5 в 010200 «Бастауышта оқытудың педагогикасы мен әдістемесі» мамандығына арналған

1. 
   С. Желдербаева. Мәнерлеп оқу, А., 1992
   
2. 
   Т.М.Әбдікәрім. Әдебиеттік оқу, А., 2014
   
3. 
   Ә. Дайырова, С. Тілешева. «Әдебиеттік оқу кітабына» методикалық нұсқау, А., 1982
   
4. 
   Б.Т. Қабатай, С.Р.Рахметова, Ә.С. Амирова, А., 2013
   
5. 
   С.Рахметова, Қазақ тілін оқыту әдістемесі, А.,1991
   

Жоспар:

2. Байланыстырып сөйлеу жұмыстарының мақсаты мен оған қойылатын методикалық талаптар

Шығарма жаздырғанда балалардың өз тәжірибесіне сүйеніп, бойындағы білімін, дағдысы мен шеберліктерін жарыққа шығаруға, іске асыруға жол беру керек. Методист Ш. Кәрібаев: «Шығарма жаздыру жұмысы оқытушының үнемі басшылық етіп отыруын керек қылады. Өйткені не болса, соны я кез келген тақырыпты жаздыра беруге болмайды. Оқушылармен тиісті әңгіме жүргізіп, байқап сұрастыра отырып, шындыққа үйлесетін, шамасы келетін, жақсы білетін, еркін меңгеріп айта алатын материалды жаздырған дұрыс», – дейді. Сондықтан қандай жағдайда болмасын, мазмұндама мен шығарма мұғалімнің басшылығымен дұрыс әдіс арқылы жүргізілгенде ғана белгілі бір нәтиже береді, көзделген мақсатқа жетеді. Ол үшін мұғалім бұл жұмысарға қойылатын методикалық талаптарды жақсы білуге тиіс.

Бастауыш мектептерде жүргізілетін тіл дамыту жұмысы негізінен мынадай мақсаттарды көздейді: 1) оқушылардың байқағыштық ойлау қабілеттері мен тілін, дүние танымын дамыту, әр нәрсені салыстыра талдап салыстыру негізінде өз беттерімен қорытынды шығара білуге үйрету; 2) оқушыларға қазақ әдеби тілі нормасына сай, өз сезімін, ойын дұрыс жазып бере алатындай дағдылар, шеберліктер қалыптастыру; 3) оқушыларды ана тілін сүюге, оның алтын қорын, тамаша сырлы, көркем де нәзік сөз байлығын қолдана білуге және оны сезініп, құрметтей білуге тәрбиелеу; 4) қазақ тіл ғылыми табысы негізінде оқушылардың жазу тілін дамытуға септігі тиетін мазмұндама мен шығарма жұмыстарының оңай да тиімді түрлерін іріктеп алып ұсыну; 5) шығарма мен мазмұндама текстері арқылы балаларды өз Отанына шын берілген патриот, бір-біріне достық, интернационалдық рухта, бауырластық сезімге, қоғамымызға саналы де белсенді қызмет ете білуге тәрбиелеу.

Балалардың тілін дамыту, оларды байланыстырып сөйлеуге үйрету жұмыстарының бұл мақсаттары мұғалімдердің озық тәжірибелері мен ғылыми эксперименттердің ең жақсы нәтижелеріне сүйене отырып, бір ізге келтірілген методиканы басшылыққа алып жұмыс істегенде ғана іске асады.

Бұл жұмыстарға қойылатын методикалық талаптардың бастылары:

1) Берілген тақырыпты ашып көрсете білу, оқушы өзінің жинаған материалын берілген тақырыптағы негізгі ойды көрсететіндей етіп іріктеуі қажет. 2) Жазылған жұмыстың мазмұнды болуы, балалардың жазған мазмұндамалар мен шығармалары орфографиялық, пунктуациялық жағынан ған емес, мазмұны жағынан да, ойдың реңін білдіруі, сөйлемдердің арасындағы байланыстардың дұрыстығы т.б. жақтарынан да бағалануға тиіс. 3) Оқушы материалды ешбір қайшылықсыз, белгілі бір ретпен, жүйелі түрде баяндауға тиіс, яғни алдын ала синтездеу жұмысы дұрыс ұйымдастырылып, саналы түрде өткізілуі қажет. Оқушы әуелі не жөнінде, одан кейін нені айтатынын толық синтездеп, жоспар жобасын жасап алады. Сөз, сөйлем қалдырып кетіп, ойдың күрт үзіліп, байланыссыз қалуынан сақ болған жөн. 4) Оқушылар айтайын деген ойын дәлме-дәл, анық білдіретіндей етіп, сөздерді, материалдың ішіндегі негізгілерін, таңдап қолдануға тиіс (мысалы, ІІІ класс оқушысы «Мәншүк» тексті бойынша мазмұндама жазғанда, «жаудың жаңбырша жаудырған оғы» деген тіркесті сол қалпында беруге тырысып, «жаудың тамаша жаудырған оғы» деп жазған. Мұндай қателерге жол бермеу үшін, сөз іріктеу, сөйлем құрастыру т.б. тексті анализдеу, синтездеу жұмысына дұрыс мәне берген жөн. 5) Басы артық сөз қолдану, қыстырма сөз қолдану, бір сөздің бірнеше рет қайталануы сияқты кемшіліктерге жол бермеу шарасы жасалуға тиіс. (Мысалы, «қар ери бастасымен, қызғалдақтар шыға бастады», «Күн жауды, күн жауған соң, жер су болады», «Қарғаның қарны ашты», Сосын ол тамақ іздеді. Сосын қарға келіп қонды»). 6) Оқушы жазба жұмысында сөйлемдерді белгілі бір формада қарастыратын болсын, яғни бір сөйлем өткен шақта, екінші сөйлем келер шақта тұрмасын («Мен тауға бардым. Күн ыстық болады»). 7) Жергілікті ауызекі сөйлеуде қолданылатын сөздерді жазуда қолдануға дағдылнбау керек («Там төбесін қар басып қалды»; «Жейдесі су болды», «Азанда бүлдірген теруге кетті»). 8) Жазба жұмыстарын жетілдіре білу дағдыларын оқушылар міндетті түрде меңгерген болуға тиіс, яғни жазба жұмыстарының орфографиялық, пунктуациялық, лексикалық қателерін оқушы мұқият қарап, тексеріп шығатын болсын. Мұнда тіпті кейбірқате құрастырылған сөйлемдерді жөндеуге де жол беріледі.

Міне, бастауыш кластардағы тіл дамыту, байланыстырып сөйлеуге үйрету жұмыстарының барлығы да осы көрсетілген талаптарды орындау жолына бағытталады.

1. 
   Байланыстырып сөйлеуге үйрету жұмыстарының мақсаты қандай?
   
2. 
   Балалардың тіліне қойылатын негізгі талаптарды айтыңдар.
   
3. 
   Бастауыш мектеп балаларына шығарма жаздыру үшін мұғалім қандай басшылық жасайды?
   

1. 
   С. Желдербаева. Мәнерлеп оқу, А., 1992
   
2. 
   Т.М.Әбдікәрім. Әдебиеттік оқу, А., 2014
   
3. 
   Ә. Дайырова, С. Тілешева. «Әдебиеттік оқу кітабына» методикалық нұсқау, А., 1982
   
4. 
   Б.Т. Қабатай, С.Р.Рахметова, Ә.С. Амирова, А., 2013
   
5. 
   С.Рахметова, Қазақ тілін оқыту әдістемесі, А.,1991
   

1.Мәнерлеп оқу деген не?

