А. Мырзахметов атында

ББК 67.99 (5 каз) 06

ИСТОРИКО-ПРАВОВЫЕ ВОПРОСЫ СТАНОВЛЕНИЯ И РАЗВИТИЯ НОРМАТИВНОГО ЗАПРЕЩЕНИЯ ТЕРРОРИЗМА

КАК ПРОТИВОПРАВНОГО ДЕЯНИЯ

Кокшетауский университет им. Абая Мырзахметова

На Конференции обсуждались следующие вопросы:

а) установление фактически данных, характеризующих анархическое преступление как по отношению к преступнику, так и по отношению к совершенному им деянию;

б) поиск наиболее действенных законодательных и практических средств к прекращению анархической пропаганды без ущемления самостоятельности каждого отдельного государства в этом вопросе;

в) определение, что всякое содержащее признаки состава преступления анархическое действие, независимо от мотивов и способов его совершения, подлежит действию экстрадиционных договоров; принятие взаимного соглашения о запрещении свободного обращения печатных изданий, способных содействовать анархической пропаганде;

г) признание, что каждое государство обязано высылать иностранных анархистов для правосудия государства, гражданами которого они являются.

Во время Конференции 1898 года еще не было понятия «терроризм», поэтому оперировали термином «анархия».

На Конференции обсуждался вопрос о трудности определения анархического преступления, но бесспорным оставался признак анархизма – цель нарушения государственного или общественного строя.

Была отвергнута попытка выработать Международный кодекс репрессивных мер против анархизма, так как это бы встретило на практике непреодолимые трудности в большинстве западноевропейских стран в связи с противоречием конституционным правам этих государств.

Одним из главных международных средств борьбы с анархистами была признана экстрадиция, так как распространению анархизма преимущественно способствует безнаказанность его руководителей, которые находят себе убежище в зарубежных странах. При следовании анархистов транзитом через несоседние государства, последние обязаны препроводить их до ближайшего пограничного пункта.

Но в, то, же время преступники, распространяющие анархическую печатную пропаганду, должны быть поручены судебной власти той страны, где они напечатаны или распространены [1].

Итоговый документ был подписан участниками 21 декабря 1898 года. Общие принципы борьбы с анархизмом, закрепленные в этом документе, носили рекомендательный характер. И, как видно, на сегодня задачи, решаемые на Конференции 1898 года, остались актуальны.

В мировой прессе конца 60-х годов все чаще стали появляться сообщения об угоне самолетов, взрывах в посольствах, похищении дипломатов, провокациях и прямых нападениях на различные государственные и неправительственные представительства, а также об использовании почтовой связи для пересылки пластиковых писем-бомб.

В таких условиях резко встал вопрос о борьбе с террористическими актами в рамках международного сообщества государств. В этой связи Генеральный Секретарь ООН в своей записке от 8 сентября 1972 г. (А/8791) просил внести в повестку дня XXVII сессии Генеральной Ассамблеи ООН пункт, озаглавленный «Меры, направленные на предотвращение терроризма и других форм насилия, которые угрожают жизни невинных людей или приводят к их гибели, или подвергают опасности основные свободы» [2]. На пленарном заседании, состоявшемся 23 сентября 1972 г., Генеральная Ассамблея рекомендовала внести указанный пункт в повестку дня и передать его на рассмотрение Шестому Комитету в следующей измененной формулировке: «Меры по предотвращению международного терроризма, который угрожает жизни невинных людей или приводит к их гибели, или ставит под угрозу основные свободы, и изучение коренных причин этих форм терроризма и актов насилия, проистекающих из нищеты, безысходности, бед и отчаяния и побуждающих некоторых людей жертвовать человеческими жизнями, включая и свои собственные, в стремлении добиться радикальных перемен» [3]. Особенно важным в рассматриваемом документе является положение о поощрении продолжения изучения возможности учреждения Международного уголовного суда, который имел бы юрисдикцию над лицами, совершившими международные террористические акты [3].

В результате работы Шестой Комитет принял проект резолюции Генеральной Ассамблеи по указанному вопросу [4]. Резолюция признает важность международного сотрудничества при разработке мер, направленных на эффективное предотвращение таких актов и изучения их коренных причин в целях скорейшего изыскания справедливых и мирных решений.

18 декабря 1972 г. Генеральная Ассамблея по рекомендации Шестого Комитета приняла резолюцию 3034 (XXVII), в соответствии с п. 9 которой учрежден Специальный комитет по вопросам международного терроризма. В Комитет вошли Алжир, Венгрия, Великобритания, Йемен, СССР, США, Сирия, Тунис, Украинская ССР, Чехия, Франция, Югославия, Япония и др.

Таким образом, термин «международный терроризм», появившись сначала на страницах мировой прессы, закреплен теперь в документах ООН.

В свое время Лига Наций также предприняла попытку выработать Конвенцию по борьбе с террористическими актами международного характера. Как отметил Н.И. Костенко, необходимость в этой конвенции была вызвана волной террористических актов после Первой мировой войны, а также в связи с убийством фашистами в Марселе 9 октября 1934 г. короля Югославии Александра I и министра иностранных дел Франции Луи Барту [3].

16 ноября 1937 г. в Женеве была открыта для подписания Конвенция о предупреждении терроризма и наказания за него, подготовленная Комитетом экспертов [4]. В Конвенции подчеркивалось, что ее цель – «...повысить эффективность мер по предупреждению терроризма и наказанию за него в тех случаях, когда он носит международный характер...». Конвенция в силу не вступила. Ее подписали Албания, Аргентина, Бельгия, Болгария, Венесуэла, Гаити, Греция, Доминиканская Республика, Египет, Индия, Испания, Куба, Монако, Нидерланды, Норвегия, Перу, Румыния, СССР, Турция, Франция, Чехословакия, Эквадор, Эстония и Югославия.

Конвенция определяла акты терроризма как действия, направленные против какого-либо государства, цель и характер которых состоит в том, чтобы сеять страх среди отдельных лиц, групп или населения. Несмотря на то, что в этой Конвенции разработан ряд прогрессивных положений, в частности, определен характер террористического акта как международного в силу объекта нападения; подчеркнута функциональная основа для предоставления соответствующим лицам защиты от преступлений, предусмотренных в ст.ст. 2 и 3 Конвенции; обеспечен принцип неотвратимости наказания; указано на необходимость сотрудничества между государствами в связи с применением Конвенции; предусмотрена гарантия выполнения ее положений путем принятия соответствующих законодательных актов, Конвенция не смогла стать универсальной в связи с наличием права на «колониальную оговорку». Колониальная оговорка означает, что государства-участники Конвенции при подписании, ратификации или присоединении к Конвенции могли заявить, что ее действие полностью или в части не распространяется на колонии, подмандатные и другие зависимые территории. Равным образом, государства-участники Конвенции могли воспользоваться этим правом и в период действия Конвенции [3].

Следующим этапом сотрудничества государств в борьбе с террористическими актами международного характера явилось принятие следующих конвенций: Конвенции по борьбе с противоправным вмешательством в деятельность гражданской авиации; Конвенции о преступлениях и некоторых других актах, совершаемых на борту воздушного судна, подписанной в Токио 14 сентября 1963 г.; Конвенции о борьбе с незаконным захватом воздушных судов, подписанной в Гааге; Конвенции о борьбе с незаконными актами, направленными против безопасности гражданской авиации, подписанной в Монреале. Наиболее важные положения этих конвенций – неотвратимость наказания за действия, перечисленные в них, передача дела для уголовного преследования без каких-либо исключений, распространение действия конвенций как на правительственные, так и на неправительственные авиакомпании. Однако данные конвенции не решили все проблемы, связанные с противоправным вмешательством в деятельность гражданской авиации. В частности, остались открытыми вопросы о преследовании и наказании лиц, совершающих преступления за пределами любой национальной территории, о предоставлении защиты должностным лицам служб аэропорта.

Характеризуя акты противоправного вмешательства в деятельность гражданской авиации, следует иметь в виду, что акты насилия, начавшиеся с попыток захвата управления воздушным кораблем с целью его использования как удобного средства транспорта для того, чтобы покинуть пределы государства, переросли в насильственные действия на международных авиалиниях с целью взятия заложников или прямого уничтожения самолета в силу его регистрации в определенном государстве. Эти действия сопровождаются гибелью невинных людей, что подрывает доверие к воздушному транспорту, порождает чувство страха и неуверенности у экипажа воздушных судов, пассажиров, обслуживающего персонала самолетов и работников других служб и сооружений, используемых в гражданской авиации.

1. 
   Бойко В. Бен Ладен: вреден север для меня! //Юридическая газета. - 2002.- 10 апреля.
   
2. 
   Жилин Ю. Глобализация в контексте развития современной цивилизации //Свободнаямысль - ХХI. - 2002. - №4. – С.5.
   
3. 
   Костенко Н.И. Теоретические проблемы становления и развития международной уголовной юстиции. - Дис.... докт. юрид. наук. – М, 2002. – 406 с.
   
4. 
   Кривохижа В.И. Современный мир и международный терроризм в условиях глобализации //Дипломатический ежегодник. - М., 2003. – С.32.
   

Кокшетауский университет им. Абая Мырзахметова

General concepts about AIDS and HIV.Diseases of the AIDS virus and HIV does cause harmful interference to public health in the modern world and the ways of their solution.

Дүниежүзiлiк денсаулық сақтау ұйымының шешiмi бойынша, 1998 жылы әр жылдың 1-желтоқсаны Дүниежүзiлiк ЖҚТБ-ға (СПИД) қарсы күрес күнi ретiнде жарияланды. Бүгiнде iндетке шалдыққандар саны күн санап артып келедi. Қазақстанда АҚТҚ/ЖҚТБ ретiнде тiркелгендер саны – 13 310 адам. Ал шындықтан тұратын бейресми деректiң қанша екенi бiр Аллаға ғана аян...

ҚР Денсаулық сақтау министрiнiң орынбасары Тамара Вощенкова үстiмiздегi жылдың 1-желтоқсанында Дүниежүзiлiк ЖҚТБ-ға қарсы күрес күнiне арналған баспасөз мәслихатында Қазақстандағы барлық аяғы ауыр әйелдердi ағзада АҚТҚ-инфекция (адам ағзасындағы иммун тапшылығы вирусы) бар, жоғын анықтайтын арнайы тексерулерден өтуге кеңес бердi: «Мұның себебi, егер әйелдiң дертке шалдыққаны дер кезiнде анықталса, бастапқы емдеу шараларын қолдана отырып, сәбидiң денi сау боп туылуына жағдай жасаймыз. 2009 жылдың алғашқы 11 айының қорытындысына сәйкес, аналары АҚТҚ-инфекциясына шалдыққан 318 бала дүниеге келдi. Олардың тек 17-сiнен ғана АҚТҚ-инфекция табылды». Вощенкованың айтуынша, 17 нәрестенiң ауру боп туылуы вирустың анадан балаға жұқпауын қамтамасыз ететiн ережелердiң сақталмауынан.

Қазақстандағы АҚТҚ-ға қатысты қазiргi жағдай жыл сайын iндеттiң 20-25 пайыз өсiп отырғанын көрсетедi. ҚР АҚТҚ/ЖҚТБ-ке қарсы күрес және оның алдын алу орталығы таратқан мәлiметтерге сүйенсек, бүгiнде елiмiзде 13310 адам АҚТҚ-ге шалдыққандар тiзiмiнде тұр. Бұл – ресми дерек. Өкiнiшке қарай, бейресми деректердiң бiрнеше есеге артық болатыны белгiлi. Оның үстiне, қазiр ағзадағы иммундық тапшылық ауруы, яғни, АҚТҚ 30 жасқа дейiнгi жастар арасында кеңiнен тарап келе жатқан көрiнедi. Алматы қалалық ЖҚТБ-ға қарсы күрес орталығының жетекшiсi Марат Төкеевтiң айтуынша, ауру Қазақстан бойынша Алматы қаласы, Павлодар, Қарағанды облыстарында кең тараған. Алматының алғашқы тiзiмде тұруы, елiмiздегi iрi мегаполис саналатын бұл қалаға сырттан келетiндердiң көптiгiнен. Мысалы, аурулардың үштен бiрi – өзге облыстардың тұрғындары, алыс және жақын шет елдердiң азаматтары. Кейiнгi кездерi халықтың АҚТҚ/ЖҚТБ туралы деректердi бiлуге, одан сақтануға деген белсендiлiгi артып келедi. Бiрақ оны қанағат тұтып, қол қусырып қарап отыруға әсте болмайды, әрине. Ауру жайлы ақпаратқа қанық адамдар неғұрлым көп болса, дерт соғұрлым аз тарайды. Сондай-ақ, аурулардың азаматтық құқығын сақтау жолында да бiраз тер төгу қажет. Марат Сансызбайұлының мәлiмдеуiнше, 13 310 адамның 45 пайызы – 20-29 жастағылар және дертке шалдыққандардың 70 пайызына жуығы жұмыссыз жүргендер. Оның iшiнде, нашақорлар, жезөкшелер, еңбек мигранттары, түрмеге қамалғандар. Олардың 68,5 пайызы есiрткiнi бiр инемен қабылдаудың кесiрiнен опық жесе, 23,2 пайызы – жыныстық жолмен жарға жығылғандар. Дәрiгерлер қауымы кейiнгi кезде иммун тапшылығы вирусын төсек арқылы жұқтыратындар саны өсiп келе жатқанына алаңдайды. Бұл «ауруын жасырған өледiнiң» кебiн кигендер мен АҚТҚ/ЖҚТБ туралы жөндi хабардар болмағандардың арасында көптеп кездесетiнi анық. Отандық мамандар жыныстық жолмен берiлетiн сан аурудың жезөкшелер арасында ғана емес, кейбiр үлгiлi отбасылар арасында да жиi кездесетiнiн көлденең тартады. Өкiнiшке қарай, әсiресе, орталықтардан шалғай жатқан жерлерде, ауылдарда АҚТҚ/ЖҚТБ тексеруiнен өз еркiмен өтуге құлшынатындар аз. Ал кез келген жас – келешек әке мен шеше екенiн ескерсек, бұл iндет – ұлттың қауiпсiздiгiне төнген қатер.

ЖҚТБ – ағзаның қорғаныс қабілетінің әбден әлсіреуіне туындайтын синдром, адам ағзасындағы имундық жүйені бұзатын арнаулы вирустар болады. Олар барлық ауруларды денеге дарытпай тұратын имундық жүйені жойып жіберіп отырады. ЖҚТБ адамдар арасында кеңінен таралған дертер қатарына мына төмендегілер жатады:

1. Кальций саркомысы, тері қатерлі ісігінің бар түрі.

2. Пневмококті пневмания.

ЖҚТБ – нің бірінші басталған кезеңі Америкада болған. Бұл 1981

жылы болатын. 1985 жылы ғылымдар ЖҚТБ ауруын қоздыратын HIY вирусының құрлымын анықтаған. Мне осы кезден бастап әлем кеңістігіне тарап кетті [17].

Медиктердің айтуларына қарағанда бұл дерт кейінгі жылдары тіпті көп таралуы мүмкін. Өйткені адамдардың имундық жүйесі тым нашарлап кетті. Әсіресе Қазақстан Республикасы тұрғындарының арасында ЖҚТБ кең етек алып бара жатыр.

ЖҚТБ – ні болдырмайтын оған қарсы тұратын, алдын алатын вакцина осы күнге дейін табыла қойған жоқ.

ЖҚТБ имундық жүесінің белгілі бір жасушалар түріне және АҚТҚ адамның вирустық имунитет жетіспеуінің деген атпен медицина ғылымдарға белгілі. Вирус әрекеті әсерінен өсіп - өнеді. Болмаса оған адам ағзасындағы вирустың пайда болуы әрқашанда ЖҚТБ – ні қоздырады. ЖҚТБ – мен ауыратын адамдар арақ – шарапқа салынушылар, есірткі пайдаланушылар, жүйелі түрде тамақ ішпеушілер, және күшті күйзелісте болғандар және т.б. Айта кететін бір жәй осы кезде ЖҚТБ вирусын тудыратын вирустерге қарсы қолданатын белгілі бір ем-дом жоқ. Емдеп жазып жатырмыз деп жатқандардың барлығы бос сөз. ЖҚТБ – нің жұғатын жолдары. ЖҚТБ бірнеше жолдармен жұғатыны кейінгі кезде анықтала бастады. Олардың ішінде медицина ғылымдарына белгілі болғаны мына төмендегілер:

1. Жыныстық қатынас. Бірден нәпсіні тию керек.

