен тау жүйелерін, платформалық жазықтар, теңіз ойыстарын жатқызамыз. Бұл нысандар төменгі тәртіпті тектоникалық қалыптастыруды қиындатады, нақтырақ айтсақ: тау жотасы, бұйраттар, шоқылар, үстірттер – барлығы морфоқұрылым деген атауына ие. Геотектуралар және морфоқұрылымдар бедер құрастырушы және геологиялық әрекеттер жүріп жатқан бет болып табылады, және онда формалар пайда болады, оларды – морфомүсіндер деп айтамыз.
Мұхиттық геотектуралардың ерекшеліктері:

  1. Жер қыртысының аз қуатты болуы, тынық мұхитының орталық бөлігінде 4-5 км-ге дейін (материктерде Жер қыртысының қалыңдығы жазықтарда 30-40 км, ал тау массивтерінің астында 80 км-ге жетеді);

  2. Морфоқұрылымдардың оңай құрылысы, әдетте простое построение морфоструктур в основном линейного типа (валов, котловин и др.), образование которых связано с дли­тельными однозначными движениями земной коры;

  3. тектоникалық қозғалыстардың неғұрлым белсенділігі нәтижесінде туындаған шағын жарылғыш деформациялар;

  4. мұхит түбіндегі көлемді аумақтарда және опырылу аймақтарында вулканизмнің дамуы;

  5. мұхиттық жоталар жүйесінің болуы;

  6. эндогенді жер бедерінің қалыптасу процесінің дамуы;

  7. мүсіндік формалардың құрылымдарға тәуелді болуы.

Дүниежүзілік мұхит аясындағы Жер қыртысының маңысды типтеріне материктік(континентальды), субматерикті және мұхит қыртысы. Жер қыртысының мұхит түбі бедері негізгі үш санатқа сәйкес келеді: материктік қайраң, өтпелі зона (материктік беткей және аралдық доғалар), Дүниежүзілік мұхит ложасы.
Шельф
Шельф - теңіздер мен мұхиттардың жағаларын жиектеп жататын, су астындағы саяз жазың. Ені - бірнеше километрден 1300 км-ге жетеді, ауданы - Дүние жүзілік мұхит түбінің жалпы ауданының 8 %-індей. Бұл 130-140 м (орташа есеппен) тереңдікте материктік беткейге айналады. Материктік қайраң - ені құбылмалы (1-2 км-ден 1200-1500 км-ге дейін) материктердің су басқан жиектерінің жоғарғы таяз бөлігі (терендігі орта есеппен 200 м-ге, кейде 400 м-ге дейін). Материктік қайраңның ең енді болігі Еуразияның Солтүстік жағалауымен шектелген, мұнда оның сыртқы шекарасы Солтүстік Мұзды мұхитқа жүздеген км-ге суғына еніп жатыр. Ол Атлантиканың Еуропа мен Америка жағалаулары мен Патагонияда өте енді болып келеді. Материктік қайраңның ең енсіз бөлігі Тынық Мұхитта Солтүстік және Оңтүстік Американың батыс жағалауы бойын тұтастай алып жатыр. М.қ. шегінде мұнай, газ өңдіріледі және бұдан баска да біркатар пайдалы қазбалар өндіру мүмкіндіктері зерттелуде. 
Шельф бедерінде субаэральды пайда болу формалары көрсетілген. Және де Дүниежүзілік мұхит деңгейінің эвстатикалық ауытқуларының нәтижесінде пайда болған морфомүсіндер. Шельф бедерінің басым болатын келетін формасына, мұхитқа қарата еңістеу жатқан – жазықтарды жатқызамыз.. В некоторых случаях равнины ослож­нены резкими поднятиями, скалами, подводными долинами — про­должениями наземных рек, моренными нагромождениями, песча­ными грядами.

жүктеу/скачать 244,95 Kb.

Достарыңызбен бөлісу:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   17



©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз
    Басты бет