2. Мәнерлеп оқудың жолдары

Бастауыш класс оқушылары алғаш мектеп табалдырығын аттап, сауат ашуға ұмтылған кезден бастап әрбір үйренген дыбыстың таңбасын жазып, оқып дағыдланады. Алғаш екі әріптің басын қосып оқыған кезде оның мағынасын түсінуге тырысады. Біртіндеп екі-үш буынды сөздерді, екі-үш сөздерден тұратын сөйлемдерді оқып үйренеді. Осы кезден бастап балалар не оқыса да түсініп, дұрыс оқиды. Оқуға қойылатын түсінік, дұрыс оқу талаптарын саналы меңгере бастағаннан соң-ақ бала сөйлемдегі сөздерді біршама жылдамдықпен бір-біріне ұластыра оқып кетеді. Оқыған сөйлемнің мағынасына, абзацтағы бірнеше сөйлеммен айтылған ойды ұғып, сол арқылы белгілі тақырыптың мазмұнына түсінеді. Бұл процесс бастауыш класта жеңілден ауырға қарай деген дидактикалық принциппен бала психологиясының дамуына, тілдік материалдарды жүйелі меңгеруіне тікелей байланысты дамиды.

Бастауыш класс мұғалімдері алдындағы оқушының оқуға қаншалықты төселгенін арнаулы есеп жүргізу арқылы бақылап отыратыны белгілі. Балалар саналы түрде түсініп, дұрыс оқуға төселгенде тексті қиындықсыз біршама жылдамдықпен оқиды. Текстегі сан алуан оқиғалар, құбылыстар, іс-әрекеттер бірден оқылмайтынын түсінеді. Мәнерлеп, әсерлі оқуға талпынады. Оқу үлгісінің түрлерін мұғалім көрсетіп береді, үйретеді.

Мәнерлеп оқу дегеніміз – қарапайым сөйлеу тіліне жақын, еркін оқу. Қарапайым сөйлеу деп күнделікті тұрмыс-тіршілігімізде бір-бірімізбен қарым-қатынас жасағанда алуан түрлі дыбыс құбылысына түсіріп сөйлеуді айтып жүрміз. Өйткені, адамдар бір-бірімен сөйлескенде әр түрлі оқиғалар, хабарлар, көріп-білгендері туралы әңгімелейді және сол әңгімелерін өте шебер, әсерлі жеткізеді. Ондайда тыңдаушының қаншама әсер алатыны белгілі.

Ал мектеп практикасына келсек, оқу мен сөйлеудің арасында алшақтық мол. Алайда, осы екеуінің арасындағы ажырамас тұтастық пен байланысты түсініп оқу қажет-ақ. Сөйлеу тіліндегідей етіп ешкім де оқи алмас, бірақ сөйлеу әуеніне жақын оқуға мүмкіндік мол.

Ол үшін мәнерлеп оқуға жаттықтыру барысында мұғалім әңгімелеу үлгісінің бірнеше түрлерін магнитофон таспасына жазып алып тыңдатуына болады. Балалардың саяхат кезіндегі немесе белгілі бір кинофильмнен алған әсерлерін әңгімелетіп отырып, магнитофонға жазып алып, оны қағазға түсіріп, сол әңгімені айтқан баланың өзіне қайта оқытса, екеуі екі бөлек дүние болып шығады. Өйткені, оқушы өзінің еркін сөйлескен әңгімесін тексін қағаздан оқығанда сөйлеу кезіндегі эмоциялық әсерінен айырылып қалады. Әрине, бұндай кезде сөйлеу аппаратының қызметі де, дауыс та оқушы дағдысы мен икемділігіне бағынады. Соның салдарынан балалар үшін де, үлкендер үшін де мәнерлі көркем оқу мен қарапайым сөйлеудің бір-бірімен ешқандай байланысы жоқ сияқты көрінеді. Оқу мен сөйлеудің байланысын түсініп, салыстыра отырып жаттығулар түрлерін жасап үйренсе, олардың ұқсастығы мен айырмашылығы анық көрінеді. Көркем сөз шеберлерінің күйтабаққа жазылған сөздерін тыңдату арқылыда мәнерлеп оқу, көркем оқу дегеннің не екендігі туралы ұғымдар беруге болады.

Сондықтан бастауыш класс мұғалімдері балалар аудиториясында оқылатын әрбір көркем шығарманың көркемдігін сақтай отырып мәнерлі оқып береді. Сонда ғана оқушы әрбір көркем туындыдан эстетикалық ләззат алады. Онсыз оқудың құны болмайды.
Бақылау сұрақтары:

1.Мәнерлеп оқу деген не?