2. Тері асты инфекциясын жасау үшін бір шприцті бірнеше адамдарға пайдалану.

3. ЖҚТБ вирусымен жұқтырылған екі қабат әйел аурулармен ішіндегі (жатырдағы балаға) жұқтыру.

4. Қан құю кезінде ЖҚТБ вирусының берілуі.

5. Қолдағы, тиістегі, аяқтағы кішкентай жарылып кеткен жерлер арқылы ЖҚТБ вирусы ағзаға өту және т.б.

ЖҚТБ ауруларының белгілері:

1. Ештеңе істемей адам өте қажып жалқау үрдісі басып кетіп, денені көтертпей қоюы, көңіл – күйдің төмендеп кетуі. Аппетит бұзылады.

2. Безгек ауруымен ауыраған адамдар сияқты адамдар қалшылдап, дірілдеп кетеді. Түн бойы дене терден ажырамайды.

3. Бездердің мөлшерден тыс өсіп кетуі (лимфа түйіндерінің өсуі, әдетте мойында, қолтықта, шашта) бірнеше көзге түсетін өзгерістер болады.

4. Ауыз қуысында ерекше көзге түсетін теңбілдер пайда болады.

5. Құрғақ жөтелмен үнемі адамның жөтелуі, тыныс алу бұзыла түседі.

Осы кезде ЖҚТБ – мен ауыратын адамдардың саны жер жүзі бойыншада, Қазақстан Респібликасы көлемінде де жылдан – жылға көбейіп келеді. Бұлардың көбі жас адамдар, тіпті жиырма жасқа толмағандар да бар. ЖҚТБ – мен ауырмау үшін профилактикалық шараларды қатаң сақтап отыру керек [18].

Сондықтан біз өмір сүріп жүрген ортадағы көптеген сыртқы және ішкі факторлардын зияның ажырата білуіміз керек, біздің болашақ ұлтымызға қауіп төндіріп өз ұрпақтарына ешқандай болашақты өздерінен кейін қалдырмауы мүмкінбіз. Денсаулық – зор байлық деп бекер айтпағана ғой сондықтан біз ертеңгі күндерді қазырден бастап ойлап, осы ЖҚТБ мен АҚТҚ мәселесіне жедел түрде шаралар қолдануымыз керекпіз. Сонда ғана біз ЖҚТБ, АҚТҚ және тағы басқа ауруларды азйтып қана қоймай мүлдем жойып кететіне сенімдімін.

ББК 67.99 (5 каз) 8
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ІІМ ЕСІРТКІ БИЗНЕСІНЕ ҚАРСЫ КҮРЕС ЖӘНЕ АЛДЫН АЛУ ШАРАЛАРЫ

БОРЬБА МВД РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН С НАРКОБИЗНЕСОМ И ПРЕДВАРИТЕЛЬНЫЕ МЕРЫ ИХ ЛИКВИДАЦИИ
FIGHTING THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN MINISTRY OF

INTERNAL AFFAIRS AGAINST DRUG TRAFFICKING AND

THE PRELIMINARY STEPS OF LEKVIDATSII
Алибеков А.М.

Кокшетауский университет им. Абая Мырзахметова

The fight against drug trafficking and ways to address them.The joint struggle and the strategies of international organizations and countries with drug addiction.

Есірткі өндірудің ірі орталығының бірі Ауғанстан екені жалпыға мәлім. Жыл сайын осы елден 120 тонна героин шығады екен. Ауған наркотрафигі еуразиялық аймақтағы елдер үшін, әсіресе Ресей үшін өзекті проблема. Бұл біздің еліміздің Еуропа мен Азияның арасындағы көпір сияқты геосаяси жағдайына байланысты туындап отырған жағдай.

Ауғанстан жерінен келетін есірткілер қатеріне ең алғашқы тап болатындардың бірі – Ресей.

Ауғанстаннан есірткі тасымалдаудың негізгі жолдары мынадай:

- «батыс»-Иран арқылы Түркияға, одан әрі Батыс Еуропа мен АҚШ-қа.

- «солтүстік» – («солтүстік дәліз» деп те аталады)-Түркіменстан, Тәжікстан, Өзбекстан аумағымен, әрі қарай Қырғызстан, Қазақстан арқылы Ресейге, Батыс Еуропаға, Скандинавияға, АҚШ пен Канаданың Шығыс жағалауына кетеді. Есірткі таратумен шұғылданатын топтар үшін Иран мен Пәкістан арқылы жүретін маршруттар ең қолайлы болып есептелетін. Соңғы кездерде Иран мен Пәкістан заңсыз есірткі айналымына қарсы күресте елеулі жетістіктерге жетуіне байланысты бұл бағыт үлкен қысымға тап болған.

БҰҰ сарапшыларының бағалауынша «солтүстік» маршрутымен Ауғанстаннан опийдің 65%, героиннің 80% шығарылады екен. Есірткі бизнесімен айналысушылар «солтүстік» бағытын еуропалық елдерге опий мен героин жеткізу үшін кеңінен пайдалануда.

Нашақорлық пен есірткі бизнесін мемлекет пен қоғам тарапынан қарсы әрекетті жетілдіру мақсатында Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы 28 қарашадағы №1678 Жарлығымен нашақорлық және есірткі бизнесімен күрестің 2006-2014 жылдарға арналған Стратегиясы бекітілді. Бұл Стратегия Қазақстан Республикасы Үкіметінің тиісті бағдарламаларын қабылдау арқылы кезең-кезеңімен жүзеге асырылуда.

Осы Стратегияны, сондай-ақ, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 5 сәуірдегі №240 «Қазақстан Республикасында нашақорлыққа және есiрткi бизнесiне қарсы күрестiң 2006-2008 жылдарға арналған бағдарламасы туралы» қаулысын жүзеге асыру мақсатында Атырау облысының әкімияты «Атырау облысында нашақорлыққа және есірткі бизнесіне қарсы күрестің 2006-2008 жылдарға арналған өңірлік бағдарламасын» жасақтады.

Аталмыш бағдарламада негізінен алдын алу жұмысына – оқушы жастарда нашақорлыққа қарсы имммунитет қалыптастыруға қажетті көңіл бөлініп отыр. Осы мақсатта облыстағы барлық жалпы білім беретін мектептерде «Жалпы білім беретін орта мектептерде зиянды заттарды тұтынудың алдын алу» бағдарламасы енгізілген.

Есірткі заттарды, алкогольдік ішімдіктерді тұтынуға, темекі тартуға бейім оқушылармен жүйелі алдын алу жұмыстарын жүргізу және ата-аналарға консультативтік көмек көрсету үшін облыстың мектептерінде наркологиялық бекеттер құрылып, қызмет етуде. Жалпы білім беретін мектептерде психологтар, құқықтық тәрбие беру және құқық бұзушылықтың алдын алу жөніндегі Кеңестер жоспарлы да мақсатты түрде жұмыс істейді. Анонимді түрде өткізілген сауалнаманың нәтижелері көрсеткендей, оқушылар наркотик пен басқа да зиянды заттарды тұтынудың салдарымен таныс екен.

Нашақорлыққа қарсы насихатты, салауатты өмір салты идеологиясын халықтың, әсіресе жастардың санасына енгізу жұмыстарын жетілдіру шаралары алынуда.

Нашақорлықтың алдын алу және есірткі заттардың заңсыз айналымына қарсы күрес айлығы Атырау облысында жыл сайын өткізіледі. Осындай айлықтар аясында мектеп оқушыларының, студенттердің атқарушы және құқық қорғау органдарымен кездесуін өткізу дәстүрге айналған. Есірткі және басқа да психотроптық заттарды пайдалануға салынып кеткен жағдайларды тереңге жібермей қалай анықтауға болады, мектеп оқушылары мен студенттер арасындағы нашақорлықпен күресу жолдары қандай деген сұрақтарға мұндай кездесулерде нақты түсініктер беріледі.

Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының Үкіметі 2002 жылғы 12 желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Америка Құрама Штаттары Үкіметі арасындағы есірткіге бақылау жасауды және құқықтық тәртіпті сақтауды қамтамасыз ету жөніндегі қарым-қатынасқа Қосымша хаттаманың жобасын мақұлдады.

Бүгінгі таңда өскелең ұрпақ тәрбиесіне көптеген құзырлы органдар ат салысуда. Алайда, жасөспірімдер арасында есірткі заттарын пайдалану фактілерінің кездесуі – осы тәрбие жұмыстарының өз дәрежесінде еместігін байқатады. Ал, тәрбие негізінен отбасынан басталады. Күнделікті жұмыс тәжірибемізде балаларына тәрбие бермек түгілі, киер киім мен ішер ас тауып бере алмайтын, ол аз болса өздері маскүнемдікке салынған ата – аналарды кездестіріп жатамыз. Бұндай ата – аналар балаларына қандай тәрбие береді, керсінше қоғамға жат қылықтар жасауға өздері итермелейтінін прокурорлық тексерулер қортындылары көрсетеді. Жалпы Көкшетау қалалық прокуратурасы жасөспірімдер құқық қорғауға бағытталған шараларды тұрақты түрде дәйектілікпен атқарыпкеледі. Тексерулер нәтижесінде жоғарыда аталғандай жанұялар анықталып, жасөспірімдердің құқығын қорғау мақсатында өз ата – аналық құқықтарын анықтамайтын азаматтарды ата – аналық құқығынан айыру үшін сотқа талап арыздар беріп, жасөспірімдер тәрбие мен білім беретін мекемелерге орналастырғанша қадағаланады [50].

Соңғы жылдарда нашақорлықтың қарқынды өсуі әлеуметтік ахуал, мемлекет пен қоғамның нашақорлыққа қарсы күресі сияқты салаларда алаңдатарлық беталыс бар екенін көрсетсе керек. Сөз соңында ата-аналарға айтарымыз: күрделі де түсініксіз осы өмірде балаларыңызға сіздердің қолдау-көмектеріңіз керек. Басқадан аясаңыз да уақытыңызды балаларыңыздан аямаңыздар. Олармен көбірек болыңыздар, жандүниесін түсініп, ең жақын досы болуға тырысыңыздар. Сонда ғана балаңыз сізге сеніп, өзін толғандырған проблемасын ашық айтады.

Заңсыз есірткі айналымы қазіргі таңда, өзіңіз айтқандай, адамзат баласының өзекті мәселесіне айналып отыр. Ал терроризм мен есірткі саудасының арасында, сөз жоқ, байланыс бар. Көптеген лаңкестік әрекеттер есірткі бизнесі тарапынан қаржыландырылады. Сондықтан, комитет бөлімшелерінің халықаралық есірткі бизнесімен күрес саласындағы негізгі күші есірткі трафиктерінің жолын кесуге, оның ұйымдастырушылары мен қолдаушыларын анықтауға арналады. Нәтижесінде өткен жылдан қазіргі уақытқа дейін жиырмадан астам есірткі арнасы жойылды. Заңсыз айналымнан тоннадан астам есірткі заттары алынды, оның ішінде 700 килоға жуығы героин мен апиын болып отыр. Бұл өткен жылы қазақстандық барлық күш құрылымдары алған жалпы есірткінің жартысынан астамының қауіпсіздік органдарының үлесінде екендігін дәлелдейді. ГФР, Ресейлік және Өзбекістандық әріптестермен бірлесе отырып бірнеше арнайы іс-шаралар өткізілді, трансұлттық бес есірткі тобы мен ауғандық өтпелі есірткі арнасы жойылды. “Восточное сафари” және “Тайфун” арнайы іс-шаралары нәтижесінде Қазақстанның бірқатар қалаларында ірі есірткі қауымдастығының жолы кесілді. Республикамыздың бірнеше қаласында есірткіні сақтайтын ошақтар анықталды. Соған сай, есірткінің заңсыз айналымына қатысы бар ішкі істер органдары қызметкерлерінің қылмыстық істері ашылды. “Астана – есірткісіз қала” шарасы аясында бірқатар іс-шаралар өткізілді.

Бүгінде мемлекеттік шекара халықаралық, экономикалық, мәдени достық қарым-қатынастың, халықтарды жақындастыратын, ағайынтуыстың барыс-келісіне жол ашатын дәнекер көпірге айналып отыр. Елбасының салиқалы саясатының арқасында шекаралас елдердің барлығымен өзара тиімді шарттарға қол жеткізіліп, көптеген маңызды салалардың өрлеуіне жол ашылды. Осының нәтижесінде шекара арқылы өтетін жеке тұлғалар, көлік құралдары, тағы басқалар күннен-күнге арта түсуде. Атап айтсақ, өткен жылы 20 млн.-нан астам жеке тұлға және шамамен 3 млн. көлік құралдары өткізілді. Шекаралас аймақтарда тұратын тұрғындар үшін олардың көршілес елдердегі ағайын-туыстарына қатынасын дамыту, жол қысқарту мақсатында қосымша өткізу бекеттерін ашу ісі жалғасуда. Әрине, оның ішінде барлығы ойдағыдай болды, ешкім заң бұзған жоқ деп айта алмаймыз. 16 мыңнан аса шекара бұзушылар ұсталды. Каспийдің биоресурстарын қорғау, оны сақтап дамытуға үлес қосу да шекарашыларымыздың абыройлы міндеттерінің біріне айналып отыр. Мемлекет тәуелсіздігі шекарадан басталатындығын ескерер болсақ, оны қорғау мәселесіне басты назар аударыла беретін болады.

Әрине, есірткі саудасымен айналысатындар тек бір қаланың төңірегінде ғана шоғырланып қалмайтыны белгілі. Сондықтан елордалық сақшылар есірткі саудасына қарсы күрес жүргізетін арнайы бөлімшелердің қызмет тиімділігін арттыру мақсатында Ақмола, Қарағанды, Павлодар және көліктегі орталық ІІД бірлесе отырып, Астана қаласының аймағына енетін есірткілік заттар арнасын жою жөніндегі жедел-іздестіру шараларын дайындады. Бұған қоса есірткі тасымалдаушыларды ұстау үшін тұрақты түрде жедел ақпараттар алмасу жүргізіліп тұрады. Айталық, Ақмола облыстық ІІД жедел ақпаратына сәйкес Астана сақшы­лары “Бектау” бекетінде қалааралық автобуста келе жатқан Хар­ламов­тан салмағы 2 кг. 211 грамм болатын марихуана есірткісін анықтап, тәркіледі. Сол сияқты Қарағанды ІІД бірлесе жүргізілген жедел іздестіру шаралары нәтижесінде “Қызылжар” бекетінде елордаға есірткі жеткізетін аймақаралық арна анықталып, жойылды. Есірткі заттарын жасырып ұстап отырған 221 адам анықталды. 79 адам Астана қалалық әкімшілік сотының шешімімен 2-ден 10 тәулікке дейін қамауға алынды [51].

Жалпы Ақмолаоблыс бойынша есірткі заттарын пайдалану және оны заңсыз айналым арқылы саудалау жағдайы әлі де болса алаңдатарлық күйде қалып тұр.

Облыстық ішкі істер басқармасының есірткі бизнесіне қарсы күрес бөлі­мінің мәліметтері бойынша бір ғана биылғы жылдың өзінде есірткінің заңсыз айналымына қатысты 69 қылмыстық іс тіркелген көрінеді. Осы қылмыстық оқиғаларға қатысы бар адамдардан 1262 килограмм есірткі заттары тәркіленіп алынып, 214 адам қылмыстық жазаға тартылды. Басқарма қызметкерлерінің айтуларынша, нашақорлықтың тамыр жайып кетпеуі үшін, өршіп бара жатқан есірткі бизнесінің жолын кесу шараларына байланысты ішкі істер органдарымен бірге басқа да құрылымдар бірлесе жұмыс атқаруда. Бірақ бұл күресте ата-аналар, мектеп және түрлі мемлекеттік емес ұйымдар өкілдері алаңдатарлық жайлардың бар екенін де жасырмайды. Облыс көлемінде әскерге шақырылғандар дәрігерлік тексеруден өткен кезде 2500-ге жуық жасөспірімнің есірткі заттарын пайдаланғандары анықталған. Ата-аналар нашақорлық пен есірткі бизнесіне қарсы күресте бұл індетке тойтарыс беру үшін жазалау түрін қатаңдатуды ұсынып отыр. Мұның алдындағы мақалаларымыздың бірінде есірткіге еліккендердің дені жасөспірімдер және олардың облыс орталығындағы түнгі клубтардан “жақсы жай” тапқандары жайлы жазған бо­латынбыз. Бір-екі рет жүргізілген рейд барысы облыс орталығындағы түнгі клубтарда жастардың есірткіге бой ұрып, елітіп кеткендерін байқатты. Ата-аналар өздерін қатты алаңдатып отырған түнгі клубтарда жиі-жиі рейд жүргізу арқылы, сезікті деген мұндай орындарды жауып тастауды талап етпекші.

