А. Мырзахметов атында

Таулы өндіріс үшін суландыруда жарық сулары пайдаланылады, ал порлы сулар шахтаны суландыруда маңыздылығы аз. Жарық сулардың шөгу тереңдігі кең жерлерде тұрақсыз 0,8 метрден 25 метрге дейін, кейде 30 метрге дейін жетеді, жер бедерінің төменгі бөліктерінде азайып, суайрықта көбееді. Гидравликалық тұрғыдан жер асты сулары тегеурінсіз кешеніне жатады. Кен суларының физико-химиялық көрсеткіштері оның қоректенуі, шөгу тереңдігі, фильтрация жылдамдығына байланысты. Су құрамында тұздың жиналуында суға сиятын шөгінділердің литологиялық құрамы, аэрация белдемінің тұздану дәрежесі, су әкелу кешеніндегі алуан түрлі реакция түрлері маңызды роль атқарады. Кенді даланың жер асты сулары түрлі түсті минерализацияға ие - 0,8 - 15 мг/л, жиі 1 - 3 г/л. Жалпы қаттылығы 34 мг - экв/л - дан аспайды. Барлық жерде судың түрі - сульфитті-хлоритті, хлоритті-сульфатты, натрийлі-магнийлі. Жеке жағдайларда аралас құрамды жер асты сулары кездеседі [4].

Шахталы сулар физико-химиялық сипаттамасы жағынан жер бетіндегі табиғи пайда болған және шаруашылық әрекетінен кенді далада пайда болған ұсақ суқойма суларына жақын болып келеді. Көп жағдайларда жер асты суларының рН 7-8 ге нейтралды реакциясы бар.

Сонымен, жұмысты аяқтай келе қорытындыларды шығаруға болады:

• 
  Алтын кен орны атмосфера ауасына кері әсер етеді, бұны 14 заттың көрсеткіштері арқылы байқауға болады. Ең көп ластайтын бейорганикалық шаңдар;
  
• 
  Алтын кен орны жер асты суларын As-мен ластайды, ШРК-дан 33,5 есеасады;
  

• 
  Алтын кен орны топырақ жамылғысын Cu, Cd-мен ластайды, ШРК-дан 29,83 және 1,6 есе асады;
  
• 
  Ақсу кен орнындағы «Карьерная» белдемі қоршаған ортаның экологиялық жаңдайына әсер етуші фактор, яғни апаттық жағдай тудырмаса да, кері әсер етеді.
  

Қорытындылай келе, Степногорск қаласының табиғи ортасының техногенді ластану мәселесі геоэкология ғылымының көкейкесті мәселелерінің бірі болып табылады. Қаланың табиғи ортасына тиетін зардабын азайтып, экологиялық дағдарыстан шығудың жолдары, сөз жоқ, бар. Ол - бүгінгі өндірістік жүйені қоршаған ортаға зиянсыз жүргізу, ең бастысы адамның жеке сана сезімін, экологиялық білімдерін жетілдіру болып табылады. Ол өз ұрпағы үшін жаны ашитын әр азаматтың тікелей міндеті деп есептейміз.

1. 
   Никаноров А.М., Хоружая Т.А. «Глобальная экология» - М.: ЗАО «Книга сервис», 2003 - 228 б: б. 166, б. 138 - 140, б. 161 - 162, б. 187 - 193.
   
2. 
   Казымбет П.К., Бахтин М.М., Имашева Б.С., Будько О.Г. Радиоэкологическое исследование открытых водоемов в уранодобывающих месторождениях Северного Казахстана // Материалы Международной Научно - практической конферанции «Медико - биологические и экологические проблемы в уранодобывающих регионах», Астана медициналық журналы, арнайы шығарылым. - 2003. - №4 - 256 б.
   
3. 
   Кабылденов А.С., Сулейменов Ш.Х. История развития горно-обогатительного комбината «Каззолото». - Алма - Ата: НИЦ «Мураттас», 1992. - 192 б.
   
4. 
   Тяжелые металлы, радионуклиды и элементы - биофилы в окружающей среде. Доклады ІІ Международной научно - практической коференции. Семипалатинский государственный университет имени Шакарима. 16-18 қазан 2002 ж. 2 т., Семипалатинск, 2002 - б. 188 - 193.
   