2.Мәнерлеп оқудың қандай жолдары бар?
Әдебиеттер:

1. 
   С. Желдербаева. Мәнерлеп оқу, А., 1992
   
2. 
   Т.М.Әбдікәрім. Әдебиеттік оқу, А., 2014
   
3. 
   Ә. Дайырова, С. Тілешева. «Әдебиеттік оқу кітабына» методикалық нұсқау, А., 1982
   
4. 
   Б.Т. Қабатай, С.Р.Рахметова, Ә.С. Амирова, А., 2013
   
5. 
   С.Рахметова, Қазақ тілін оқыту әдістемесі, А.,1991
   

1.Оқушыларлды мәнерлеп оқуға даярлау

2.Сөйлеу техникасының тәсілдері

Оқушыларды мәнерлеп оқуға даярлау үшін алдымен сөйлеу техникасына жаттықтыру, дыбыстау мүшелерінің қызметін дұрыс түсіндіру керек.

Бастауыш класс оқушылары көркем шығарманы мәнеріне келтіріп, әсерлі оқуы үшін алдымен өзінің анатомиялық мүшелерінің қызметін, соның ішінде дыбыстау мүшелерінің қызметін жетік біліп, әрбір тіл дыбысы қалай жасалады, қалай естіледі, қалай оқылады дегенге баса назар аударып жаттығуы қажет.

Ана тіліміздегі 37 дыбыс қанша сөйлесек те қажетімізге жарап, оралымды сөз, әуезді үн болып естіліп жататыны ғажап емес пе?! Сол дыбыстардан сөз, сөзден сөйлем, сөйлемдерден күнделікті тұрмыстық қарым-қатынас жасайтын ой өрбіп, небір көркем туындылар өркен жайып жатыр.

Сөйлеу техникасын жете меңгерген ұстаз өз шәкіртінің де дұрыс сөйлеуіне ерекше назар аударады, тіл дыбыстарын анық та ашық айтуға үйретеді. Үлгісін өзі көрсетеді. Сөйлеу техникасына мыналар жатады: Тыныс алу (ауаны ішке жұту мен сыртқа шығару), дауыс, дикция.

Дыбыстау мүшелері негізгі үш бөліктен тұрады:

1. Өкпе.

2. Тамақ.

3. Қуыс мүшелері (ауыз қуысы мен мұрын қуысы).

Өкпенің атқаратын қызметі өте зор. Өкпе кеуде кеңістігіне орналасқан тыныс алу мүшесі. Ауаны ішке тартқанда өкпе үлкейіп, кеудені керіп тұрады да, ауаны сыртқа шығарғанда семіп қалады. Осы ауаны (демді) ішке тарту мен сыртқа шығарудың арасында секундпен есептеуге келмейтіндей жылдамдықпен үздіксіз процесс жүріп жатады. Оны тек осы заманғы техника жаңалықтарымен ғана бақылауға болады. Оқудың, сөйлеудің әсерлі де мәнерлі, құлаққа жағымды естілуі тек қана дұрыс, еркін дем алуға тікелей байланысты. Еркін дем алмаған жағдайда сөз анық естілмей, сөйлем мағынасы сақталмай, бір сөйлемнің аяғы екінші сөйлемнің басы қай жерден аяқталып, қай жерден басталғанын ажырату қиынға түседі. Сондықтан дем алу ерікті дем алу, еріксіз дем алу болып бөлінеді.

Ерікті түрде дем алғанда өкпеге енген ауадан көкірек пен қабырғаның жоғарғы жағы көтеріліп, қабырғаның төменгі жағындағы бүлкілдек еттері (диафрагма) қозғалысқатүседі. Сонда еркін, терең тыныс алады. Қайтқан ауа мұрын қуысы арқылы шығады. Мұның гигиеналық пайдасы зор.

Еріксіз дем алу көбіне сөйлеу тілінде асығыстықтан, жүріп келе жатып сөйлегенде, жиі кездеседі. Шығарма оқу барысында өзінің дұрыс дем алуын басқара алмаған мұғалім де, оқушы да келістіріп мәнерлі оқи алмақ емес. Сондықтан ерікті дем алуды қалыптастыру үшін үнемі жаттығулар комплекспен жасап үйрену қажет. Қабырға мен құрсақ қатарын босаңсыту.