Бүгінгі таңда өскелең ұрпақ тәрбиесіне көптеген құзырлы органдар ат салысуда. Алайда, жасөспірімдер арасында есірткі заттарын пайдалану фактілерінің кездесуі – осы тәрбие жұмыстарының өз дәрежесінде еместігін байқатады. Ал, тәрбие негізінен отбасынан басталады. Күнделікті жұмыс тәжірибемізде балаларына тәрбие бермек түгілі, киер киім мен ішер ас тауып бере алмайтын, ол аз болса өздері маскүнемдікке салынған ата – аналарды кездестіріп жатамыз. Бұндай ата – аналар балаларына қандай тәрбие береді, керсінше қоғамға жат қылықтар жасауға өздері итермелейтінін прокурорлық тексерулер қортындылары көрсетеді. Жалпы Көкшетау қалалық прокуратурасы жасөспірімдер құқық қорғауға бағытталған шараларды тұрақты түрде дәйектілікпен атқарыпкеледі. Тексерулер нәтижесінде жоғарыда аталғандай жанұялар анықталып, жасөспірімдердің құқығын қорғау мақсатында өз ата – аналық құқықтарын анықтамайтын азаматтарды ата – аналық құқығынан айыру үшін сотқа талап арыздар беріп, жасөспірімдер тәрбие мен білім беретін мекемелерге орналастырғанша қадағаланады [19].

Біз жоғарыда ІІМ Есірткіге қарсы күрес жолдары мен алдын алу шаралары қалай атқарылып жатқаның айтып өткенбіз. Болашақта есірткіге қарсы күресі әрі қарай дамып, есірткінің біздің елімізге бару жолдары толық кесіліп мүлдем болмайтынына сенімдімін. Әрине осы күресті біз жалғыз өз күшімен алдын алалмаймыз оны шет мемлекеттерімен бірлесе отырып қана шешуге болады. Дүниежүзіндегі әр адам баласы есірткі арқылы ақшаны табып, көптеген халықтарға және олардын ұрпақтарына неше түрлі аурулар әкеліп, қандай қиянатқа әкелетінің түсініп, олардың біріншіден денсаулығын ойлағанда ғана біз осы дерттен құтылуымыз мүмкін.

1. 
   ҚР Қылмыстық кодексі 2010 ж // АҚЖ«Юрист»
   
2. 
   М. Петтенкофер. Валеология //Алматы, 2002 ж 22-23 б
   
3. 
   Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы //Алматы, «Білім»,1998, 61- 66 б.
   
4. 
   Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне. Түсінік Алматы: ЖШЖ «Издательство «Норма-К», 2004 ж.
   
5. 
   А.Н. Ағыбаев Қылмыстық құүқық Ерекше, Жалпы бөлімдері, //Алматы «Жеті жарғы» 2003 ж. 35-39 б
   
6. 
   Жатқанбаев Ж. Волиология. // Алматы, 2002 ж – 237 бет
   
7. 
   Қазақстан Республикасы 2000.05.05. №47- II; 2002.05.31. №327. Заңдары (Жаңа редакция) //Алматы АҚЖ«Юрист»
   
8. 
   Қазақстан Республикасы 2002.12.21. №363 Заңы //Алматы АҚЖ «ЮРИСТ»
   

Кокшетауский университет им. Абая Мырзахметова

Весьма четко прослеживается в генезисе преступного поведения отрицательная значимость таких признаков, характеризующих личность, как низкий культурный и образовательный уровень учащихся - правонарушителей. Результаты исследований указывают на некоторое повышение за последние годы общего образовательного уровня у подростков-правонарушителей, что обусловливается введением в нашей стране всеобщего среднего образования. В то же время, по-прежнему отмечается устойчивое отставание в образовательном и культурном уровне правонарушителей от своих сверстников. Несоответствие образовательного и культурного уровней возрасту учащегося, что обычно связано с нежеланием учиться, обусловливает неразвитость интересов и утилитарность потребностей учащихся. Положение усугубляется еще и тем, что несовершеннолетние правонарушители обычно с недоверием воспринимают информацию воспитательного характера, исходящую от официальных лиц и коллективов, нередко трактуют ее ошибочно, стремясь найти в ней лишь то, что в какой-то мере может оправдать их поведение и укрепить статус в неформальных группах микроокружения. Постепенно отрываясь от учебного коллектива, такие учащиеся ищут занятия вне школы, в кругу случайных уличных знакомых и сравнительно легко попадают под пагубное влияние антиобщественных элементов. «Вредное влияние микросреды, - пишет болгарский психолог В.Момов, - часто оказывается сильнее по сравнению с более далеким и опосредованным влиянием макросреды. Именно это - одно из слабейших мест социализации человека на современном этапе развития общества». [1] Л.М. Зюбин полагает, что в силу особенностей общения и ориентации трудновоспитуемых подростков личные связи и неформальные группы необходимо устранить, пресечь или нейтрализовать источники вредного влияния и факторы, способствующие неблагоприятному формированию личности учащегося. [2] Поскольку среди учеников, совершивших преступления и иные правонарушения, подавляющее большинство составляют трудновоспитуемые и неуспевающие подростки, педагогическим коллективам и общественным организациям учебных заведений следует больше внимания уделять этому контингенту учащихся.

С такими подростками необходимо систематически проводить целенаправленную индивидуально-профилактическую работу, привлекать их к общественной жизни учебных коллективов, спортивной и другой внеклассовой работе», укреплять связь с родителями и общественными организациями по месту проживания учащихся и проведения ими досуга.

По справедливому мнению многих педагогов и психологов, дети в семье выступают не только в качестве объекта, но и субъекта воспитания. Они в порядке обратной связи оказывают воспитательное воздействие на родителей, дисциплинируют сферу бытовых отношений, стимулируют репродукционные формы деятельности, которые преимущественно связаны с семьей как первичной ячейкой общественного воспитания. Огромные потенциальные и стимулирующие возможности семейного воспитания используются еще ограниченно. Весьма четко в генезисе преступного поведения прослеживается криминогенная значимость недостатков, упущений семейного воспитания и такие факторы, как распад семьи, потеря подростком одного или двух родителей, если это не компенсируется своевременной помощью в общественном воспитании.

Наряду с отрицательным влиянием указанных обстоятельств обращают на себя внимание недостатки и упущения воспитания в полных неблагополучных семьях, выступающие первопричиной противоправного поведения и занимающие заметное место в генезисе правонарушений среди учащихся. Наиболее пагубное влияние на подростков оказывает конфликтная атмосфера таких семей, которые отношением и поведением прививают им грубость, жестокость, неуважение к нормам поведения и другие отрицательные качества. Н.И. Ветров, специально изучавший этот вопрос, не без основания указывает, что «все это не только затрудняет воспитание в подобных семьях, но и ослабляет, а то и полностью нейтрализует влияние школы, училища, рабочих коллективов». [3] Возрастает роль малых неформальных групп и многие исследователи объясняют изменением способов общения, экстенсивным характером личностных контактов, составляющих неотъемлемую часть повседневного быта и широко распространенных в различных группах населения, особенно среди несовершеннолетних и молодежи.

Изложенное не противоречит положениям криминологии о разлагающем влиянии малых асоциальных (преступных) групп на формирование личности правонарушителей, особенно из числа несовершеннолетних и молодежи [4].

Другие точки зрения высказывались еще в 70-е годы Букиным В.Р., который например, указывает, что неформальные малые группы в современных условиях становятся организующими и регулирующими факторами общественных психологических процессов. [5] По мнению известного американского социолога Теодора Миллза, изучение и познание социальной микроструктуры малых групп представляет собой важнейший «источник путей умозаключений о социальных системах вообще» [6].

Важная роль в генезисе преступного поведения принадлежит внешним условиям, облегчающим совершение преступления, а также конкретно жизненной ситуации. Последняя представляет собой совокупность обстоятельств жизни конкретного лица, способствующих возникновению у него при определенных условиях решимости совершить преступление. Обладает различной протяженностью во времени и пространстве, жизненные ситуации характеризуются и другими свойствами, среди которых, прежде всего, следует указать на их повторяемость, взаимосвязь с социальной средой и влияние на участников ситуативного взаимодействия. Исследуя взаимосвязь различных обстоятельств, детерминирующих преступление, Б.С. Волков пришел к выводу, что их роль в генезисе преступного поведения различна. «В одних случаях, - указывает он, - причина антиобщественного поведения заключена в совершившем преступление, в условиях его неблагоприятного воспитания и формирования, в других - она коренится в обстоятельствах непосредственной ситуации, в которой было совершено преступление» [7].

Воздействуя на личность и «предлагая» ей наиболее приемлемые варианты поведения, конфликтная ситуация требует принятия конкретных решений. Отсюда следует, что принятие решения и выбор противоправного варианта поведения носят, актуализированный характер и зависят как от объективных факторов, взаимосвязанных с конфликтной ситуацией, так и от субъективных обстоятельств, относящихся к личностным свойствам учащегося правонарушителя. К ним, прежде всего, следует отнести мотив как внутреннее осознанное побуждение к действию, интересы, ценностные ориентации и направленность действий субъектов ситуационного взаимодействия [8].

Поскольку конфликтные ситуации предшествуют совершению преступления, направленность мер профилактики определяется не только объективным содержанием ситуации, но и субъективным восприятием ее участниками ситуативного взаимодействия. В тех случаях, когда конфликтные ситуации в силу различных причин не поддаются устранению, нежелательное поведение может быть предотвращено путем целенаправленного профилактического воздействия на участников и усиления социального контроля за правомерностью их действий.

По справедливому мнению В. Момова, формирование системы нравственного саморегулирования у подростков предполагает такую организацию их деятельности и поведения, при которой внешний контроль со стороны родителей и педагогов все больше уступает место внутренним нравственным образцам [1].

К.Е. Игошев установил, что среди молодежи наибольший удельный вес (54,5%) занимают четко неосознанные мотивы, которые правонарушители затрудняются точно определить и подражание другим лицам [9].

По данным Н.И. Ветрова, 36,7% обследуемых несовершеннолетних совершили антиобщественные деяния по подражательным и четко неосознанным мотивам [3].

Приведенные результаты исследований носят устойчивый характер и дают основание утверждать, что одной из отличительных особенностей мотивационной стороны многих преступлений, совершенных учащимися, является непредумышленный характер действий несовершеннолетних, когда правонарушитель импульсивно, под влиянием сложившейся обстановки или же бездумно следует примеру других лиц.

Отмеченные особенности скрывают большие возможности в предупреждении указанных деяний, облегчают действия правоохранительных органов, общественных формирований и других специализированных и неспециализированных субъектов по выявлению и устранению причин и условий совершения учащимися правонарушений, выступающих как объект профилактического воздействия.

ЛИТЕРАТУРА

1. 
   Момов В. Человек, мораль, воспитание (Теоретико-методологические проблемы). - М. - 1975.- С.54
   
2. 
   Зюбин Л.М. Учебно-воспитательная работа с трудными учащимися.- М.- 1982. -С.35
   
3. 
   Ветров Н.И. Профилактика правонарушений среди молодежи. - М.- 1986. - С.11
   
4. 
   Криминология. - М.- 2000.- С.290
   
5. 
   Букин В.Р. Научно-технологический процесс и психология ведущего. - Л.- 1973.- С.10
   
6. 
   Миллз Т.М. О социологии малых групп: Американская социология.- М.- 1975.- С.82
   
7. 
   Волков Б.С. Детерминистическая природа преступного поведения. - Каз. - 1985.- С.5
   
8. 
   Кудрявцев В.Н. Социально-психологическая характеристика антиобщественного поведения – В кн.: Методологические проблемы социальной психологии: М.- 1985.-С.21
   
9. 
   Игошев К.Е. Психология преступных проявлений среди молодежи. - М.- 1982.- С.64
   

Кокшетауский университет им. Абая Мырзахметова

Однако следует объективно признать, что в последние годы в республике недос­таточно внимания уделяется нравственному, правовому и физи­ческому воспитанию несовершеннолетних и молодежи, о чем наглядно свидетельствует рост преступных, антиобщественных проявлений с их стороны, порой совершаемых с особой жесто­костью. Дети становятся реальной угрозой здоровью, безопасности, жизни людей. Деятельность школ, полиции, общественности не даёт желаемых результатов.

Детская преступность становится неотъемлемой частью нашей действительности. Нецензурная брань подростков, исписанные детской рукой лифты, подъезды, заборы, стены домов перестают вызывать возмущение.

На станицах газет и журналов, теле- и радиосообщениях привычной стала криминальная хроника, значительное место в которой занимают преступления и правонарушения несовершеннолетних. На вечерней улице мы с одинаковой тревогой стараемся обойти шагающего навстречу мужчину или группу подростков, т. к. неизвестно, откуда грозит большая опасность. На детской преступности сказываются острые социально-экономические проблемы сегодняшнего дня. Учителя, учёные, полиция и суды, власть, общественность - все озабочены этой серьёзной и острой проблемой. Детская преступность становится темой обсуждения на собраниях, педсоветах, в комиссиях по делам несовершеннолетних.

Для того чтобы понять преступность несовершеннолетних, необходимо дать определение самой несовершеннолетней преступности. Очевидно, что в понятии несовершеннолетней преступности скрыто два термина, во-первых, это понятие преступности и, во-вторых, это понятие несовершеннолетнего преступника.

Определений преступности бесчисленное множество. Они несут в себе отпечаток философских взглядов авторов, социологических школ и направлений, правовых воззрений и даже религиозных. Прежде всего, преступность есть форма социального поведения людей, нарушающая нормальное функционирование общественного организма. Но такими нарушениями являются и аморальные поступки, и то, что называют отклоняющимся поведением. Из всех нарушений преступность наиболее опасна для общества. Кроме того, преступность - социально-правовое явление, ибо сама цифра преступности складывается из суммы совершенных в данном обществе и в данный период времени преступлений. Однако преступность есть не простая сумма совершенных преступлений, а явление, имеющее свои закономерности существования, внутренне противоречивое, связанное с другими социальными явлениями, часто ими определяющееся. Соотношение преступности и конкретных преступлений есть соотношение целого и части, общего и единичного. Преступность - это совокупность преступлений. Не будет такой совокупности, не будет преступности как явления специфически социально-правового. Не будет столь же специфических форм и методов борьбы с ней, должно будет «исчезнуть» уголовное (и не только уголовное) законодательство, суды и прочие атрибуты, рожденные наличием преступности как общественно-опасного явления.

Преступность представлена как: отрицательное социально-правовое явление, существующее в человеческом обществе, имеющее свои закономерности, количественные и качественные характеристики, влекущее негативные для общества и людей последствия, и требующее специфических государственных общественных мер контроля за ней [2].

Преступность несовершеннолетних представляет собой ничто иное, как совокупность отрицательных, социально-правовых явлений, а именно антиобщественных и противоправных деяний, совершенных лицами, не достигшими 18 - летнего возраста.

Необходимость выделения самостоятельного криминологического исследования преступности несовершеннолетних объясняется многими причинами.
Во-первых, важностью и масштабностью задач по охране жизни и здоровья подрастающего поколения и формированием в этой связи государственной политики по защите прав и законных интересов детей и подростков как самостоятельного направления деятельности государственных органов и общества в целом.