5. 
   Джаналеева К.М., Будникова Г.И., Виселов Е.Н., Довлятшин И.И., Жапбасбаев М.Ж., Ноуменко А.А., Уваров В.Н. Физическая география Республики Казахстан. Учебное пособие, Алматы: Казак Университеті - 1998. - 266 б.
   

Кокшетауский университет имени Абая Мырзахметова

Бұдан кейінгі жағрафиялық классификациялық, жүйелілік, жерді сапалы есептеу жөніндегі ауқымды зерттеулер (Е.Н. Ивановтың, 1930; Е.В. Лобовтың, 1944 - 1949; И.П. Герасимовтің, С.П. Матрусевичтің, 1945; А.М. Петелиннің, 1950; М.А. Глазовскаяның, 1952; А.М. Дурасовтың, 1958; С.И. Соколовтың, 1959; Р.Д. Жанпейісовтің, А.А. Соколовтың, К.Ш. Фаизовтың, 1960; Л.И. Пачикиннің, М.И. Рубинштейннің, 1960; Ю.В. Федориннің, 1960; В.В. Редковтің, 1964; Ю.В. Евстифеевтің, 1966; Ю.Г. Евстифеевтің, У.У. Успановтың, 1972, т.б.) Қазақстанның жер қорының құрамын аймақтар және аймақшалар бойынша сапалық сипаттағы топырақ, оларды тиімді пайдалану жолдары туралы анықтауға мүмкіндік берді.

Осы авторлардың деректері бойынша Солтүстік Қазақстанның қара топырақты аймағы үш аймақшаға бөлінеді. Сілтілі қара топырақты аймақша (оңтүстік орман даласы) Батыс Сібір ойпатының Солтүстік жағалауының Қазақстан деңгейінде азғана территориясын (0,4 млн. га) алады. Жылдық орташа ылғал көлемі 320 – 340 мм. деңгейіндегі аралықта болады. Вегетациялық кезеңде ол 210 мм дейін жетеді. Жылдық ауаның орташа температурасы 0,4С, ауаның 10С - дан жоғары температуралық кезеңінің ұзақтығы - 125 күн, ал оң температураның сомасы - 2050С. Гидротермикалық коэффициент 1,3 - ке жуықтап, ылғалдану коэффициенті 0,63 - 0,77 деңгейінде болады [2].

Сортаңдарды агромелиоратифтік топтау.

Сортаң топырақтарды мелиоративті өңдеу және химиялық мелиорациялау әдістері бойынша сегіз топқа бөледі.

1. 
   Қабықты және ұсақ қабықты сортаңдардың аймақтық топырақ кешендері 10% дейін. Сортаңдардың құнарлылығын арттыруға жерді қайта өңдеу, яғни қатар орналасқан учаскелерден қара топырақты қыртыстарын әкеп енгізгенде қол жеткізіледі. Бұл топырақты өңдеудің ауыспалы жүйесімен пайдаланады.
   
2. 
   Қабықты, ұсақ және орта 10 пайыздан жоғары гидрогеологиялық тәртібіне қарамастан, құрамында ең кемі 10 пайыз айырбас натрийі бар 0,40 см қыртысында аз тұздалған, гипс пен известь әк ұнтағы жоқ сортаңдар кешендері. Оларды да өңдеудің ауыспалы жүйесімен пайдаланады.
   
3. 
   Далалық, шабындық-далалық сортаңдар гидрогеологиялық тәртіптегі қабықты, ұсақ және орта 50 пайызға дейінгі, құрамында 10 пайыздан астам айырбас натрийі бар, аз тұздалған, 0-40 см қыртысында гипс пен известь ұнтағы жоқ, сондай-ақ аз тұзды, минералданған және жер асты суларының тереңде жатқанын есепке алғанда шабындық сортаңдар кешендері. Оларды жақсартуға өңдеудің ауыспалы жүйесінің негізінде іріктеп химиялық мелиорацияны қолданғанда қол жеткізуге болады. Тың сортаңдарды химиялық мелиорациясыз қосарлап өңдеу технологиясы бойынша игереді.
   