1. Дыбыстау мүшелерін атаңыздар.

2. Сөйлеу техникасының артықшылығы неде?

Әдебиеттер:

1. 
   С. Желдербаева. Мәнерлеп оқу, А., 1992
   
2. 
   Т.М.Әбдікәрім. Әдебиеттік оқу, А., 2014
   
3. 
   Ә. Дайырова, С. Тілешева. «Әдебиеттік оқу кітабына» методикалық нұсқау, А., 1982
   
4. 
   Б.Т. Қабатай, С.Р.Рахметова, Ә.С. Амирова, А., 2013
   
5. 
   С.Рахметова, Қазақ тілін оқыту әдістемесі, А.,1991
   

1.Дауыс сазы

2.Оқудағы дауыстың маңызы

Дауыс сөйлеуші адамның сөзін, өзіндік үнін, көңіл күйін тыңдаушыға бағыттап отырады.

Дауыстың естілуі – тию – физиологиялық әрекеттің нәтижесі.

Адам сөйлеуге ыңғайланғанда тыныс алу мүшесі арқылы ауа жұтады. Осы кезде өкпе кеңейіп, сөйлей бастасымен, өкпедегі ауа сыртқа қарай шығуға бағытталады. Өкпеден қайтқан ауа тамақтағы дауыс шымылдығының аз-кем тосқауылына кездеседі. Себебі дауыс шымылдығы дегеніміз тамақтың ішкі жағында кеңірдектің екі жағынан бір-біріне қарсы біткен жиырылмалы ет. Ол бірде керіліп, бірде жымдасып тұрады. Өкпеден ауа қайтқанда осы дауыс шымылдығы керіліп тұрса, діріл пайда болып үн шығады.

Ал дауыс шымылдығы жиырылып тұрса, діріл пайда болмай, үннен гөрі баяу сылдыр пайда болады. Яғни дауыс шымылдығының керіліп, жиырылуынан шыққан үн таза дауыс деуге болмас еді. Енді ол қуыс мүшелеріне түседі. Онда мұрын қуысы мен ауыз қуысындағы дыбыстау мүшелерінің күшейткіштеріне (резонаторларына) тікелей байланысты болады. Себебі, мұрын қуысындағы кеңсіріктің, ауыз қуысындағы кішкене тілдің, таңдайдың, тістің, жақтың тағы басқалардың дұрыс орналасуы, түзу болуы дауыстың дұрыс шығуына мол әсер етеді. Мысалы, кеңсіріктің, кішкене тілдің өз орнынан сәл ауытқуы, қисаюы, ауруға ұшырауы дауысты бұзады. Біз өмірде сирек те болса естіп жүретін «маңқа», «мыңқылдап сөйлейді», «дауысы қарлығып қалыпты» т.б. деген сөздер осы дауыс күшейткіштерінің қызметі мен дауыс шымылдығы ауруға ұшыраған жағдайда болады. Кейде дауыс кеңістігінің ауруға ұшырауына байланысты дауыста сырыл пайда болады. Сондықтан әркім өзінің дыбыстау мүшелерінің атқаратын қызметін жете түсініп, оның гигиеналық жағына ұқыптылықпен қарауы керек.

Әр адамның өзгеге ұқсамайтын өз дауысы болады. Алайда, сирек те болса ұқсас дауыстылар да кездеседі. Соның өзінде өзіндік өзгешелігі болады. Барлығы ортақ табиғи негізгі дауыспен қатар, әрбір адамда қосымша дауыс сарыны немесе оберетондар болады. Сол оберетондар арқылы адамның жеке-дара өз дауысы жасалынып, үні таза шығады.

Дауыс белгілі жаратылыс заңдылығымен бірде төмен, бірде жоғары, бірде орташа қалыпта сан рет алмасып, жылыстап қайталанып отырып сөйлеу әуенін түзейді.