Во-вторых, особенностями в генезисе и мотивации совершаемых несовершеннолетними преступлений, обусловленными спецификой их воспитания и жизнедеятельности (относительно ограниченный период формирования личности, интенсивность социальных позиций, круга и содержания социальных функций, ограниченная дееспособность), особенностями личностных, социально-групповых и иных характеристик.

В-третьих, тесно связанной с этими особенностями спецификой уровня и структуры преступности, ее причин и динамики, высокой преступной активностью подростков. Лица, совершающие противоправные действия в раннем возрасте, позже, как правило, значительно труднее поддаются исправлению, в итоге составляют основной резерв для взрослой и рецидивной преступности. Напротив, наиболее раннее выявление и своевременное принятие необходимых профилактических мер к подросткам, совершающим первые, не представляющие большой общественной опасности правонарушения, в значительной степени позволяют не допустить формирования у данных лиц стойкой направленности на совершение в дальнейшем каких-либо преступлений. Все это вместе обуславливает необходимость всестороннего анализа преступности несовершеннолетних как относительно самостоятельного феномена, проработки мер по ее предупреждению, т.е. анализ должен заключаться в особенностях подхода, а не в особом подходе, изолирующем изучение преступности несовершеннолетних от изучения других ее видов. Именно поэтому в предмет изучения преступности несовершеннолетних обязательно включаются вопросы о соотношении преступности молодёжи и взрослых (в том числе о влиянии возраста начала преступной деятельности на рецидив, о влиянии взрослых преступников на несовершеннолетних).

Несовершеннолетние правонарушители - это резерв преступности будущих десятилетий, причём самой опасной и вредоносной её части.

Преступность несовершеннолетних периода реформ утрачивала характеризовавшие её в прежние годы черты детского плохого поведения, озорства, спонтанности, возрастной незрелости. Отмечалось вовлечение подростков в такие криминальные сферы, которые до недавнего времени были в основном уделом только взрослых лиц. Имело место дальнейшее распространение в среде несовершеннолетних таких преступлений, как разбойные нападения на предпринимателей и иностранцев, посягательство на жизнь и здоровье с особой жестокостью, участие в криминальном бизнесе (вымогательство, первую очередь «рэкет» в отношении своих сверстников, участие в бандитских нападениях) [3].

Преступность несовершеннолетних - это лишь начальная часть общей преступности. Именно связь с преступностью других возрастных групп образует особо опасное криминальное лицо преступности несовершеннолетних. При соучастии взрослых чаще совершаются: кража, мошенничество, разбой, причинение тяжкого и средней тяжести вреда здоровью, изнасилование, убийство.

Питательной средой для групповой преступности стали неформальные группировки молодёжи антиобщественной направленности. Ежегодно более 70 тысяч подростков, входящих в такие группировки, подвергаются уголовному и административному наказанию за совершение различного рода правонарушений. Подростковые группы с антиобщественной направленностью весьма широко используются в своих целях лидерами организованной преступности и фактически становятся составной частью последних [4].

В силу тенденции к омоложению преступности в группу риска всё более отчетливо проявляются особенности подросткового и юношеского возрастов, всё более выраженный общегрупповой характер приобретает потребление спиртных напитков и наркотиков.

1. 
   Конституция Республики Казахстан от 30 августа 1995г. (с изменениями и дополнениями, внесенными Законами Республики Казахстан №284-I от 7 октября 1998г.; №254-III от 21 мая 2007г.)Учебно - практическое пособие. - Алматы: ТОО «Издательство «Норма-К». - 2010. - 44с.
   
2. 
   Криминология: Учебник/Под ред. Акад. В.Н. Кудрявцева, проф. В.Е. Эминова. - М.: Юрист. - 1995. - 512 с.
   
3. 
   Криминальная ситуация на рубеже веков. М. - 1999.- С. 40, С. 45
   
4. 
   Каиржанов Е.К., Чокморова Л.С. Понятие и объект вовлечения несовершеннолетних в преступную деятельность // Вестник КазГУ, Серия юридическая, №5.- Алматы: Қазақ университеті. - 1997.- 238 с.
   

Абай Мырзахметов атындағы Көкшетау университеті

Сонымен қатар авторлық құқық белгiлi бiр объективтi түрге ие болған:

1) жазбаша (қолжазба, машинкаға басылған, нотаға жазылған және сол сияқты);

2) ауызша (көпшiлiк алдында айтушылық, көпшiлiк алдында орындаушылық және сол сияқты);

3) үнжазба немесе бейнежазба (механикалық, сандық, магниттiк, оптикалық және сол сияқты);

4) бейнелеу (сурет, нобай, көркемсурет, жоспар, сызба, кино, телебейне - немесе фотокадрлар және сол сияқты);

5) көлемдi - кеңiстiктi (мүсiн, үлгi, макет, ғимарат, және сол сияқты);

6) өзге де нысанда жария болған да (жарияланған, жарыққа шыққан, баспадан шыққан, көпшiлiк алдында орындалған, көпшiлiк алдында көрсетiлген), жарияланбаған туындыларға да қолданылады.

“Авторлық құқық және сабақтас құқық туралы” Заңның 6-бабының 1-тармағында аталған белгiлерi бар және дербес қолдануға болатын туындының бөлiгi авторлық құқық объектiсi болып табылады.

Авторлық құқық идеялардың, тұжырымдамалардың, принциптердiң, әдiстердiң, жүйелердiң, процестердiң, жаңалықтардың, фактiлердiң өздерiнде қолданылмайды.

Туындыға деген авторлық құқық туынды жасалған материалдық объектiнi меншiктену құқығымен байланысты емес.

Авторлық құқық объектісі санаткерлiк меншiк саласында ғылым, әдебиет және өнер туындыларын.

Қандай да болсын материалдық объектiге меншiк құқығын немесе иелену құқығын беру, Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы Заңда көрсетiлген жағдайларды қоспағанда, осы объектiде көрсетiлген туындыға авторлық құқықтың берiлуiне әкеп соқпайды.

Мыналар авторлық құқық объектiлерi болып табылады: әдеби туындылар; драмалық және музыкалық-драмалық туындылар; сценарий туындылары; хореография және пантомима туындылары; мәтiнi бар немесе мәтiнi жоқ музыкалық туындылар; дыбыс-бейнежазу туындылары; кескiндеме, мүсiндеме, графика және бейнелеу өнерiнiң басқа да туындылары; қолданбалы өнер туындылары; сәулет, қала құрылысы және бау-саябақ өнерi туындылары; суретке түсiру туындылары және суретке түсiруге орайлас әдiстермен жасалған туындылар; карталар, жоспарлар, нобайлар, безендiрулер және географияға, топография мен басқа ғылымдарға қатысты үш өлшемдi туындылар; ЭЕМ-ге арналған бағдарламалар; өзге де туындылар.

ЭЕМ-ге арналған бағдарламаларды қорғау ЭЕМ-ге арналған бағдарламалардың (соның iшiнде операциялық жүйелердiң) бастапқы мәтiн мен объектiлiк кодты қоса алғанда, кез-келген тiлде және кез-келген нысанда жасалуы мүкiн барлық түрiне қолданылады. Авторлық құқық объектiлерiне мыналар да жатады: туынды шығармалар (аудармалар, өңделген дүниелер, аннотациялар, рефераттар, түйiндер, шолулар, инсценировкалар, музыкалық өңдеулер және басқа да ғылым, әдебиет пен өнер шығармаларын өңдеулер); жинақтар және материалдарының iрiктелуi немесе орналасуы жағынан шығармашылық еңбектiң нәтижесi болып табылатын басқа да құрама туындылар.

Туынды және құрама шығармалар, өздерiнiң негiзге алынған немесе өздерiне енген туындылардың авторлық құқық объектiлерi болу болмауына қарамастан, авторлық құқықпен қорғалады.

Авторлық құқық объектiлерi болмайтын туындылар:

Мыналар авторлық құқық объектiлерi болмайды: ресми құжаттар (заңдар, сот шешiмдерi, заң әкiмшiлiк, сот сипатындағы және дипломатиялық сипаттағы өзге де мәтiндер), сондай-ақ олардың ресми аудармалары; мемлекеттiк нышандар мен белгiлер (жалаулар, елтаңбалар, ордендер, ақша белгiлерi және өзге де мемлекеттiк нышандар мен белгiлер); халық шығармашылығы туындылары; оқиғалар мен фактiлер туралы ақпараттық сипаттағы хабарлар.

Авторлық құқықтың пайда болуы. Авторлықтың ақиқаттылығы. Ғылым, әдебиет және өнер туындысына авторлық құқық оның жасалу фактiсiне қарай туындайды. Авторлық құқықтың пайда болуы мен жүзеге асырылуы үшiн туындыны тiркеу, туындыны өзге де арнайы ресiмдеу немесе қандай да болсын шарттылықты сақтау талап етiлмейдi. Өздерiнiң айрықша мүлiктiк құқықтары туралы хабарлау үшiн автор немесе құқық иеленушi авторлық құқықты қорғау белгiсiн пайдалануға құқылы, ол белгi туындының әр данасына қойылады және мiндеттi түрде мынадай үш элементтен тұрады: қоршауға алынған латынша "С" әрпi; айрықша авторлық құқықтар иесiнiң есiмi; туындының алғаш жарияланған жылы.

Жарияланбаған туындыға жеке мүлiктiк емес құқықтарын куәландыру үшiн автор, сондай-ақ құқық иеленуші туындыға айрықша мүліктік құқықтарды иеленетiнiн растау үшiн авторлық құқықтың қорғалатын не тиiстi шарттардың қолданылатын мерзiмi iшiнде кез келген уақытта оларды ресми тiзiлiмдерде тiркеуге құқылы. Тiркеудi Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес уәкiлеттi орган жүзеге асырады.

Бiр жеке немесе заңды тұлғалардың тауарларын басқа жеке немесе заңды тұлғалардың бiртектi тауарларынан ажырату үшiн қолданылатын туындылар авторлық құқық объектiсi ретiнде тiркелмейдi.

Өзге дәлелдер болмаған жағдайда туындының түпнұсқасында немесе данасында автор ретiнде көрсетiлген адам туындының авторы деп саналады.

Туынды жасырын немесе бүркеншiк атпен жарияланған жағдайда, туындыда есiмi немесе атауы көрсетiлген баспагер өзге дәлелдер болмаған кезде Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы Заңға сәйкес автордың өкiлi болып табылады және оның өкiл ретiнде автордың құқығын қорғауға, оның жүзеге асырылуын қамтамасыз етуге құқығы бар. Бұл ереже сондай туындының авторы өзiнiң кiм екенiн ашқанша және өзiнiң авторлығын мәлiмдегенше қолданыла бередi. Егер өзiн жарияланбаған туынды қолжазбасының авторымын деп санайтын жеке тұлға оны басқалардың заңсыз пайдалануына немесе иемденiп кетуiне жол бермеу үшiн сақтауға өткiзудi қажет деп тапқан жағдайларда уәкiлдiк берiлген орган қолжазбаны қабылдап алуға мiндеттi, ол туралы қолжазбаны өткiзген адамға оның түскен мерзiмi туралы анықтама берiледi. Қолжазбаларды тапсыру, қабылдау және сақтау тәртiбiн уәкiлеттi орган айқындайды.

Тең авторлар: Екi немесе одан да көп адамның (тең авторлардың) бiрлескен шығармашылық еңбегiмен жасалған туындының авторлық құқығы, мұндай туындының бөлiнбес бiртұтас болуына немесе әрқайсысы өз алдына жеке мәнге ие бөлiмдерден тұратындығына қарамастан, тең авторларға тиесiлi болады. Егер туындының бiр бөлiгiн осы туындының басқа бөлiктерiне қарамастан пайдалану мүмкiн болса, бұл бөлiгi дербес мәнi бар туынды деп танылады. Егер тең авторлар арасындағы келiсiмде өзгеше көзделмесе, олардың әрқайсысы туындының дербес мәнi бар өзi жасаған бөлiгiн өз қалауы бойынша пайдалануға құқылы. Тұтас алғанда туындыны пайдалану құқығы тең авторларға ортақ. Тең авторлардың өзара қатынастары олардың арасында жасалған келiсiм арқылы белгiленуi мүмкiн. Егер тең авторлардың туындысы бөлiнбейтiн бiртұтас дүние болса, тең авторлардың бiр де бiрiнiң туындыны пайдалануға жеткiлiктi негiздерi болмайынша тыйым салуға құқығы жоқ. Тең авторлардың әрқайсысы өз атынан, соның iшiнде, басқа тең авторлардың рұқсатын алмастан, егер олардың арасында келiсiммен өзгеше көзделмесе, өз құқықтарын қорғауға байланысты осы Заңда және Қазақстан Республикасының өзге де заң актiлерiнде көзделген шараларды қолдануға құқылы.

Құрамдас туындыларға авторлық құқық: Жинақтың және басқа да құрама туындылардың авторына шығармашылық еңбек нәтижесi болып табылатын материалдарды iрiктеудi және орналастыруды жүзеге асырғандығы үшiн авторлық құқық берiледi. Құрастырушының өзi құрама туындыға енгiзiлген әрбiр туынды авторларының құқықтарын сақтаған жағдайда авторлық құқықты пайдаланады. Егер авторлық шартта өзгеше көзделмесе, құрама туындыға енгiзiлген туындылардың авторлары өз туындыларын құрама туындыға қарамастан пайдалана беруге құқылы. Құрастырушысының авторлық құқығы басқа адамдардың сол материалдарды басқа құрама туындылар жасау үшiн дербес iрiктеуiне және орналастыруына кедергi жасамайды. Энциклопедияларды, энциклопедиялық сөздiктердi, мерзiмдi және шығуы жалғаса беретiн ғылыми еңбектер жинақтарын, газеттердi, журналдарды және басқа да мерзiмдi басылымдарды жарыққа шығаратын баспагерге мұндай басымдарды тұтас пайдалануға айрықша құқық берiледi. Баспагер мұндай басылымдарды кез-келген жағдайда пайдаланса да өзiнiң атауын көрсетуге немесе оны көрсетудi талап етуге құқылы. Мұндай басылымдарға енгiзiлген туындылардың авторлары жалпы басылымға қарамастан өз туындыларын пайдалануға айрықша құқықтарын сақтап қалады.

Авторлық құқық мақсатына, мазмұны мен маңызына, сондай-ақ берiлу әдiсi мен нысанына қарамастан, шығармашылық еңбектiң нәтижесi болып табылатын ғылым, әдебиет және өнер туындыларына қолданылады. Сонымен қатар авторлық құқық белгiлi бiр объективтi түрге ие болған, жазбаша қолжазба, машинкаға басылған, нотаға жазылған және сол сияқты, ауызша көпшiлiк алдында айтушылық, көпшiлiк алдында орындаушылық және сол сияқты, үнжазба немесе бейнежазба механикалық, сандық, магниттiк, оптикалық және сол сияқты, бейнелеу сурет, нобай, көркемсурет, жоспар, сызба, кино, телебейне - немесе фотокадрлар және сол сияқты, көлемдi - кеңiстiктi мүсiн, үлгi, макет, ғимарат, және сол сияқты өзге де нысанда жария болған да жарияланған, жарыққа шыққан, баспадан шыққан, көпшiлiк алдында орындалған, көпшiлiк алдында көрсетiлген, жарияланбаған да туындыларға қолданылады.

“Авторлық құқық және сабақтас құқық туралы” Заңның 6-бабының 1-тармағында аталған белгiлерi бар және дербес қолдануға болатын туынды бөлiгi (оның атауымен, кейiпкерлердiң атауларымен қоса) авторлық құқық объектiсi болып табылады.

Авторлық құқық идеялардың, тұжырымдамалардың, принциптердiң, әдiстердiң, жүйелердiң, процестердiң, жаңалықтардың, фактiлердiң өздерiне қолданылмайды.

Туындыға деген авторлық құқық туынды жасалған материалдық объектiнi меншiктену құқығымен байланысты емес.

Авторлық құқық объектісі санаткерлiк меншiк саласында ғылым, әдебиет және өнер туындыларын.

Қандай да болсын материалдық объектiге меншiк құқығын немесе иелену құқығын беру, Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы Заңда көрсетiлген жағдайларды қоспағанда, осы объектiде көрсетiлген туындыға авторлық құқықтың берiлуiне әкеп соқпайды.