4. 
   Далалық, шабындық-далалық гидрологиялық тәртіптегі, қабықты, ұсақ және орта 50% дейін, тұздалған, құрамында 10% астам айырбас натрийі бар, 0  0 см қыртысында гипс пен известь ұнтағы жоқ сортаңдар, 30-дан 50% дейінгі ұсақ таңбалы және салмағы 50% жоғары далалық сортаңдар кешендері. Топырақты тұтастай химиялық мелиорациямен жақсартады. Тың сортаңдарды (30 пайыздан аспайтын қабықты сортаңдарды қоса алғанда) өңдеудің қосарланған технологиясы бойынша игереді.
   

Далалық, жоғары гипсті, ұсақ және қабықты орта және аз натрийлі, 0-40 см қыртысында аз тұздалған сортаңдар. Бұл сортаңдарды плантажды жыртуды қолданғанда игеру мүмкін. Орта натрийлі, жоғары карбонатты сортаңдарда 0-10 см қыртысқа есепке алғанда аздап мелиоранттарды енгізген дұрыс.

5. Қабықты, шабындық, шабындық - далалық және күшті тұздалған далалық сортаңдар. Бұл топтағы сортаңдарды күрделі гидротехникалық мелиорациялау жолымен жақсартуға болады. Бұл топырақтағы жайылымдарды әбден жақсартуды өткізгеннен кейін барып пайдаланады.

Сортаңды кешендерді тиімді пайдалану және жоғары өнім алу үшін оптимальді технологияны іріктеп алу - сортаңдарды игерудегі ең маңызды қадамдардың бірі.

Сортаңды, соның ішінде төмен қолды сортаңды жерлерді игерудің дұрыс технологиясын таңдап алу үшін топырақ - мелиоративтік іздестірулерді жүргізу, суландырылатын учаскеде негізгі топырақтың түрлілігін анықтау, жер асты суларының орналасу дәрежесін білу, сортаңдық дәрежесін, тұздылығын, нитрат азотының құрамын, топырақтағы фосфордың жылжымалы құрамын қабылданған топырақ - мелиоративтік зерттеулер әдістемесіне сәйкес анықтау қажет. Зерттеулер қорытындылары бойынша біз әзірленген нұсқауларды есепке ала отырып, агроөндірістік топты анықтау, сортаңды кешенді игерудің технологиялық картасын жасау қажет.

Ескерту - [3] негізінде автормен құрастырылған

Ескерту - [3] негізінде автормен құрастырылған

Жергілікті жер асты су ағынының, оның қоректену көзіне жақын орналасуына байланысты, бұл ландшафттық жүйедегі жергілікті тұздардың шайылуына және жер асты суының ағыны жоқ аймақтарға тұрақты түрде тұздануының қалыптасуына мүмкіншілік жасап отыр (4 кесте) [5].

Ескерту - [4] негізінде автормен құрастырылған

химиялық сипаттамасы 2010-2012 жж.

Ескерту - [5] негізінде автормен құрастырылды

Cүрлемдік жүгерінің суғару жүргісінде жобаланған «құрғақшылық белгісінің» - шамасына қарағанда, нақты «құрғақшылық белгісін» - шамасы 0,57 - 1,10 аралығында уақыт-кеңістік масштабында өзгеріп отырды. «Құрғақшылық белгісінің» нақты шамасының 0,57 - 1,10 аралығында болуы, топырақ қабатын тұз ертіндісінен босатуға мүмкіншілік бере отырып, сүрлемдік жүгері өнімінің шамасының өсуіне алып келді.

Тәжірибелік танаптар Сырдария өзенінің төменгі саласындағы суғару алқаптарындағы әкімшілік аудандардағы агробірлестікке топтасқан жеке қожалықтардың жеріне орналасқан [6].

Өндірістік - тәжірибелі бөлімшедегі және тәжірибелік танаптардағы су және тұз теңгермесін талдаудың негізі, олардың арасындағы байланысты табу және су және тұз элементтерінің тасымалдану заңдылықтарын анықтау арқылы, мал азықтық егістік жүйесіндегі сүрлемдік жүгерінің орналасқан танаптардағы табиғи жүрістерді басқарудың тиімділігін білу.