Дауыстың өзіндік сапалары – дауыстың күші, дауыстың тазалығы, дауыстың беріктігі, дауыстың икемділігі, тұрақтылығы мен шыдамдылығы.

Дауыстың осы сапаларын жетілдіріп, байқап фонетикалық дыбыстық, буындық жаттығулар жасап, сөзге, сөз тіркестеріне қойылатын екпінді ажырата білу міндет.

Әркім өз дауысының мүліктерін байқап, оқылатын тексте, сөйлеген сөзде дауысты қалай икемдеу керегін өзі ғана белгілей алады.

Әркімнің өз дауысы болады дедік. Бірақ, менің дауысым осындай деп, өзінің дауысын оқу кезінде, сөйлеу кезінде аңғарып, жаттықтырмаса көркем шығарманың түрлі жанрларын оқу кезінде текстіге дауыс қоя алмайды.

Оқылатын шығарманы мұғалім жан-жақты талдап, қай жерін қалай оқу керек, дауыс қай жерде көтеріледі, төмендейді, орташа қалыпқа түседі деп дайындалады. Дайындалып, дауысты дұрыс қойып оқығанда мазмұнды жұмыс болады.

Мектепке қарай жүгірдім,

Қолымды тұңғыш қойдым да,

Бетін бір аштым білімнің.

Сапқа да тұрдым, ту алдым,

Келді деп менің кезегім;

Әкемдей сонда қуандың

Советтік менің өз елім!

Аспанға ұштым, көк көрдім,

Өмірге құлаш кең аштым,

Бәрін де көзден өткердім.

Аралап оймен кеземін.

Таппадымсенен артық жай,

Советтік менің өз елім!..

Ал кейбір шығармалар мазмұн мағынасына қарай керісінше қаталдау дауыс биіктігін бірде жоғары, бірде төмен алып, мазмұнына икемдеп оқуды қажет етеді.

Оқ борап, снарядтар қаққанда ызың.

Қаптаған қалың жаудан тайсалмаған,

Мен көрдім пилоткалы қазақ қызын.

Бойында күш-жігері тасқын оның.

Ерлермен тізе қосып атакада,

Оғымен қырғын майдан ашты жолын.

Жауына қаһар тігіп қатуланған.

Отан үшін шайқасақан ауыр күнде,

Төнсе де өлім қаупі, жасымаған.

1.Оқудағы дауыстың маңызы неде?

2.Дауыстың өзіндік сапалары

Әдебиеттер:

1. 
   С. Желдербаева. Мәнерлеп оқу, А., 1992
   
2. 
   Т.М.Әбдікәрім. Әдебиеттік оқу, А., 2014
   
3. 
   Ә. Дайырова, С. Тілешева. «Әдебиеттік оқу кітабына» методикалық нұсқау, А., 1982
   
4. 
   Б.Т. Қабатай, С.Р.Рахметова, Ә.С. Амирова, А., 2013
   
5. 
   С.Рахметова, Қазақ тілін оқыту әдістемесі, А.,1991
   

1. Дыбыс тазалығы

2.Дауысты дыбыстардың айтылуы

Айтудың (дикция) ашықтығы мен тазалығы.

Мұғалім мектеп табалдырығын алғаш аттаған балалардың сауатын ашып, оқу – жазуға үйретеді. Мұғалім балаға нені қалай үйретсе, солай қалыптастады. Сондықтан мұғалімнің өз сөзі анық, ашық айтылуы тиіс. Оның сөйлеу тілінде, сөзінде, дыбыстарында мүкіс болмауы керек, себебі шәкірт өз ұстазына еліктейді. Шәкірттер алдында сөйлеген әрбір сөзіне жауапкершілікпен қарап, асықпай сөйлеуге, әрбір тіл дыбыстарын анық, таза айтуға қалыптасуы міндетті. Егер әрбір тіл дыбыстарының артикуляциясын (жасалуын) дұрыс меңгеріп дыбыстаса, әрбір тіл дыбысы анық айтылады. Дыбыстың анық, ашық таза айтылуы буындардың анық, ашық айтылуына, буындардан тұратын сөздердің анық айтылуына, сөздер мен сөз тіркестерінен тұратын сөйлемдердің анық, таза естілуіне жағдай жасайды. Сол арқылы тұтас текстің мән-мағынасын түсініп оқуына жетелейді.