Мыналар авторлық құқық объектiлерi болып табылады: әдеби туындылар; драмалық және музыкалық-драмалық туындылар; сценарий туындылары; хореография және пантомима туындылары; мәтiнi бар немесе мәтiнi жоқ музыкалық туындылар; дыбыс-бейнежазу туындылары; кескiндеме, мүсiндеме, графика және бейнелеу өнерiнiң басқа да туындылары; қолданбалы өнер туындылары; сәулет, қала құрылысы және бау-саябақ өнерi туындылары; суретке түсiру туындылары және суретке түсiруге орайлас әдiстермен жасалған туындылар; карталар, жоспарлар, нобайлар, безендiрулер және географияға, топография мен басқа ғылымдарға қатысты үш өлшемдi туындылар; ЭЕМ-ге арналған бағдарламалар; өзге де туындылар.

ЭЕМ-ге арналған бағдарламаларды қорғау ЭЕМ-ге арналған бағдарламалардың (соның iшiнде операциялық жүйелердiң) бастапқы мәтiн мен объектiлiк кодты қоса алғанда, кез-келген тiлде және кез-келген нысанда жасалуы мүкiн барлық түрiне қолданылады. Авторлық құқық объектiлерiне мыналар да жатады: туынды шығармалар, жинақтар және материалдарының iрiктелуi және орналасуы жағынан шығармашылық еңбектiң нәтижесi болып табылатын басқа да құрама туындылар.

Туынды және құрама шығармалар, өздерiнiң негiзге алынған немесе өздерiне енген туындылардың авторлық құқық объектiлерi болу болмауына қарамастан, авторлық құқықпен қорғалады.

Авторлық құқық объектiлерi болмайтын туындылар:

Мыналар авторлық құқық объектiлерi болмайды: ресми құжаттар сондай-ақ олардың ресми аудармалары; мемлекеттiк нышандар мен белгiлер халық шығармашылығы туындылары; оқиғалар мен фактiлер туралы ақпараттық сипаттағы хабарлар.

1. 
   Власов Ю.Н. Наследование по закону и по завещанию.М.2001 г. б. 95-96.
   
2. 
   Гаврилов Э.П. Вступительная статья. // Закон об авторском праве и смежных правах. М, 1993 г. б. 7.
   
3. 
   Дозорцев В.А. Доверительное управление имуществом // Комментарий к ГК РФ. Часть ҚҚ (глава-53). М., 1996 г. б. 539.
   
4. 
   ҚР Азаматтық процесуалдық құқығы. Баймолдина. Оқулық Алматы, 2001 ж. б. 139.
   
5. 
   “Қазақстан Республикасының Халықаралық патенттік жіктеме туралы Страсбург келі-сіміне қосылуы туралы” ҚР Заңы 21.08.2001ж. N 1091. // База данных “Закон”, б. 22.
   
6. 
   Муромцев С.А. Авторское право. // Юридический вестник. 1979 г. б. 31.
   
7. 
   Пиленко А.А. Новый закон об авторском праве. СПБ., 1914 г. б. 89.
   
8. 
   Паустовский К. Собрание сочинений в 6-ти томах. М., 1957 г. Т.1. б. 643.
   
9. 
   “Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік зияткерлік меншік ұйымының авторлық құқық жөніндегі шартына қосылуы туралы” ҚР 04.2004ж. N 547 Заңы. // ҚР Парламен-тінің Жаршысы, 2004 ж., N 7, 47-құжат; “Егемен Қазақстан” 20.04.2004ж. N 65. б. 7-8.
   

Абай Мырзахметов атындағы Көкшетау университеті

1) авторлық қадағалауды жүзеге асыруға арналған шығындар мөлшері бөлімі келтірілген құрылыстың жиынтық сметасы;

2) авторлық қадағалау журналы;

3) жобалау-сметалық құжаттаманы бекіту туралы бұйрық (шешім);

4) сараптаманың тәртібіне сәйкес орындалған және жобалау-сметалық құжаттамамен бекітілген жұмыс жобасы (жоба) бойынша сараптамалық қорытынды;

5) бас мердігерлік құрылыс, монтаж ұйымы басшысының үйлердің, ғимараттың құрылысындағы немесе оларды жөндеу жұмыстарын жүргізуге жауапты тұлғаларды (шеберді, жұмыс жүргізушіні, құрылыс бөлімшеcінің бастығын) тағайындау туралы бұйрығы;

6) құрылыс-монтаж жұмыстарын жүргізу үшін жауапты тұлғаның Мемлекеттік сәулет-құрылыс бақылау органдары алдындағы қолхаты;

7) жер телімінің шекараларын табиғи түрде кесіп беру туралы акт;

8) жер телімдерін иелену және пайдалану құқығына арналған акт;

9) үйлер мен ғимараттардың негізгі осьтерін геодезиялық бөлуді тексеру актісі;

10) үйлер мен ғимараттар негізгі осьтерінің геодезиялық бөлінуін тексеру авторлық қадағалау өкілінің тікелей қатысуымен жүзеге асырылады [1];

11) опера белгілерін көшіру актісі;

12) құрылыс ұйымы жобасының негізгі құжаттары (бұдан әрі - ҚҰЖ);

13) жұмыстарды жүргізу жобасының негізгі құжаттары;

14) бас мердігердің мөртабан қойылған жұмыс сызбалары; құрылыс-монтаж ұйымындағы бас инженердің “Жұмыс жүргізуге берілсін” деген қолы қойылады;

15) сейсмикалық аудандардағы жол инженер-техникалық қызметкерлерінің құрылыс-монтаж жұмыстарын жүргізу құқығына арналған куәлік;

16) жұмыстарды жүргізу, дәнекерлеу, монтаждау, бетондау жұмыстары журналдары және басқалар;

17) жасырын жұмыстарға, орындаушы сұлбаларға, түсіріп алуға және т.б. арналған актілер; авторлық қадағалау кезінде айрықша назар аударуды талап ететін құрылыс-монтаж жұмыстарының тізімін келісім-шарттық құжаттамаларға арналған қосымшада келтіруге болады;

18) құрылымды сынауға арналған актілер және құрылыс материалдарын талдау нәтижелері, паспорттар, сертификаттар;

19) жекеленген құрылысы салынып біткен жүйелерді, объектілерді авторлық қадағалау өкілінің міндетті түрде қатысуымен сынау және қабылдау актілері.

Автордың осы Заңының 16-бабында аталған мүліктік құқықтары толық немесе ішінара берілуі, сондай – ақ айырықша құқықтарды беру туралы авторлық шарт бойынша немесе айырықша емес құқықтарды беру туралы авторлық шарт бойынша пайдалану үшін берілуі мүмкін. Мүмліктік құқықтарды қалай да болсын басқаға беру автордың және мүліктік құқықтар берілетін адамның қолы қойылатын жазбаша шартпен ресімделуге тиіс. Айырықша құқықтарды беру туралы авторлық шарт осы құқықтар берілген адамға ғана туындыны белгілі бір әдіспен және шартта белгіленген шекте пайдалануға рұқсат етеді және мұндай адамға басқа адамдардың туындыны осылайша пайдалануына тыйым салу құқығын береді. Егер айырықша құқықтар берілген адам бұл құқықты қорғауды жүзеге асырмаса, басқа адамдарға туындыны пайдалануға тыйым салу құқығын туындының авторы жүзеге асыра алады. Айырықша емес құқықтарды беру туралы авторлық шарт пайдаланушыға осындай құқықты берген айырықша құқық иесімен және осы туындыны сондай әдіспен пайдалануға рұқсат алған басқа адамдармен туындыны тең жағдайда пайдалануға рұқсат етеді. Авторлық шарт бойынша берілген құқықтар, егер шартта тікелей өзгеше көзделмесе, айырықша емес құқықтар деп есептеледі [2].

Авторлық шартта: туындыны пайдалану әдістері; құқық берілетін мерзім мен аумақ; сыйақы мөлшері белгілеу тәртібі, оны төлеудің тәртібі мен мерзімі, сондай – ақ тараптар осы шарт үшін маңызды деп есептейтін басқа да жағдайлар көзделуге тиіс.

Авторлық шартта құқықтың берілу мерзімі туралы ереже болмаған жағдайда, егер пайдаланушыға бұл жөнінде шарттың бұзылуына дейін үш ай бұрын жазбаша хабарланған болса, автор шартты ол жасаған күннен бастап бір жыл өткен соң бұза алады. Авторлық шартта құқық берілетін аумақ туралы ереже болмаған жағдайда шарт бойынша берілетін құқықтың қолданылуы Қазақстан Республикасының аумағымен шектеледі. Туындыны пайдалануға авторлық шарт бойынша тікелей берілмеген құқықтар берілмейді деп саналады. Шарт жасалған кезде белгісіз болған туындыны пайдалану құқықтары авторлық шарт мәселесі бола алмайды. Сыйақы туындыны тиісінше пайдалану әдісіне сәйкес түсетін табыс проценті түрінде авторлық шартта немесе, егер мұны туындының сипатынан немесе оны пайдалану ерекшеліктеріне байланысты жүзеге асыру мүмкін болмаса, шартта көрсетілген сома түрінде не басқаша түрде белгіленеді. Авторлық шарт бойынша берілген құқықтар, егер ол тек шартта тікелей көзделген болса, басқа адамдарға түгелдей немесе ішінара берілуі мүмкін. Осы Заңның 14 және 33-баптарында көзделген жағдайларды қоспағанда, авторлық болашақта жасайтын туындыларын пайдалану құқықтары авторлық шарт мәселесі бола алмайды. Авторлық болашақта белгілі бір тақырыпта немесе белгілі бір салада туынды жасауына шек қоятын авторлық шарт ережесі жарамсыз болып табылады. Осы Заң ережелеріне қайшы келетін авторлық шарт ережелері жарамсыз болып табылады. Авторлық шарт жазбаша түрде жасауға тиіс. Туындыны мерзімді баспасөзде пайдалану туралы авторлық шарт ауызша түрде жасалуы мүмкін. Электрондық нысанда жасалған туындылардың, соның ішінде ЭЕМ-ға және деректер базасына арналған бағдарламаның даналарын сату кезінде, сондай – ақ көпшілік пайдаланушыларға оны пайдалануға рұқсат беру кезінде оларға Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген өзге де шарт нысандары мен оларды жасау тәртібін қолдануға болады. Авторлық шартта көрсетілген міндеттерді орындамаған немесе тиісінше орындамаған тарап екінші тарапқа келтірілген залалды, соның ішінде алынбаған пайдасын өтеуге міндетті.

Тапсырыстық авторлық шарты бойынша автор шарт ережелеріне сәйкес туынды жасап, оны тапсырысшыға беруге міндеттенеді. Тапсырыс беруші шартта келісілген сыйақы есебінен авторға аванс төлеуге міндетті. Аванстың мөлшері, төлеу тәртібі мен мерзімі тараптардың келісуімен шартта белгіленеді. Тапсырыс шартының ережелеріне тапсырыс туындысын табыс етпеген автор тапсырыс берушіге келтірген нақты зиянды өтеуге міндетті.

Құқықтарға толық немесе ішінара жол берілуі мүмкін, сондай – ақ олар айырықша немесе айырықша емес құқықтарды беру туралы лицензиялық шарт бойынша пайдалану үшін берілуі мүмкін. Мұндай шартқа оыс Заңның 32-бабында белгіленген талаптар қолданылады. Лицензиялық шарт тиісті үлгідегі мемлекеттік тіркеу куәлігі беріле отырып, уәкілетті органда Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен міндетті мемлекеттік тіркелуге тиіс.

Авторлар қоғамын біздің билік басындағылар жақсы білмегенімен, халықаралық дәрежеде танымал бірлестік. Дүниежүзілік зияткерлік меншік ұйымы 1999 жылдан бері өз назарында ұстап келеді, кезінде олар нақты техникалық көмек те көрсетті, сол кезден бастап Халықаралық беделді ұйым СИЗАК-қа мүшеміз. Қоғамның құрылғанына 12 жыл болды. Жиналатын авторлық сыйақының көлемі жылдан жылға өсуде. Мысалы, 2008 жылы авторлық сыйақының көлемі 2007 жылға қарағанда 152,6 пайызға артты. Дей тұрғанмен, әлемдік қаржылық дағдарыстың бізге де кері әсерін тигізгенін жасырмаймыз. Соған қарамастан, былтыр 380 млн. теңгеден аса авторлық сыйақы жиналды, оның 40,1 пайызы Қазақстан, 34,5 пайызы ТМД, ал, 25,4 пайызы алыс шетел авторларының үлесіне тиді. Өткен жылы Қоғам мемлекеттік бюджетке 7 млн. теңгеден аса әлеуметтік, 32 млн. теңгеге жуық табыс салығын төледі. Қазақстан авторлары қоғамы туралы әңгіме қозғағанда, оның төрағасы, елі­мізге белгілі жазушы, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Марал Ысқақбайұлын айтпай кетуге болмайды. Ол кісінің ҚазАҚ үшін сіңірген еңбегі ұшан теңіз, осы Қоғамды өзі құрып, ыстық-суығына төзіп, үздіксіз басқарып келеді. Өзім заңгер ретінде Марал ағаны Қазақстандағы авторлық құқық қорғау саласының «академигі» дер едім. Себебі, ол кісі теория мен практиканы ұштастыра білетін, авторлық құқықтың қыр-сырын жетік меңгерген, біздің Қоғамды халықаралық дәрежеге көтерген іскер басшы.

Қоғам республикамыздағы жазушы, драматург, ақын, композитор, суретші тағы басқа да авторлардың мүліктік және мүліктік емес құқықтарын қорғап қана қоймай, авторлық келісімшарт негізінде олардың мүліктік құқықтарын ұжымдық негізде басқарады, сонымен бірге заң талабына сай туындыны пайдаланушыларға лицензиялық келісім береді. Авторлардың сыйақысын жинап, таратамыз. Бұдан басқа да міндеттер жеткілікті. Мысалы, біздің Қоғам авторлардың шығармаларын тіркеп, санағын жүргізеді, сақтауға (депонированияға) алады, құқықтары бұзылған жағдайда заң талаптарына сәйкес мүдделерін қорғайды және де шетелдік Қоғамдармен өз тарапынан екіжақты келісімшарт жасасып, шетелдік авторлардың да сыйақыларын жинап, жіберіп отырады. Қоғам 90 шақты мемлекеттің, атап айтқанда, АҚШ, Ұлы­британия, Франция, Германия, Ресей, т.б. елдердің екі жарым миллиондай авторының он бес миллиондай шығармасын қорғауда. Бұған өзіміздің 1500-ге жуық авторымызды қосыңыз. Қысқаша айтқанда, ҚазАҚ-тың негізгі міндеті – авторлардың құқығын қорғау арқылы еліміздің өнері мен мәдениетінің өркендеуіне үлес қосу, өнер адамдарының әлеуметтік жағдайының жақсаруына септігімізді тигізу [3].