1. 
   Асанбаев И.К., Кокажаева А.Б., Ахметова К.К. Нефтегазовое загрязнениепочв Прикаспия и Мангышлака // Материалы международной научной конференций «Нефте - Газоносность Казахстана», 2001. - с. 86 - 87.
   
2. 
   Фаизов К.Ш. Экологические функций почв и современное состояние почвенного покрова Казахстана. Изв. министерства образования и науки РК национальной Академии наук РК. Серия биология и медицина. - №3. - 2002. - с. 11 - 15.
   
3. 
   Иманов А.И. Экологическая оценка серо-бурых почв Озенского нефтегазового комплекса в связи с техногенезом. В сб. Проблемы генезиса, плодородия мелиорациями экологии почв, оценка земельных ресурсов. - Алматы, 2002. - с. 195 - 198.
   
4. 
   Ауэзова О.Н. Жердева С.С. Нефтегазовое загрязнение и его влияние на экологическую обстановку Прикаспия // Вестник науки Казахского аграрного университета им. Сейфуллина. - Том 3, №6. - Астана, 2002. - с. 162 - 167.
   
5. 
   Бейсенова Ә.С. Экологические перегрузки и опустынивание почв Озенского нефтегазового месторождения Актуальные проблемы почвоведения (к 50-летию освоения целинных и залежных земель) Алматы, Қазақ университеті: 2004. - С. 169 - 174.
   
6. 
   Кокажаева А.Б. Маңғышылақ аймағындағы мұнай-газ өндірілетін аймақтағы топырақ жамылғысының экологиялық жағдайы. Международная научно-практическая конференция // «Перспективы устойчивого развития экосистем Прикаспийского региона» Алматы: 2004. - с. 27 - 29
   

Кокшетауский университет имени Абая Мырзахметова

Бұл нәтижелерден шығатын қортынды, мұнаймен әртүрлі пайыз мөлшерлерімен ластанулары, өсімдіктердің өсу қарқыны мен биіктігіне әрқалай әсер ететіндігі байқалды. Нақтылап айтсақ, неғұрлым жоғары мөлшерде ластанған топырақтардағы өсімдіктер жапырағы сарғайып, тамыры әлсіз болып, өскіні шықпай қалды. Бірақ, бұл құбылыстарға қарамастан, еркек шөп және теріскен өсімдіктері басқаларға қарағанда біршама төзімділігін байқатты. Бір айдан кейінгі 15 пайыз мұнаймен ластанған топырақтарға отырғызылған еркек шөптің орташа биіктігі 21,5 см болды, ал бақылау нұсқасындағы биіктік 25,5 см жетті, жапырақтары да басқа нұсқаларға қарағанда біршама ірілеу көрінді.

Қоршаған ортаны ластайтын ең бір қауіпті заттардың бірі - мұнай. Мұнай қасиеті әртүрлі және кең көлемді қолданыстағы күрделі зат, оның құрамы 3000-дай қоспадан тұрады және олардың көпшілігі оңай тотығады. Сондықтан мұнай және мұнай өнімдері өсімдіктер мен тірі ағзаларға зиянды уландырғыш заттармен кең көлемде әсер етеді.

Мұнай және газ құбырларын салу кезіндегі қорщаған ортаның ластану мәселесінің жағдайын зерттеу барысында, өнім өндіру кезінде мұнаймен, мұнай өнімдерімен және мұнай газдарымен, олардың жанғаннан кейінгі өнімдерімен, күкіртсутегі, күкірттотығы, ағынды судың минералдануы салдарынан ластанудың жиі болып тұратыны анықталды. Бұрғылау ерітінділері және бұрғылау кезінде түзілген қалдықтар, түрлі беттік әрекетті заттар, фенолдар, альдегиттер және бұрғылауды жылдамдату үшін қолданылатын басқа реагенттер ластануға әсер етеді. Сол себепті қоршаған орта ластанудан қорғауға бағытталған іс Кенкияқ арды одан әрі жетілдіру керек [2].

Мұнай кен орындарын барлау, бұрғылау және өңдеу жер қойнауы мен қоршаған ортаны қорғау шараларын толық сақтай отырып жүргізілуі тиіс.