Тіл дыбыстарының артикуляциясын меңгеруді баланың сөйлеу тілі шыққаннан бастап, ата-анасы, балалар бақшасының тәрбиешілері үйретеді. Мектеп жасындағы баланың тіліндегі кемшілікті мұғалім тәрбиелейді.

Бала тіл дыбыстарын дұрыс меңгеру үшін жас кезінен өлең айтып, тақпақ, жаңылтпаш, жұмбақтар шешіп, ертегілер айтып өссе, дыбыстау мүшелері жетіліп, тіл дыбыстарын дұрыс айту дағдысы қалыптасады.

Оқу, жазу-сызу дамымаған заманның өзінде халық өзінің бай ауыз әдебиетінің үлгілері арқылы тіл дыбыстарын, сөзді анық айтуды, дұрыс сөйлеуді қазіргі педагогикалық білімі бар мамандардан артық болмаса кем үйретпеген.

Атақты әншілеріміз Бибігүл мен Розаларды, Ермек пен Әлібекті алайық. Кез келген әншінің ән тексіндегі сөздерін ұға бермейсің. Ал бұл әншілердің сөзі анық естіліп тұрады. Неге? Олар тіл дыбыстарының артикуляциясын (жасалуын) дұрыс айтады. Әрбір тіл дыбысы дыбыстау мүшелерінің қай жерінен қалай жасалатын болса, солай жасалады. Бала кездерінен дыбыстау мүшелерінің қозғалысы дұрыс қалыптасқан, өлең айту арқылы жаттыққан деп түсінуге болады. Өйткені, дыбыстау мүшелерінің қызметі бала кезде қалыптасатыны адам анатомиясынан белгілі. Сондықтан дыбыс артикуляциясын дұрыс меңгерген адамның дикциясы анық, ашық болады екен. Радио мен телевизордың дикторларын – «диктор» деп атауымыз да осы дикцияның анықтығына байланысты шыққан.

Тіл ғылымының бір тарауы фонетика адамның дыбыстау мүшелері арқылы жасалатын мән-мағынасы бар тіл дыбыстарын тексереді. Дауыс шымылдығының бірде керіліп, бірде жиырылып тұруынан дыбыстар дауысты, дауыссыз болып жіктеледі. Олар мұрын қуысы мен ауыз қуысына түсіп, тілдің, жақтың, еріннің, тістің, таңдайдың т.б. мүшелердің қатысуымен өңделеді, әрленеді, бір-бірінен жасалуы жағынан өзгешеліктерге ұшырайды.

Мысалы тілдің қызметін алайық. Тіл – ауыз қуысындағы жылжымалы мүше. Тілдің ілгері, күрек тістің түбіріне қарай жылжуынан жіңішке дауыстылар [ә,ө,і,ү,е] жасалады. Тілдің артқы, жұмсақ таңдайға қарай жылжуынан – жуан дауыстылар [а, о, ұ, ы]жасалады.

Ал тілдің ұшы жоғары көтеріліп, қатты таңдайға соғылуынан н, л, ч дауыссыздары, тілдің ұшының таңдайға тиюінен р, ж, ш. т.б. дауыссыздары, тілдің ортасы көтеріліп таңдайға жуықтаса к, г дауыссыздары жасалады.

Сондықтан қазақ тіліндегі 37 дыбыстың дыбыстау мүшелерінің қай жерінен жасалып тұрғанын, қалай жасалатынын жетік білмейінше текстегі сөйлемнің сөздерін анық, ашық дауыспен оқу дәрежесіне көтеріле алмаймыз. Мұғалімнің өзі тіл дыбыстарын жетік білмесе, шәкіртіне де дұрыс талап қоя алмайтыны белгілі.

Дауысты дыбыстардың айтылуы. Дауысты дыбыстар 12. Өкпеден қайтқан ауа дауыс шымылдығына соғылғанда, дауыс шымылдығы керіліп тұрады, діріл пайда болып үн шығады. Ол үн қуыс мүшелерінің кедергілеріне ұшырамай еркін шығады. Кедергісіз шыққандықтан созып айтуға келеді, буын құрайтыны да сондықтан. А-дам-дар, ба-ла-лар, ә-ке-ле-рі-міз.