Авторлардың туындыларын пайдаланушылардың кейбіреулері, атап айтқанда, «Айкон» сияқты кабельдік телеарналар, әсіресе, ойын-сауық орындары кафе, мейрамхана, түнгі клубтар авторлық сыйақыны төлеуден қашады. Олар әртүрлі себеп-сылтаулар ойлап тауып, біздермен келісімшартқа отырғылары келмейді. Авторлардың мүліктік құқығы дейтін ұғым барын, ол заңмен қорғалатынын, автор шығармасын тек автордың рұқсатымен ғана пайдалану керек екенін мойындағылары келмейді. «Авторлық құқық туралы» заңның талаптарын орындату үшін біз жүгінетін жалғыз-ақ жол бар, ол – сотқа талап-арыз беріп, пайдаланушыны келісімшартқа отыруға мәжбүрлеу, автордың құқығы бұзылған жағдайда олардан өтемақы өндіру. Қазіргі таңда авторлық құқық қаншалықты деңгейде қорғалып жүр. Айтулы деңгейде деп айта алмаймын. Өкінішке қарай, бүгінгі таңда авторлар құқығының тиісті дәрежеде қорғалмауына тікелей зияткерлік меншік құқығымен ай­налысатын Әділет орындары сияқты өкілетті органдар, авторлардың құқығы аяқ асты болып жатқанын көріп біле отырып, автор құқығының қорғалуына нем­құрайдылық танытатын сот, прокуратура органдарының да үлесі бар. Соның дәлелі ретінде соңғы кездері пайдаланушыларды, дәлірек айтқанда, ойын-сауық орын­дарын тікелей барып тексеру қиындап кетті. Себебі, ол үшін әділет, прокуратура органдарының алдын ала рұхсатын алу керек. Ол дегеніңіз қиынның-қиыны. Тексеруге рұхсат алу үшін көптеген құжаттар жинау қажет. Құқықбұзушылық анықталғанның өзінде әртүрлі себептермен талап-арыздарымыз сот тарапынан қа­нағаттандырылмайтын фактілер де жиілеуде. Нәтижесінде авторлар құқығының бұзылуы жалғасуда. Неге автор өзінің маңдай терімен жазған шығармасына еңбекақы, яғни, авторлық сыйақы алмауы керек. Шығарма – олардың негізгі табыс көзі болып табылады емес пе? Оларға үкімет тарапынан мардымды көмек көрсетіліп жатқан жоқ. Авторлардың да бала-шағасы бар, біздің еліміздің азаматтары, қоғамымыздың бетке ұстар қаймағы. Авторлық құқықты қорғауға мемлекеттік тұрғыда жете көңіл бөлінбейінше, бұл мәселенің оң шешімін табуы, ілгері басуы екіталай. Біздің еліміз Бүкілдүниежүзілік Сауда Ұйымына мүше болуға талпыныс жасап отыр. Ал, ол Ұйымға мүше болу үшін біз авторлардың құқығын қорғау мәселесін дұрыс жолға қоюымыз қажет. Себебі, бұл мәселе жоғарыда аталған Ұйымға мүше болу үшін қойылатын алғышарттардың бірі. Қорыта айтқанда, авторлардың құқығын қорғауға, олардың әлеуметтік жағдайына бет бұратын кезең келген сияқты. Бұл уақыт талабы [4].

«Авторлық құқық және сабақтас құқық туралы» заңда көрсетілгендей, шығармашылық еңбектің нәтижесі болып – ғылым, әдебиет және өнер туындылары танылады. Сондықтан жазушылар, ақындар, сазгерлер, дизайнерлер, суретшілер, сәулетшілер, картографтар, тағы басқа шығармашылық иелері автор болып саналады. Осы арада автордың құқығы, яғни, оның өз құқықтарын қорғаудағы табан тірер нысаны туралы айтсаңыз. Автордың мүліктік және мүліктік емес жеке құқығы бар. Мүліктік құқығы дегенге келсек, бұл тұрғыда автор өз туындысын кез келген нысанда, кез келген әдіспен пайдалана алады. Ол өз туындысын сатуға, таратуға, аударуға, жария түрінде орындауға, көрсетуге, эфирлік жариялауға, кабель арқылы хабарлауға рұхсат береді, әрі осы үшін пайдаланушылардан сыйақы талап етуге хақылы. Ал, мүліктік емес жеке құқық туындының авторы ретінде танылуы болып танылады. Туындыны пайдаланған кезде автордың толық есімін көрсету керек. Сонымен қатар, туындыны бүлдіруге, бұрмалауға, өзгертуге, автордың ар-ожданы мен беделіне ңұқсан келтіруге болмайды. Ресми құжаттар, мысалы, заңдар, сот шешімдері, дипломатиялық сипаттағы өзге де мәтіндер, оның ресми аудармалары, мемлекеттік нышандар мен белгілер, жалаулар, елтаңбалар, ордендер, ақша белгілері, халық шығармашылығы туындылары, оқиғалар мен фактілер туралы ақпараттық сипаттағы хабарлар, тағы басқалар. Ең бірінші, автордың рұқсатынсыз туындыларды пайдаланған немесе жариялаған, сондай-ақ, туындыны атауымен қоса бүлдіріп немесе бұрмалап өзгерткен, автордың толық есімі көрсетілмеген жағдайда автордың құқығы бұзылады. Мұндай кезде автор құқықбұзушымен өзара келісімге келе алмаса ҚазАҚ-қа өтініш айтып шағымдануына болады. Біздің заңгерлер олардың атынан сотқа талап-арыз беріп мүдделерін қорғайды. Заңгер жалдап, сотқа тікелей өздері арызданып та құқықтарын қорғауға мүмкіндіктері бар, яғни бұзылған авторлық құқықтарын сотта қорғайды. Әрине, әр туынды әр автордың жекеменшік мүлкі. Оларды рұқсатсыз қолдану, ұрлау, өзгерту – автор құқығының бұзылғаны. Мұндай жағдайда «Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы» заңның 49-бабына сәйкес, 20-дан 50 000-ға дейін ең төменгі жалақы мөлшерінде өтемақы алынады. Ол үшін сотқа талап-арыз беру керек. Әкімшілік кодекстің 129-бабына сәйкес, заңсыз пайдаланғаны үшін 5-10 айлық есептік көрсеткіш (АЕК) айыппұл салынады. Қылмыстық кодекстің 184-бабына сәйкес, көп мөлшерде зиян келтіргенде 100-500 АЕК айыппұл салынады немесе 2 жылға бас бостандығынан айыруға немесе қайталанған жағдайда одан да ауыр жаза қолданылады. Бес жылға дейін бас бостандығынан айырылып, мүлкі тәркіленуі мүмкін. Сот арқылы анықтайды. Ол үшін сотқа талап-арыз жазып, барлық дәлелдерді өткізу керек [5].

Авторлық құқықты иеліктен айыруға және басқа адамға беруге бола ма. Автор өз мүліктік құқығын басқа адамға бере алады. Ал, мүліктік емес жеке құқығы автордан ешкімге өтпейді, ол мәңгілік. Заңның 28-бабына сай, автордың туындысы, оның бүкіл өмір бойы және қайтыс болғаннан кейін 70 жыл бойы күшін сақтайды. Жақында бізге автор Сейдолла Байтерековтың мұрагері Л.Ахановадан шағым келіп түсті, ол кісі өз шағымында Айгүл Иманбаеваның жеке концертінде әнші Роза Рымбаева С. Байтерековтың «Ақ тілек» әнін «Жүрек сыры» деген атпен орындағанын және ән авторы ретінде басқа авторлардың аты-жөні көрсетілгені жөнінде жазды. Концерт СТВ телеарнасынан берілген. Біз телеарнаға өз тарапымыздан хат жолдап, орын алған кемшілікті жоюға ықпал еттік. Осындай жағдайлар айта берсек жетерлік.

Ең бірінші авторлық құқық пайда болады. Автор өз туындысын шығарады. Сол туындыны әнші айтқаннан бастап сабақтас құқық, ән СD, DVD-ға жазылып таратылғаннан кейін фонограмма жазушының, ол эфирге шыққан соң телеарнаның сабақтас құқықтары пайда болады. Автор болып барлығы танылады. Олар өзара келісімшарт жасасуы және онда шығарманың болашақта қалай қолданылатыны толық көрсетілуі тиіс. Сол шығармаға жиналған сыйақы бәріне бөліп беріледі. Биылғы біздің ең басты жаңалығымыз – Әділет министрлігінің Зияткерлік меншік құқығы комитетінде аккредитациядан өтіп, мүліктік құқықтарды ұжымдық негізде басқаратын ұйымды аккредиттеу туралы куәлік алғанымыз болды. Бұл қоғамға қосымша өкілеттілік пен міндеттер жүктейді, яғни, біз осы уақытқа дейін тек ҚазАҚ-пен келісімшартқа отырған авторлардың шығармаларына ғана пайдаланушылардан сыйақы жинасақ, енді бізбен келісімшартқа әртүрлі себептермен отырмаған авторларға да авторлық сыйақы жинауға хақымыз бар. Авторлық құқық қорғау саласында бүгінгі таңда елімізде Қазақстан авторлары қоғамы бірден бір Қоғам ретінде қалып отыр. Ал, қазіргі кезде құрылып жатқан Қоғамдар туралы айтарым, бұлардың барлығы да сабақтас құқықтар саласындағы ұйымдар. Олар негізінен орындаушылардың, фо­нограмма жасаушылардың, т.б. құқықтарын қорғайды [6].

Инновациялық патент және патент алу құқығы туындайтын өнертабысқа, пайдалы модельге, өнеркәсiптiк үлгiге қойылатын талаптар, мемлекеттiк уәкiлеттi органның (бұдан әрi - патенттiк органның (ұйымның) оларды беру тәртiбi заң актiсiмен белгiленедi. Патентке қабiлетi жоқ техникалық шешiмдердiң, өндiрiс құралдары мен тұтыну заттарын конструкторлық орындаулардың, бұйымдардың көркемдiк-конструкторлық шешiмдерiнiң тiзбесi заң актiлерiмен белгiленедi. Патент иесiнiң өнiмдi қорғалған шешiмдердi қолдану арқылы өндiру, инновациялық патентпен немесе патентпен қорғалған технологиялық процестердi өз өндiрiсiнде қолдану, қорғанған шешiмi бар бұйымдарды сату немесе сатуға ұсыну, тиiстi бұйымдарды импорттау құқықтарын қоса алғанда, инновациялық патентпен немесе патентпен қорғалған өнертабысты, пайдалы модельдi, өнеркәсiптiк үлгiнi өз қалауы бойынша пайдалануға айрықша құқығы болады. Осы Кодекске немесе басқа заң актiлерiне сәйкес патент иесiнiң құқықтарын бұзу болып табылмайтын пайдалану жағдайларын қоспағанда, басқа адамдардың өнертабысты, пайдалы модельдi, өнеркәсiптiк үлгiнi патент иесiнiң рұқсатынсыз пайдалануға құқығы жоқ. Патенттелген өнертабысты, пайдалы модельдi немесе өнеркәсiптiк үлгiнi қолданып жасалған бұйымдарды рұқсатсыз жасау, қолдану, импорттау, сатуға ұсыну, сату, азаматтық айналымға өзгедей енгiзу немесе осы мақсатпен сақтау, сондай-ақ өнертабысқа инновациялық патентпен немесе патентпен қорғалатын әдiстi қолдану немесе тiкелей өнертабысқа берiлген инновациялық патентпен немесе патентпен қорғалатын әдiс арқылы дайындалған бұйымды азаматтық айналымға енгiзу не осы мақсатпен сақтау патент иесiнiң айрықша құқығын бұзу болып танылады.

Авторлық қадағалауды жүзеге асыру кезінде пайдаланылатын негізгі құжаттардың нысаны құрылыс нормаларымен және ережелерімен бекітіледі.

Қорыта келгенде, авторлық құқықтың обьектілері мен субъектілерін қорғауды одан әрі арттыру; авторлардың айрықша құқықтарын жүзеге асуын жетілдіру; авторлық қадағалауды ұйымдастыруды және жүргізу ережесін дүние жүзілік деңгейде дамытуымыз қажет.

1. 
   Бренская конвенция об охране литературных и художественных.
   
2. 
   Внещные права в Республике Казахстан. / Отв. Ред. М.К Сулейменов. Алматы. Жеті жарғы 1999. Б. 9-16.
   
3. 
   Комментарий к Гражданскому кодексу Рассийской Федерации. Части первой / Отв. Ред. О.Н Садиклв. М. Юринформцентр 1995. Б. 173.
   
4. 
   Басин Ю.Г. К вопросу о понятии права собственности // Гражданское законадательство. Статьи. Коментарии. Практика. Выпуск17. Алматы ЮРИСТ 2003. Б. 28-30.
   
5. 
   Братусь Д.А. Залог прав: античные истоки и правовое регулирование по законо-дательству Республики Казахстан. Автореф... канд. Юрид. Наук. Алматы 2003. Б. 26.
   
6. 
   Бюллетень Верховного суда Республики Казахстан. 2000. №8. Б 39-46.
   

Кокшетауский университет им. Абая Мырзахметова

Проследим формирование права на свободное передвижение и свободный выбор местожительства на примере Республики Казахстан.

Первый период, наиболее продолжительный (с древних времен вплоть до XVIII в.), был связан с возникновением и становлением кочевой цивилизации. Второй период связан с присоединением Казахстана к России, воздействием самодержавия на колониальные окраины, каковыми к тому времени стали казахские степи. Третий период в формировании института права на свободное передвижение и свободный выбор местожительства связан с возникновением советского государства. Наиболее краткий, четвертый период (конец XX - начало XXI вв.), приходится на время самостоятельного, независимого государства Республики Казахстан.

Вот что пишет по этому поводу Г. Муканова: «Волны передвижения в истории кочевых народов, пожалуй, не редкость: перемещения с места на место диктовались зачастую потребностью хозяйства (в мирное время) и необходимостью в периоды, опасные для существования. Опасность могла олицетворяться для кочевников в нежелательных природных катаклизмах либо - в столь же беспощадных врагах» [2].

Таким образом, формированию права на свободное передвижение и свободный выбор места жительства в первый временной отрезок приведенной выше периодизации, способствовали: наличие кочевого скотоводства, отсутствие жестко деспотического характера власти казахских ханов, обусловленного ее распыленностью в природно-степном ареале территории казахов, а также слабостью централизованных начал административного аппарата. Названные политико-административные особенности, а также существовавшие в казахской степи древние традиции свободомыслия определили сравнительную развитость института прав и свобод личности - кочевника, а климатические условия и особенности общественной жизни выработали в самих кочевниках чувство собственного достоинства, тяготение к личной независимости и способность к независимому существованию рода.

В конце первой четверти XIX века остро встает вопрос о реформе управления колониальным Казахским ханством. Итогом этого становится разработанный в 1822 г. губернатором Западной Сибири, крупным юристом и государственным деятелем М.М. Сперанским «Устав о сибирских киргизах». Согласно ему, сами казахские ханства и их государственные структуры ликвидируются, а казахские земли делились теперь на округа - внутренние, располагавшиеся на территории Российской империи, и внешние, располагавшиеся вне земель империи, за пограничной линией. Округа делились на 15-20 волостей, каждая волость на 10-12 аулов. Таким образом, предусматривается организация трех административных звеньев: округов, волостей и аулов. Округа и волости создавались по административно территориальному принципу, и переходить из одного округа в другой можно было лишь с согласия пограничных властей.

На свободное передвижение казахов влияла и принимаемая ими религия. Так, в соответствии с Временным положением об управлении Семиреченской и Сыр-Дарьинской областями 1867 г. «Киргизам, принявшим христианство, дозволяется или оставаться в своих обществах, или прикочевывать русским селениям в степи, с сохранение предоставленных киргизам прав» (§ 247) [4].

Таким образом, ситуация к исторически переломному 1917 г. сложилась своеобраз-ная: законодательство и внутренняя паспортная система предусматривали многие из тех правомочий в сфере свободного передвижения, какими пользовались тогда граждане Запада, но при неизменности режима параллельно сохранялись сильные традиции ограничений.

Положения Декрета 1923 г. были развиты, дополнены и конкретизированы в постановлении СНК РСФСР от 28 апреля 1925 г. «О прописке граждан в городских поселениях». В соответствии с указанным Декретом предусматривалось: «1) Каждое лицо, прибывающее на жительство в дом,... хотя бы это жительство было временным, на срок более трех дней, обязано немедленно заявить о своем пребывании домовому управлению (владельцу или арендатору) дома, гостиницы или меблированных комнат. 2) Домовое управление, домовладелец или арендатор дома обязаны в течении 48 часов внести сведения о прибывшем в домовую книгу и зарегистрировать запись в соответствующем отделении милиции» [5].

Таким образом, после 1923 г. в Советском государстве установилась легитимационная система, в которой вместо паспорта личность гражданина могла быть удостоверена иными многочисленными документами [6].

В соответствии с заключением Комитета по конституционному надзору Верховного Совета СССР от 26 октября 1990 г. «О несоответствии запретов на опубликование правил о прописке положениям международных Пактов о правах человека» [98] был снят гриф секретности с подзаконных актов о прописке. В заключении признавалось, что регистрационная функция прописки не противоречит законам СССР и общепризнанным международным нормам, однако ее разрешительный порядок препятствует реализации гражданами основополагающих прав - на свободу передвижения, труд и образование и др. Менее чем через год право на свободное передвижение и свободный выбор местожительства получило свою нормативную регламентацию на общесоюзном уровне - в Декларации прав и свобод человека от 5 сентября 1991 г. [7]. Статья 21 Декларации гласит: «Каждый человек имеет право на свободное передвижение внутри страны, выбор места жительства и места пребывания. Ограничения этого права могут устанавливаться только законом».