Қоршаған ортаны қорғау елді мекендердің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған іс шаралар, жер мен суды тиімді пайдалануға, жер асты мен жер беті суларын ластауды болдырмауға, ориан сілемдеріне, қорықтар мен қорғау аумақтарына қауіпсіздік шараларын жүргізуге бағытталады.

Аймақтық-өндірістік мұнайгаз кешендері мен магистралды мұнай-газ тасымалдаушы құбырларын қоршаған ортаны ластайтын ірі кәсіпорындарға жатқызамыз. Топырақ қабатының мұнай және олардың қоспаларымен ластануы және ағын сулары мен жер асты суларының жоғары минералдануы мұнай-газ шикізатын қайта өңдеуге дайындау кезінде түзіледі. Осыған байланысты мұнай қоспалары, ілеспе мұнай газы және оның жанғаннан кейінгі өнімдері атмосфераға кең көлемде тарайды [3].

Мұнай және мұнай өнімдерінің табиғи ортаға таралуы салдарынан жалпы экологиялық жағдай қалыптасады:

а) топырақтың құрамы және оның беткі қабатының қасиеттері өзгереді;

б) жер бетіндегі және жер асты сулары ластанады, түбінде тұнбалар түзіледі;

в) өсімдіктердің химиялық құрамы және сыртқы түрі өзгереді;

г) ландшафтар жалпы деградацияға ұшырайды.

Топырақ концентрациясы төмендегі деңгейге жеткенде, бұл топырақ мұнай және мұнай өнімдерімен ластанған деп есептелінеді:

• 
  Өсімдіктер солып, өзгерістерге ұшырайды;
  
• 
  Экологиялық тепе-теңдік бұзылады, альгофлора және мезофауна түрлері жоғалады;
  
• 
  Судың физико-химиялық қасиеттері және топырақ құрылысы өзгереді;
  
• 
  Карбонатты емес сутекті топырақтарда мұнай өнімдеріндегі сутегі мөлшері көбейеді;
  
• 
  Ауылшаруашылық жерлерінің өнімділігі төмендейді;
  
• 
  Мұнай өнімдері топырақ арқылы сіңіп жер үсті және жер асты суларына таралады;
  

Топырақтың «қалыпты» деңгейдегі көрсеткіші деп, топырақтың өзіне сай негізгі функцияларын орындау жағдайының сай болуы және қоршаған ортаға, өсімдіктерге және адамға негативті әсерінің болмайтын жағдайын айтады;

Әлемнің түрлі елдеріндегі, сонымен бірге түрлі табиғи аймақтардағы экспериментті зертеулер көрсеткіштерін қорытындылай отырып мұнай өнімдері концентрациясының төмендегідей алғашқы деңгейі ұсынылған [4].

Түрлі табиғи аумақтардағы топырақтардың ластануының биогеоценоздық реакциясы тәжірибе жүргізу арқылы анықталады. Бұл жағдайда реакцияның топырақты ластаушы заттардың алғашқы салмағына байланысты екені ескеріледі. Экологиялық жүйенің ластану шамасына қарай қайта қалпына келуі немесе келмеуі ластанудың кенеттен, жаппай жүруіне немесе оның біртіндеп жинала келе ластануына байланысты болуы мүмкін.

Топырақ қыртысындағы мұнай өнімдері мөлшерінің ең төменгі шамасы деп, оның концентрациясының жоғарғы қауіпсіз шегін айтады.

Егер концентрация мұнан көп болған жағдайда табиғи ортаның сапасы нашарлай бастайды.

Топырақтардағы мұнай өнімдерінің мүмкін болу шегі көп елдерде бекітілмеген, себебі бұл көптеген факторларға байланысты, түріне, құрамына, қасиетіне, климаттық жағдайға, мұнай өнімдерінің құрамына, өсімдік түрлеріне, жерді пайдалану түріне, тағы да басқадай жағдайларға байланысты. Бұл нормалар белгілі бір ауданға және белгілі бір топырақ түріне қарай белгіленуі керек.

Көп жағдайда қайта қалпына келу мерзімі белгілі болса, осы жағдайға негізделіп шаралар белгіленеді. Егер топырақтың жоғарғы қабаты ғана ластанса қолдан тазартылады, себебі кейде биогеоценоздардың өзінен-өзі тазарып, қалпына келетін табиғи мүмкіндіктерін осы процестерді жылдамдататын әдістермен бірге пайдалану аса тиімді болады.