Қуыс мүшесіндегі тіл, жақ, ерін дауысты дыбыстың еркін шығуына кедергі жасамайды, бірақ өңдеп, түрлендіріп әр түрлі етіп шығарады. Мысалға, жақ төмен түсіп, жоғары көтеріліп қозғалып тұратындықтан дауысты дыбыс ашық, қысаң болып естіледі. Себебі, жақ төмен түскенде, ауыз қуысы кеңейіп, дыбыс ашық, анық естілсе, жақ жоғары көтеріліп ауыз қуысы тарылатындықтан дыбыс қысаң (қысылып шығады деген) естіледі.

Еріннің алға қарап сүйірлене созылуынан еріндік дауыстылар жасалса, еріннің езуге қарай жайылуынан езулік дауыстылар жасалады.

Тілдің ілгері, тістің түбіне қарай жылжуынан жіңішке дауыстылар жасалса, тілдің артқы жылжуынан жуан дауыстылар жасалады.
Бақылау сұрақтары:

1.Дикция деген не?

2.Дауысты дыбыстардың айтылуында қандай ерекшеліктер бар?
Әдебиеттер:

1. 
   С. Желдербаева. Мәнерлеп оқу, А., 1992
   
2. 
   Т.М.Әбдікәрім. Әдебиеттік оқу, А., 2014
   
3. 
   Ә. Дайырова, С. Тілешева. «Әдебиеттік оқу кітабына» методикалық нұсқау, А., 1982
   
4. 
   Б.Т. Қабатай, С.Р.Рахметова, Ә.С. Амирова, А., 2013
   
5. 
   С.Рахметова, Қазақ тілін оқыту әдістемесі, А.,1991
   

1.Орфоэпияның ерекшеліктері мен өзіндік сапалары

2.Дұрыс сөйлеу тәртібі
Тіл – ұлт ерекшеліктерінің бірі, ұлт мәдениетінің бір формасы.

Әдеби тіл – белгілі жүйеге түскен жазба тіл. Яғни, белгілі нормаға түсіп қалыптасқан, сан алуан стильдік тармақтары бар, қоғамдық қызметі мол тіл.

Сөйлеу тілінде жазба бетіне түспеген, тіпті түспейтін, басқаларға түсініксіз сөздер жиі ұшырай береді. Ана тілінде дұрыс сөйлейтін адам, әсіресе бала тәрбиесімен айналысатын ұстаздар сөйлеу тілі мен әдеби тілдің ара жігін ажыратып, әдеби тілмен, соның ішінде әдеби тілінің орфоэпиясымен сөйлеуі керек.

Жазба тілінде көп ұшырамайтын жергілікті жерде сөйлеу тілінде қолданылып жүретін сөздерді сабақ үстінде сөзге араластырып сөйлей берсек, балалардың әдеби тілде сөйлеуін қалыптастыра алмаймыз.

Сондықтан болашақ ұстаз, мектеп мұғалімі ұлт тілінің әдеби тіл мен сөйлеу тілінен тұратынын, әдеби тілде қандай сөздердің қалыптасып, қандай сөздердің қалыптаспағанын, сөйленетін сөзді ойланып сөйлеудің, іріктеудің керек екенін түсінуі қажет. Сонымен бірге әдеби тілде сөйлеудің орфоэпиясын меңгеруі міндетті.

Тілдегі сөздер қалай жазылса, барлығы бірдей солай оқыла бермейді. Әрине, көпшілік сөз сол қалпында оқылады. Ал кейде түбір мен қосымшаның жігінде, біріккен сөздер аралығында, қосарланған сөздерде дауысты, дауыссыз дыбыстардың бір-біріне тигізетін әсерінен, жазылуынан өзгеше оқылатын сөз, сөз тіркестері көп. Сондықтан әдеби сөйлеудің басты –басты ережелерін меңгерген дұрыс.