Конечно, послабления в режиме прописки и выписки объясняются общим распадом административно-командной системы и постепенной утратой властью способности противостоять естественным стремлениям людей самостоятельно решать, где им жить, где останавливаться и на какой срок.

В первой Конституции Республики Казахстан 1993 г. свидетельствовавшей о решительном повороте к демократии, отказе от прежних политических и идеологических догм, стремлении республики стать полноправным членом международного сообщества, исследуемое право было провозглашено в ст. 13: «Гражданин Республики обладает правом свободного передвижения и выбора места жительства, а также правом свободы покидать территорию республики и возвращаться обратно» [8]. Как видно, данное право принадлежало только гражданам Казахстана и было объединено с другим личным правом человека – правом свободы покидать территорию государства и возвращаться обратно.

После принятия первой Конституции перед Казахстаном встала задача создания принципиально иной, отвечающей всем нормам международного права, системы паспортизации. 5 апреля 1993 г. Кабинетом Министров было принято постановление «Об утверждении Положения о паспортной системе», обязывающее МВД разработать образец национального паспорта, наладить его серийный выпуск и с 1 января 1995 г. приступить к массовому документированию населения.

Таким образом, в 1993 г. в Республике Казахстан был отменен институт прописки и выписки граждан и введен регистрационный учет граждан по месту жительства в органах внутренних дел.

Действующая ныне Конституция Республики Казахстан, принятая 30 августа 1995 г., стала значительным шагом вперед в закреплении правового статуса личности. Законодателем были восприняты не только идеи международно-правовых документов в области защиты прав человека, но и прежний опыт конституционного развития, учтены те реальные социально-экономические и политические условия, в которые вступила Республика. Право на свободное передвижение и свободный выбор местожительства закреплено в Основном Законе нашего государства в Главе 2 (ч.1 ст. 21) наряду с другими основными правами и свободами человека и гражданина. Тем самым, оно стало органичной составной частью основ правового статуса личности в Республике Казахстан, которые не подлежат изменению иначе, как в порядке, установленном самой Конституцией.

В настоящее время право человека и гражданина на свободное передвижение и свободный выбор местожительства в объективном смысле представляет собой самостоятельный правовой институт, и является предметом регулирования многих отраслей казахстанского законодательства. Отношения, связанные с реализацией указанного права, содержатся в гражданском, трудовом, семейном, административном и уголовном праве.

1. 
   Конституция Республики Казахстан. Научно-правовой комментарий /Под ред. Г.С. Сапаргалиева. - Алматы: Жеті Жарғы, 2004. – 584 с.
   
2. 
   Муканова Г. Кочевники на рубеже веков, на рубеже империй //Мысль. - 2001. - №9. – с. 77.
   
3. 
   История государства и права советского Казахстана / Под ред. С.З. Зиманова. – Алма-Ата, 1963. - Т.2. – С. 22.
   
4. 
   Абайдельдинов Е.М. Политико-правовая история РК: Учебник /Алматы: Данекер, 1999.- 295 с.
   
5. 
   Постановление СНК РСФСР от 28 апреля 1925 г. «О прописке граждан в городских поселениях» //СУ РСФСР. - 1925. - №28. – Ст. 197.
   
6. 
   Кусков Г.С. Основные этапы развития паспортной системы //Труды ВШ МВД СССР. - 1968. - Вып. 20. – С. 103.
   
7. 
   Декларация прав и свобод человека от 5 сентября 1991 г. //Ведомости Съезда народных депутатов СССР и Верховного Совета СССР – 1991. - №37. – Ст. 1083.
   
8. 
   Конституция Республики Казахстан 1993 г. (утр. силу 30.08.1995 г.) //Юридический справочник «Законодательство».
   

Кокшетауский университет им. Абая Мырзахметова

Нововведениями в Законе Республики Казахстан от 2 апреля 2010 года №261-IV «Об исполнительном производстве и статусе судебных исполнителей» (далее - Закон) является институт частных судебных исполнителей, модернизация действующей системы исполнительного производства путем расширения полномочий судебных исполнителейи внедрения дополнительных мер принуждения исполнения судебных актов [1].

В статье 1 Закона новый субъект гражданско-процессуальных отношений - частный судебный исполнитель определен как гражданин Республики Казахстан, занимающейся частной практикой по исполнению исполнительных документов без образования юридического лица на основании лицензии частного судебного исполнителя, выданной уполномоченным органом.
Основной особенностью Закона является регламентация правового положения частного судебного исполнителя, компетенция которого практически приравнена с компетенцией государственного судебного исполнителя, то есть частный судебный исполнитель, по аналогии с государственными судебными исполнителями, вправе принимать меры обеспечения, налагать арест, налагать взыскания на имущество должника, проводить оценку имущества и совершать иные действия во исполнение судебных актов [2].

Сторона по делу, выигравшая это дело в суде, может самостоятельно выбрать частного судебного исполнителя, обговорить с ним все необходимые условия, сроки исполнения и его ответственность за неисполнение. В то же время, как отметили представители Министерства юстиции, дела, связанные со спорами между юридическими лицами и государством, будут исполняться исключительно государственными судебными исполнителями.

Идея внедрения в Казахстане института частных судебных исполнителей была озвучена Главой государства Н. Назарбаевым в 2005 году на 4 съезде судей республики. В течение трех с лишним лет активно изучался опыт стран, где функционирует подобный институт. На сегодня опыт более чем 60 стран мира свидетельствует о несомненной эффективности, так называемого института частного исполнения [3].

Во Франции исторически сложилась система частного исполнения, когда функции судебных исполнителей выполняются не государственными служащими, а «принудительными исполнителями» - лицами, получившими лицензию у государства на данную деятельность. Чтобы стать принудительным исполнителем во Франции, претендент должен иметь юридическое образование, пройти двухгодичную стажировку в соответствующей конторе, сдать государственный экзамен. В США функции по исполнению осуществляют: шерифы, маршалы, судебные приставы, а также частные юридические агентства. В Германии также устоялся институт частных судебных исполнителей, именуемых регистраторами суда. Полномочия по исполнению судебных актов они осуществляют на основании сертификата, представляющего им соответствующее право. В Израиле служба исполнителей находится при магистратских судах. Возглавляет ее директор, являющийся судьей или регистратором данного суда. Интересно отметить такой факт, что если исполнители подчиняются непосредственно директору службы, то назначаются они министром юстиции.

В Греции к основным органам исполнительного производства относится не только исполнитель, но и нотариус, в функции которого входит исполнение судебных актов о взыскании денежных средств. Такой нотариус называется клерком публичного аукциона, и только он вправе проводить публичный аукцион.

В Российской Федерации работа судебных приставов-исполнителей стимулируется за счет исполнительного сбора в размере 7 % от взыскиваемой суммы, из которой 30 % отчисляется в федеральный бюджет, а 70 %- во внебюджетной фонд развития исполнительного производства. Российский судебный пристав- исполнитель материально заинтересован в качественном и оперативном исполнениисудебных постановлении, поскольку при этом получает вознаграждение в размере 5 % от взысканной суммы, выплачиваемое из названного внебюджетного фонда [4].

В целях контроля за количеством частных судебных исполнителей в Республике Казахстан стали определенные критерии, предъявляемые к будущим частным судебным исполнителям в виде:

- гражданства (на должность частного судебного исполнителя назначается гражданин Республики Казахстан);

- возраста (гражданин Республики Казахстан, достигший двадцатипятилетнего возраста);

- образования (высшее юридическое образование);

- стажировки (наличие непрерывной стажировки у частного судебного исполнителя сроком не менее одного года);

- квалификационного экзамена;

- государственной лицензии на право занятия деятельностью по исполнению исполнительных документов;

- конкурса на замещение вакантной должности частного судебного исполнителя.

Одним из основных плюсов данного института можно считать прямую заинтересованность частного судебного исполнителя в быстром и эффективном исполнения решения, так как он в первую очередь, заинтересован материально, согласно вышеприведенным нормам Закона РК, частный судебный исполнитель получает 10% от взыскиваемой суммы в качестве вознаграждения, а в случае уплаты должником в добровольном порядке, всего 30% от той суммы, которую он должен был получить, если решение исполнялось бы в принудительном порядке. Доход частного судебного исполнителя будет зависеть от количества судебных решений и обращений граждан к данному институту, что является по нашему мнению хорошим стимулом, государственный же судебный исполнитель получает фиксированную заработную плату, из чего выходит, что разница может быть ощутимой между доходами частного и государственного исполнителя.

Институт частных исполнителей создает конкурентную среду государственному судебному исполнителю, и для того чтобы институт государственного судебного исполнителя продолжал существовать, ему придется показывать результаты.

К минусам можно отнести то, что на частных судебных исполнителей не распространяются положения законодательства РК об исполнительном производстве в части взыскания с должника исполнительской санкции, то есть расходы частного исполнителя также оплачиваются самим взыскателем. К исполнению частным судебным исполнителем не могут быть приняты исполнительных документы, по которым в качестве одной из сторон выступает государство.

С внедрением института частного судебного исполнителя в правовую среду РК и выделением его как самостоятельную частную структуру, должен дать положительный эффект, так же как и в других развитых странах мира, в которых уже давно и успешно функционирует.
ЛИТЕРАТУРА

1. 
   Закон Республики Казахстан «Об исполнительном производстве и статусе судебных исполнителей» от 30 июня 1998 года №253-I. С изменениями и дополнениями по состоянию на 7 сентября 2010 года.// Информационная система «Параграф»
   
2. 
   Аленов М.А. Исполнительное производство. Учебное пособие. - Астана, 2011.С.147
   
3. 
   Абдыкерим А. Обзор исполнительного производства в некоторых зарубежных странах // Мир закона.-2008.-№9. С.25
   
4. 
   Смагулова А. Новеллы в исполнительном производстве Республики Казахстан // Де-Юре.-2011.-№11.С.4
   
5. 
   Жумабай К. Нерешенные проблемы органов исполнительного производства // Зангер.-2007.-№5. С.41
   
6. 
   Койшибаев Т. Исполнительное производство нуждается в оптимизации // Занжанезаман.- 2009.-№9.С.24
   
7. 
   Каиль А. Частные судебные исполнители: перспективы развития //Юридическая газета. -2009.-№7.-5 сентября
   

Кокшетауский университет им. Абая Мырзахметова

Проникновение норм международно-правового регулирования в трудо­вое законодательство Республики Казахстан происходит по двум направлени­ям: во-первых, путем ратификации конвенций и иных актов международных организаций и их органов, участником которых является Республика Казахстан; во-вторых, путем двусторонних и многосторонних международно-правовых до­говоров с другими государствами [1, с. 4].

Первое направление связано с нормотворческой деятельностью ООН и МОТ, членом которых является Республика Казахстан.

Деятельность Республики Казахстан в рамках ООН отвечает общепри­знанным нормам и принципам Устава ООН в области повышения уровня жизни и полной занятости населения, что подтверждается ратификацией и соблюде­нием норм международных документов в этой области.

Ратификация является одной из важных стадий договорного процесса, представляющая собой утверждение высшим органом государственной власти международного договора [2, с. 91]. В соответствии со ст. 10 Указа Президен­та Республики Казахстан, имеющего силу закона «О порядке заключения, ис­полнения и денонсации международных договоров» от 12 декабря 1995 года №2679 ратификация международных договоров проводится Парламентом Республики Казахстан путем принятия соответствующих законов о ратификации международных договоров Республики Казахстан.

В соответствии со ст. 8 Конституции Республики Казахстан, принятой на республиканском референдуме 30 августа 1995 года, основываясь на прин­ципе международного сотрудничества «Республика Казахстан признает и ува­жает принципы и нормы международного права» [3].

В связи с этим, основные положения в сфере трудовых отношений Все­общей Декларации прав человека лежат в основе действующей Конституции Республики Казахстан и Трудового кодекса Республики Казахстан.

Международный пакт об экономических, социальных и культурных правах 1966 года был ратифицирован Республикой Казахстан в соответствии с Законом «О ратификации Международного пакта об экономических, социаль­ных и культурных правах» от 21 ноября 2005 года №87-3.

В соответствии со ст. 7 Международного пакта об экономических, соци­альных и культурных правах, определяющей справедливые и благоприятные условия труда, Трудовым кодексом Республики Казахстан предусмотрены правовые институты, закрепленные в его Особенной части: оплата труда, гарантии и компенсационные выплаты, гарантии прав ра­ботников в области безопасности и охраны труда, рабочее время и время отды­ха [4].

Право пользоваться профсоюзными правами и защитой, закрепленное в ст. 8 Международного пакта об экономических, социальных и культурных пра­вах, отражено в пп. 8 п.1 ст. 22 Трудового кодекса Республики Казахстан. Причем подробную характеристику данного права со­держит Закон Республики Казахстан «О профессиональных союзах» от 9 апре­ля 1993 года №2107-ХП.

Кроме того, статья 10 Международного пакта об экономических, социальных и культурных правах предусматривает особую охрану трудовых прав женщин и несовершеннолетних детей, что закрепляется в специальном разделе Трудового кодекса Республики Казахстан об осо­бенностях регулирования отдельных категорий работников.

Международный пакт о гражданских и политических правах 1966 года, также содержащий некоторые международные трудовые стандарты, был рати­фицирован Республикой Казахстан в соответствии с Законом «О ратификации Международного пакта о гражданских и политических правах» от 28 ноября 2005 года №91-3. Так, статье 25 данного Пакта, закрепляющей возможность граждан допускаться в своей стране на общих условиях равенства к государст­венной службе, соответствует п. 4 ст. 33 Конституции Республики Казахстан. Данные по­ложения отражены в Законе Республики Казахстан «О государственной служ­бе» от 23 июля 1999 года №453, согласно которому одним из принципов госу­дарственной службы является общедоступность.

Следовательно, ратификация международно-правовых актов с после­дующим включением основополагающих трудовых стандартов в нормативные правовые акты Республики Казахстан является подтверждением приверженно­сти Республики Казахстан демократическим принципам.

Особое значение для формирования национального трудового за­конодательства имеют конвенции МОТ.

Содержание ст. 7 Трудового кодекса Республики Казахстан о запрещении дискриминации в сфере труда по многим по­зициям соответствует определению, изложенному в Конвенции МОТ «О дис­криминации в области труда и занятий» 1958 года, ратифицированной в соот­ветствии с Законом Республики Казахстан от 20 июля 1999 года №444-1.

Вместе с тем п. 3 ст. 7 Трудового кодекса Республики Казахстан предусматривает возможность работодателей делать исключения и ограничения для лиц, нуждающихся в повышенной социальной и правовой защите, что не является дискриминацией.

Международно-правовыми актами предусмотрено запрещение принудительного труда. В Конвенции МОТ №29 «О принудительном или обязательном труде» 1930 года, ратифицированной в соответствии с Законом Республики Ка­захстан от 14 декабря 2000 года №120-2, запрещается принудительный труд. Это отражено в ст. 24 Конституции Республики Казахстан и ст. 8 Трудового кодекса Республики Казахстан, где принудитель­ный труд допускается только по приговору суда либо в условиях чрезвычайно­го или военного положения.

К числу основополагающих принципов трудового законодательства в сфере запрещения дискриминации и принудительного труда также относится запрещение наихудших форм детского труда.

Свидетельством приверженности Республики Казахстан данному прин­ципу является Постановление Верховного Совета Республики Казахстан «О ра­тификации Конвенции о правах ребенка» от 8 июня 1994 года и Закон Респуб­лики Казахстан «О ратификации Конвенции о запрещении и немедленных ме­рах по искоренению наихудших форм детского труда» от 26 декабря 2002 года №367. Тем самым, запрет наихудших форм детского труда возведен в принцип трудового законодательства Республики Казахстан.

Одним из ключевых моментов в выполнении принятых Республикой Ка­захстан международных обязательств является вопрос о создании эффективной системы управления и межведомственного взаимодействия заинтересованных государственных структур, неправительственных и международных организа­ций в вопросах улучшения качества жизни детей.