Анықтап зерттеу барысында жойылған, жарамсыз деп табылған аумақтың гумусты аккумуляторлық қабатының қалпына келуіне ондаған, болмаса жүздеген жылдар кетуі мүмкін. Бұл жағдайда топырақ өзінің сүзгіштік қасиетін жоғалтады, яғни жер асты суларына және қабаттар жүйесіне ластанған қоспалар өте бастайды [5].

Құрамында жоғары мұнай өнімдері бар топырақ санациялану және рекультивациялану керек. Себебі осы шаралар жүргізілмейінше ол аумақтар тозу жағдайында болады және қоршаған ортаға тұрақты негативті әсер етеді.

Голландияда және Германияда химиялық заттармен ластанған топырақты бағалау үшін, оның ішінде минералды майлармен, қоршаған ортаны қорғау үшін жүргізілетін қажетті шараларға байланысты үш шама қабылданған. Бастапқы шама ретінде, ластанған топырақты бағалау үшін «фондық шама» жүйесі қабылданған.

Елдердің аймақтарына тән улы элементтермен заттардың құрамына байланысты аймақтық фон болады, және саны жағынан 1 - шама деп алынған.

2 - шама ластану динамикасын бақылауды және ластану себептерін жоюды талап ететін, ластану шамасы жоғары деген белгі. Бұл шамадан жоғары ластанушы топырақты «өте лас» деп есептейді.

3 - шама топырақ пен жер қыртысын тазалауға тура келеді. Топырақтағы мұнай өнімінің шамасы кестеде көрсетілген. WCA классификациясына сәйкес мұнай өнімдерінің концентрациясы 5 г/кг - нан жоғары болса топырақ қабатын одан тазалау шаралары жүргізіледі [6].

Голландияның нормативті актілерінде топырақтар мұнай өнімдерінің концентрациясы 5000 мг/кг болғанда тазалау шаралары жүргізу қаралған.

Әртүрлі елдердегі ластанған топырақ шамасы 5000 - нан 10000 мг/кг деп алынған осы көрсеткіштер Кенкияқ ығындағы топырақтың санациялау және рекультивациялау үшін интенсивті шаралар талап етіледі, 1000-нан 10000 мг/кг Аралығында топыраққа өздігінен тазалау процестерін аздап күшейту шаралары жүргізіледі. Осындай шаралардан кейін бір жылда топырақтағы мұнай өнімдері қауіпсіз шамаға дейін төмендейді екен. Ластану шамасы 10000 мг/кг - нан жоғары болса рекультивациялау әдісінің тиімді түрі таңдап алынады.

Мұнаймен ластанған топырақ қасиеті көптеген физико - химиялық өзгерістерге ұшырайды. Әлсіз топырақ құрамының бұзылуы және топырақ бөлшектерінің суды сіңіру қасиеті төмендейді.

Соңғы уақыттарда мұнай өнімдерін ыдырату үшін биологиялық әдіс кеңінен пайдалануда. Ол түрлі биопрепараттарды қолдануға негізделіп, артықшылығы экологиялық тұрғыдан қауіпсіз болады. Ұсынылып отырған әдісте, технологиялық қондырғылар, жабдықтар тікелей мұнай шламдары орналасқан орындарда қолданылады және эрегетикалық шығындарды талап етпейді, сондықтан бұл әдістің болашағы зор.

Топырақтың ластанудан өздігінен тазарудың табиғи механизмдерінің ішінде микроорганизмдердің орасан зор маңызы бар, олар үшін, көмірсутектері жалғыз ғана энергия көзі болып табылады.

Қазіргі уақытта, мұнайды тотықтырғыш микроорганизмдердің 67 штаммдары айқындалған. Талдау қорытындысында бір ғана көміртегіне ассимиляцияланған топырақ үлгілерінен алынған бактериялардың қасиеті анықталған: октан - 16%, нафтендер - 75,1%, парафиндер - 64,2%, толуол - 58,3%, гексан - 50,8%, бензол - 41,2%, асфальтен - 67,7%.

