Өнімнің  бір теңгесіне жұмсалған шығындарды талдау

Өнімнің бір теңгесіне жұмсалған шығындар – кәсіпорын бойынша өнімнің өзіндік құнының деңгейін сипаттаушы маңызды көрсеткіш. Біріншіден, ол экономиканың кез-келген саласында есептеліне алады;  екіншіден, ол өзіндік құн мен пайда арасындағы байланысты бейнелей алады.

       Кәсіпорын бойынша  өнімнің 1 теңгесіне жұмсалған шығын (Ш_1тг.) деңгейін анықтау үшін өнім өндірісі мен оны сатуға кеткен шығындар сомасын (Ш_жалпы) ағымдық бағадағы жалпы өнім құнына (Q) бөлу керек:

 

Ш_1тг = 

       Мұндағы: Ш_1тг - өнімнің 1 теңгесіне жұмсалған шығын; Ш_жалпы - өнім өндірісіне жұмсалған жалпы шығындар сомасы; Q – ағымдық бағадағы жалпы өнім құны; V_жалпы – натуралды өлшемдегі жалпы өнім көлемі; Y_i – жеке өнім түрінің жалпы өнім көлеміндегі үлес салмағы;  - өнім бірлігіне айнымалы шығындар; Б_і - өнім бірлігінің бағасы; А- тұрақты шығындар сомасы.

       Егер осы көрсеткіштің деңгейі жеке өнім түрі бойынша есептелсе, онда келесі үлгі қолданылады:

           Ш_1тг =                

9.8-Кесте. Өнімнің 1 теңгесіне жұмсалған шығын деңгейін факторлық талдау

1) кәсіпорынның өндірістік қуатын толығырақ пайдалану жолымен өндіріс көлемін арттыру (Р↑V);

2) еңбек өнімділігін жоғарылату, шикізат пен материалдарды үнемді пайдалану, өндірістік ақауды кеміту жолымен өндірістік шығындарды кеміту.

       Осы бағыттар бойынша өнім бірлігінің өзіндік құнын төмендету резерві келесідей есептелінуі мүмкін:

Р↓z= z_м  - z_н =           

       Өндіріс көлемін арттыру резерві өндірістік бағдарлама жасау негізінде қосымша сату каналдарын анықтау жолымен есептелінеді.  Өндіріс көлемін қолда бар өндірістік қуат шегінде көбейткенде тек айнымалы шығындар ғана өседі, әдетте, тұрақты шығындар сомасы өзгеріссіз қалады, нәтижесінде өнімнің өзіндік құны төмендейді.    Шығындарды кеміту резервтері әр шығын бабы бойынша есептелінеді (жаңа техника мен технология енгізу, еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру, сапалы материалдар тұтыну, т.б.).

       Инновациялық шараларды енгізгеннен кейін болатын жалақы шығынының үнемі (Р↓Ж) тиісті шараларды енгізгеннен кейінгі өнімнің еңбек сыйымдылығы (ЕС_ж) мен оған дейінгі еңбек сыйымдылық (ЕС₀) арасындағы айырманы жоспарланған  сағаттық жалақы (Ж_ж) мен жоспарлы өндіріс көлеміне (V_ж) көбейту жолымен анықталады:

 Р↓Ж = (ЕС_ж - ЕС₀) * Ж_ж * V_ж             

        Сонымен бірге үнемделген жалақы сомасы төленуі тиіс әлеуметтік салық сомасына көбейтілуі тиіс.

       Материалдық шығындарды төмендету резерві (Р↓М):

 Р↓М = (М_ж - М₀) * V_ж  * Б_ж                

 Мұндағы: М_ж ,М₀ - өнім бірлігінің жоспарлы және нақты (базисті) материал сыйымдылығы; Б_ж  - материал бірлігінің жоспарланған бағасы.

       Негізгі қорларды ұстау шығындарын кеміту резерві (Р↓А)  - қажетсіз негізгі құралдарды сату, ұзақ мерзімге жалға беру, есептен шығару жолымен қол жеткізілген негізгі қорлардың бастапқы құнын кеміту резервін (Р↓НҚ) олардың амортизация нормасына (Н_а) көбейту жолымен анықталады:

                 Р↓А= Р↓НҚ * Н_а                  

       Негізгі құралдар құнының кемуіне байланысты  төленетін мүлік  салығының сомасы  да кемитіндігін ескеру қажет.

       Өндіріс көлемін арттырумен байланысты қосымша шығындар (Ш_Қ) көлемін анықтау үшін өндіріс көлемін арттыру резервін (Р↑V) өнім бірлігіне жұмсалатын айнымалы шығындарға көбейту қажет (в):

                    Ш_Қ= Р↑V * в                    

       Мұндай есептеулер әр өнім түрі бойынша, қажет болса әр инновациялық шара бойынша жасалынуы тиіс.

       Өндірістік шығындарды кеміту мен пайда сомасын арттыру резервтерін іздестірудің бір жолы - өндіріске қажетті құрал-жабдықты дұрыс таңдау.  Мысалы, қандай да бір өнім түрін құрал-жабдықтың түрлі нұсқаларын пайдалану арқылы өндіруге болады және олардың сипаттамасы 9.9-кестеде келтірілген.

9.9-Кесте. Құрал-жабдықты таңдау нұсқалары

       Шешім қабылдаушы тұлға құрал-жабдықтың қай нұсқасы қандай өндіріс көлемінде тиімді болатындығын анықтауы керек. Ол үшін критикалық өндіріс көлемі анықталады, яғни екі нұсқа бойынша шығындар сомасы теңестіріледі:

9000 + 4х = 14000 + 3,5х

х=10000 бірлік

       Осылайша В мен С нұсқалары үшін де критикалық өндіріс көлемі анықталады:

14000 + 3,5х = 20000 +3х

х=12000 бірлік

       Яғни, өндіріс көлемі 10000 бірлікке дейін құрал-жабдықтың А нұсқасы, 10000-12000 бірлік аралығында В нұсқасы, 12000 бірліктен асқаннан бастап С нұсқасы тиімді.   

       Айталық, өндіріс көлемі 20000  бірлік кезінде жабдықтың А нұсқасы таңдалды делік, осы шешімнің экономикалық негізділігіне баға беру үшін үш нұсқа бойынша жалпы шығын сомасын  салыстырамыз:

А нұсқасы : 9000 + 4* 20000  = 89 000  мың тг. 

С нұсқасы:  20000 + 3*20000 = 80000   мың тг.

       Сонда, оңтайлы емес басқару шешімін қабылдау салдарынан кәсіпорынның шеккен зияны 9 млн. теңгені құрайды (80000 -89000), демек шешім қабылдаушы тұлға жабдықтың С нұсқасын таңдауы керек еді. Бұл жоғарыдағы есептеу нәтижесінің дұрыстығын көрсетеді.