В целях реализации Конвенции о правах ребенка 1989 года на государ­ственном и местном уровнях постановлением Правительства Республики Ка­захстан «Вопросы Комитета по охране прав детей Министерства образования и науки Республики Казахстан» от 13 января 2006 года №36 был создан специ­альный уполномоченный орган - Комитет по охране прав детей Министерства образования и науки Республики Казахстан и его подразделения - Департамен­ты по защите прав детей в каждом регионе страны [5].

Следовательно, стратегической целью государственной социальной по­литики Республики Казахстан в интересах детей остается создание необходи­мых правовых, социально-экономических, социально-культурных условий, а также реальное обеспечение основных гарантий прав ребенка.

К работникам, нуждающимся в повышенной социальной и правовой за­щите, также относятся женщины. Республика Казахстан 29 июня 1998 года при­няла Закон «О присоединении Республики Казахстан к Конвенции о ликвида­ции всех форм дискриминации в отношении женщин» №248-1. Так, ст. 185-195 Трудового кодекса Республики Казахстан регу­лируют особенности труда женщин, в том числе беременных, имеющих детей в возрасте до трех лет, а также одиноких матерей, воспитывающих ребенка в воз­расте до четырнадцати лет.

В соответствии с Законом Республики Казахстан «О ратификации Кон­венции о равном вознаграждении мужчин и женщин за труд равной ценности» от 14 декабря 2000 года №115-2 Республика Казахстан определяет свою при­верженность международным трудовым стандартам в обеспечении равных прав мужчин и женщин, что соответствует достижению гендерного равенства, в том числе в сфере трудовых отношений.

На базе Концепции гендерной политики, утвержденной в 2003 году, бы­ла разработана Стратегия гендерного равенства в Республике Казахстан на 2006-2016 годы, утвержденная Указом Президента Республики Казахстан от 29 ноября 2005 года №1677. В настоящее время данная Стратегия является осно­вополагающим документом, «направленным на реализацию гендерной полити­ки в Республике Казахстан, что предусматривает решение задач по достижению равенства прав и возможностей мужчин и женщин в период с 2006 по 2016 го­ды» [6].

В 1998 году Республика Казахстан присоединилась к Конвенции МОТ №122 «О политике в области занятости» 1964 года. Тем самым основные ас­пекты в области занятости нашли свое отражение в нормах национального за­конодательства. В частности, в статьях Закона Республики Казахстан «О заня­тости населения» от 23 января 2001 года №149 и ст. 145 Трудового кодекса Республики Казахстан.

Важнейшим направлением занятости населения продолжает оставаться создание социальных рабочих мест для целевых групп населения с использова­нием государственного финансирования. В соответствии с Конвенцией МОТ №88 «Об организации службы заня­тости» 1948 года, ратифицированной согласно Закону Республики Казахстан «0 ратификации Конвенции об организации службы занятости» от 14 декабря 2000 года №119-И, безработные граждане, желающие найти работу, могут об­ратиться в уполномоченные органы за содействием в трудоустройстве, которые находятся в каждом городе и сельском районе Республики Казахстан.

Основные мероприятия по охране труда на государственном уровне и на уровне предприятия, предусмотренные Конвенцией МОТ №155 «О безопасно­сти и гигиене труда и производственной среде» 1981 года, нашли свое отраже­ние в Трудовом кодексе Республики Казахстан. В частности, безопасности и охране труда посвящен целый раздел, содержащий положения по государственному управлению, гарантиям прав работников, пра­вам и обязанностям работников и работодателя в этой области, организации безопасности и охраны труда, а также процедуру расследования и учета несча­стных случаев и иных повреждений здоровья работников.

Кроме того, для исполнения норм Конвенции МОТ №155 «О безопас­ности и гигиене труда и производственной среде» работодатель согласно пп. 10 п. 1 ст. 317 Трудового кодекса Республики Казахстан обязан проводить с участием представителей работников периоди­ческую, не реже один раз в пять лет, аттестацию производственных объектов по условиям труда [4].

Соблюдение норм данной конвенции также отражается в ст. 317 Трудо­вого кодекса Республики Казахстан, определяю­щей обязанности работодателя в области безопасности и охраны труда, в част­ности, обязанность работодателя страховать свою ответственность за нанесение вреда здоровью и жизни работника. Данное положение регулируется Законом Республики Казахстан «Об обязательном страховании гражданско-правовой от­ветственности работодателя за причинение вреда жизни и здоровью работника при исполнении им трудовых (служебных) обязанностей» от 7 февраля 2005 года №30 [7].

Конвенция МОТ №148 «О защите трудящихся от профессионального риска, вызываемого загрязнением воздуха, шумом и вибрацией на рабочих мес­тах» 1977 года была ратифицирована в соответствии с Законом Республики Ка­захстан от 26 июня 1996 года №10-1. Положения данной конвенции нашли от­ражение в ст. 321 Трудового кодекса Республики Казахстан от 15 мая 2007 года №251-III, определяющей требования безопасности рабочих мест.

В соответствии с международными стандартами требования к условиям труда на рабочих местах изложены в гигиенических нормативах показателей вредных и опасных производственных факторов: «Санитарные нормы микро­климата производственных помещений» №1.02.006-94; СНиП РК 2.04-05-2002 «Естественное и искусственное освещение»; ГОСТ 12.1.005-88 «Система стан­дартов безопасности Труда. Общие санитарно-гигиенические требования к воз­духу рабочей зоны».

Таким образом, ратификация международных правовых актов, в том числе Конвенций МОТ, представляет собой акт придания нормам международ­ного права обязательной силы внутригосударственных норм. Тем самым со­вершенствуется трудовое законодательство Республики Казахстан, основываясь на международных стандартах труда.

Второе направление проникновения международных трудовых норм в законодательство Республики Казахстан связано с нормотворческой деятель­ностью Содружества Независимых Государств, а также совместной нормотвор­ческой практикой двух или нескольких государств, заинтересованных в обоюд­ном или региональном урегулирования конкретных вопросов.

Соглашение о сотрудничестве в области охраны труда было ратифи­цировано Республикой Казахстан в соответствии с Указом Президента Респуб­лики Казахстан от 4 сентября 1995 года №2451. Данное соглашение обеспечи­вает проведение Республикой Казахстан совместно с другими странами-членами СНГ «скоординированных действий в области охраны труда на основе использования на взаимовыгодных условиях накопленного опыта и научно-технического персонала». Кроме того, Республика Казахстан имеет воз­можность обмена информацией с участниками данного соглашения, проведе­ния совещаний, семинаров с целью совершенствования трудового законода­тельства и приведения его в соответствие с международными трудовыми стан­дартами.

Договор «О Таможенном союзе и Едином экономическом пространстве» от 26 февраля 1999 года обеспечивает свободное передвижение граждан Рес­публики Казахстан внутри Единого экономического пространства. Свободное передвижение, в свою очередь, предполагает отмену любой дискриминации, и создание унифицированного правового режима в части трудоустройства, воз­награждения, других условий труда и занятости.

Кроме того, Постановлением Правительства Республики Казахстан от 2 декабря 1998 года №1222 утверждено Соглашение о поддержке и развитии малого предпринимательства в государствах-участниках СНГ, что усиливает меры Республики Казахстан по развитию и поддержке малого предпринима­тельства внутри государства. Данное соглашение обеспечивает разработку на­циональных мер по развитию инновационной деятельности субъектов малого предпринимательства и подготовке кадров для этой цели, что способствует снижению социальной напряженности и созданию новых рабочих мест.

Соглашение о партнёрстве и сотрудничестве, заключенное между Рес­публикой Казахстан и странами Европейского Союза в 1995 году, обеспечивает гражданам Республики Казахстан возможность осуществлять трудовую дея­тельность на территории иностранных государств на основе принципа недис­криминации по признаку гражданства. Принятые данным соглашением меры обеспечивают создание в Республике Казахстан механизмов социальной защи­ты, характерных для рыночной экономики.

Нормотворческая деятельность Республики Казахстан совместно с дру­гими государствами в области трудовых отношений направлена на разработку и внедрение трудовых стандартов, соответствующих международным нормам и совершенствующих национальное законодательство.

Таким образом, система институтов трудового законодательства Республики Казахстан должна представлять собой совокупность международных и внутригосударственных актов, касающихся трудовых отношений, поскольку признанные международно-правовые акты рассматриваются в Республике Казахстан как составная часть национального законодательства, действующего на территории страны.

1. 
   Международное трудовое право. Учебник. – Алматы: Институт международного права и международного бизнеса, 2000. – 211 с.
   
2. 
   Кулжабаева Ж. О. Международное публичное право. Часть Общая и Особенная. - Алматы: «Юридическая литература», 2002. - 467 с.
   
3. 
   Конституция Республики Казахстан, принятая на республиканском референдуме 30 августа 1995 года, с изменениями и дополнениями по состоянию на 02 февраля 2012 года
   
4. 
   Трудовой кодекс Республики Казахстан от 15 мая 2007 года №251 -III с изменениями и дополнениями по состоянию на 17 февраля 2012 года
   
5. 
   Постановление Правительства Республики Казахстан «Вопросы Ко­митета по охране прав детей Министерства образования и науки Республики Казахстан» от 13 января 2006 года №36
   
6. 
   Указ Президента Республики Казахстан «Об утверждении Стратегии гендерного равенства в Республике Казахстан на 2006-2016 годы» от 29 ноября 2005 года №1677
   
7. 
   Закон Республики Казахстан «Об обязательном страховании гражданско-правовой ответственности работодателя за причинение вреда жизни и здоровью работника при исполнении им трудовых (служебных) обязанностей» от 07 февраля 2005 года №30
   

Кокшетауский университет им. Абая Мырзахметова

Еще одно положение, которое в некоторой степени смягчает ответственность продавцов (исполнителей, изготовителей), - это норма п.6 ст.30 ГЗ "О защите прав потребителей", устанавливающая право суда взыскать с продавца (исполнителя, изготовителя) штраф за нарушение прав потребителей. Следовало бы установить не право, а обязанность суда взыскивать такие штрафы с нарушителей [2].

Следующее предложение касается общественных объединений потребителей. Поскольку общественные объединения - это некоммерческие организации, они не преследуют цель извлечения прибыли. В соответствии с Закононом "Об общественных объединениях" имущество общественного объединения формируется на основе вступительных и членских взносов, если их уплата предусмотрена уставом; добровольных взносов и пожертвований; других, не запрещенных законом поступлений. В связи с этим представляется целесообразным обязать организации и индивидуальных предпринимателей, осуществляющих деятельность в сфере торговли и бытового и иного обслуживания населения, перечислять некоторый процент от совокупного дохода организации в пользу потребительской организации, находящейся по месту государственной регистрации юридического лица или индивидуального предпринимателя [3].

Ст.42 ГЗ "О защите прав потребителей" содержит новую для казахстанского законодательства норму о защите прав потребителей общественными объединениями потребителей, ассоциациями (союзами). Норма представляется несколько недоработанной, поскольку неясно, какое число потребителей можно считать общественными объединениями потребителей, ассоциациями (союзами) и какие действия продавцов (изготовителей, исполнителей) являются противоправными в отношении таких объединении. Вполне обоснованно будет включение в данную статью положения о взыскании судами штрафов в случае совершения противоправного действия в пользу соответствующего бюджета, а если в деле участвует общественная организация потребителей, - 50% штрафа должно взыскиваться в пользу этой организации.

МАП Казахстана проводит проверки хозяйствующих субъектов с выдачей предписаний об устранении нарушений. Проверки проводятся в порядке рассмотрения письменных заявлений потребителей, по заданиям МАП Казахстана. Анализ заявлений потребителей, связанных с деятельностью хозяйствующих субъектов на территории РК, 2003 год показал рост их количества [4]. Причиной роста численности письменных и устных заявлений потребителей послужило ухудшение ситуации на потребительском рынке в целом в связи с сокращением объема контроля государственными органами после принятия ГЗ "О защите юридических лиц при проведении госконтроля…".

Большинство письменных и устных обращений граждан связаны с нарушенными правами в сфере торговли, коммунальных услуг, услуг связи, строительства, прочих услуг, к которым отнесены информационные услуг, услуги автостоянок, услуги станций технического обслуживания по ремонту и обслуживанию автомототранспортных средств.

В сфере торговли основное количество жалоб на нарушение прав потребителей возникло в связи с активизацией в последнее время продажи биологически активных добавок и непродовольственных товаров по телевизионной рекламе с доставкой на дом курьерским способом [5]. Неэффективность способов защиты прав потребителей и недостатки законодательства в данной сфере заключаются в основном в отсутствии законодательной базы, регулирующей дистанционные, сетевые и другие подобные формы торговли. С целью пресечения деятельности недобросовестных предпринимателей в этой сфере Управлению необходимо активно сотрудничать с Прокуратурой и правоохранительными органами.

Строительство жилья все чаще сопровождается претензиями граждан. Все заявления граждан, касающиеся строительно-монтажных работ, носят требования разъяснительного характера о толковании договоров о долевом участии в строительстве жилья в многоквартирных домах [6]. Поступившие только в 2003 году заявления граждан свидетельствуют о том, что ситуация на первичном рынке жилья не улучшается: невыполнение сдачи объектов в срок стало правилом (от 2-х и более лет); от устранения недостатков хозяйствующие субъекты уклоняются любыми способами и приемами; имеют место случаи двойных продаж одной и той же квартиры. Для изменения сложившейся ситуации на первичном рынке жилья при разрешении споров граждан со строительными организациями необходима разработка и принятие нормативно - правовых актов (закона, правил, примерного договора), которые бы учитывали баланс интересов и ответственности граждан и организаций, привлекающих денежные средства граждан для строительства жилых многоквартирных домов [7].

Для эффективности способов защиты прав потребителей и ограничения нарушений продавцами (исполнителями, изготовителями) прав граждан в части продажи товаров (оказания услуг, проведения работ) необходимо активно работать со средствами массовой информации, в частности, использовать социальную рекламу, которая призвана представлять общественные и государственные интересы [8]. Осуществить это предложение можно, например, путем размещения в крупных торговых центрах рекламу основных положений "Правил продажи отдельных видов товаров".

В заключение стоит отметить происходящие перемены в антимонопольной области. В соответствии с Указом Президента РК "О системе и структуре государственных органов исполнительной власти" образована Государственная служба по надзору в сфере защиты прав потребителей и благополучия человека. Указанной службе были переданы в полном объеме функции государственной санитарно-эпидемиологической службы РК в сфере защиты прав потребителей. Теперь данная служба находится в ведении Министерства здравоохранения и социального развития РК [9]. Проблема заключается в том, что данная реструктуризация носит противоречивый характер, и не ясно как изменение функций органа отразиться на контролирующей деятельности службы.

1. 
   Гражданскии кодекс Республики Казахстан (Общая и Особенные части). - Алматы.: Жеті жарғы, 2007. - 468 с.
   
2. 
   Гражданское законадательство Республики Казахстан: Статьи коментарии практика. Вып. 7 - Алматы.: ВШП «Әділет», 1999. - 220 c.
   
3. 
   Кодекс Республики Казахстан об административных правонарушениях. - Алматы.: ЮРИСТ, 2006. - 308 с.
   
4. 
   Гражданскии прцессуальный кодекс Республики Казахстан. Учебно практическое пособие. - Алматы.: ТОО «Издательство «Норма-К», 2002. - 152 с.
   
5. 
   Конституция Республики Казахстан - Астана.: Елорда, 2008. - 56 с.
   
6. 
   Шерстобитов А.Е. Гражданско-правовые вопросы охраны прав потребителей. - М.: Статут, 2003. - 412 с.
   
7. 
   Ойгензихт В.А. Формы обеспечения интересов субъектов гражданских правоотношений. // Осуществление и защита гражданских и трудовых прав. - Краснодар.: Издательство Кубанского государственного университета, 1989. - 674 с.
   
8. 
   Ойгензихт В.А. Формы обеспечения интересов субъектов гражданских правоотношений. // Осуществление и защита гражданских и трудовых прав. - Краснодар.: Издательство Кубанского государственного университета, 1989. - 674 с.
   
9. 
   Левшина Т.Л. Основы законодательства о защите прав потребителей: Курс лекций. - М.: Юрид. Лит, 1994. - 362 с.