Көмірсутекті қайта қалпына келтіретін бактериялар әсерінен, топырақтағы мұнайдың бұзылу шамасы 31,3 - 73,9% болды.

Қазіргі кезде, мұнаймен ластануға қарсы күресте микробиологиялық әдістерді ойлап табу барысында биоценатты комплекстер шығару үшін мұнай тотықтырушы микроорганизмдердің аборигенді штаммдарын сұрыптап алу мүмкіндігі бар.

1. 
   Асанбаев И.К., Кокажаева А.Б., Ахметова К.К. Нефтегазовое загрязнение почв Прикаспия и Мангышлака // Материалы международной научной конференций «Нефте-Газоносность Казахстана», 2001. - с. 86 - 87.
   
2. 
   Фаизов К.Ш. Экологические функций почв и современное состояние почвенного покрова Казахстана. Изв. министерства образования и науки РК национальной Академии наук РК. Серия биология и медицина. - №3. - 2002. - с. 11 - 15.
   
3. 
   Иманов А.И. Экологическая оценка серо-бурых почв Озенского нефтегазового комплекса в связи с техногенезом. В сб. Проблемы генезиса, плодородия мелиорациями экологии почв, оценка земельных ресурсов. - Алматы, 2002. - с. 195-198.
   
4. 
   Ауэзова О.Н. Жердева С.С. Нефтегазовое загрязнение и его влияние на экологическую обстановку Прикаспия // Вестник науки Казахского аграрного университета им. Сейфуллина. - Том 3, №6. - Астана, 2002. - с. 162 - 167.
   
5. 
   Бейсенова Ә.С. Экологические перегрузки и опустынивание почв Озенского нефтегазового месторождения Актуальные проблемы почвоведения (к 50-летию освоения целинных и залежных земель) Алматы, Қазақ университеті: 2004. - с. 169 - 174.
   
6. 
   Кокажаева А.Б. Маңғышылақ аймағындағы мұнай-газ өндірілетін аймақтағы топырақ жамылғысының экологиялық жағдайы. Международная научно - практическая конференция // «Перспективы устойчивого развития экосистем Прикаспийского региона» Алматы: 2004. - с. 27 - 29
   

Под загрязнением водных ресурсов понимают любые изменения физических, химических и биологических свойств воды в водоемах в связи со сбрасыванием в них жидких, твердых и газообразных веществ, которые причиняют или могут создать неудобства, делая воду данных водоемов опасной для использования, нанося ущерб народному хозяйству, здоровью и безопасности населения.

Основными источниками загрязнения и засорения водоемов являются недостаточно очищенные сточные воды промышленных и коммунальных предприятий, крупных животноводческих комплексов; отходы производства при разработке рудных ископаемых, сточные воды шахт и рудников; сточные воды при обработке и сплаве лесоматериалов; стоки водного и железнодорожного транспорта; техногенные отходы предприятий металлургического комплекса и т.д.

Загрязняющие вещества сточных вод, попадая в природные водоемы, приводят к качественным изменениям, которые в основном проявляются в изменении физических свойств воды (появление неприятного запаха, привкуса и др.), в изменении ее химического состава.

На жизнь обитателей водоемов пагубно влияют сточные воды целлюлозно-бумажной промышленности. Окисление древесной массы, разложение смолы и других экстрактивных продуктов сопровождается поглощением значительного количества кислорода, что приводит к гибели икры, мальков и взрослых рыб. Из гниющей древесины и коры выделяются в воду различные дубильные вещества, а топляк нередко полностью забивает дно, лишая рыб нерестилищ и кормовых мест. Волокна и другие нерастворимые вещества стоков засоряют воду и ухудшают ее физико - химические свойства. На рыбах и на их корме беспозвоночных неблагоприятно отражаются молевые сплавы.

Рост населения, расширение старых и возникновение новых городов значительно увеличили поступление бытовых стоков во внутренние водоемы. Эти сточные воды стали источником загрязнения рек и озер болезнетворными бактериями и гельминтами. В еще большей степени загрязняют водоемы моющие синтетические средства, широко используемые в быту. Они находят широкое применение также в промышленности и сельском хозяйстве. Содержащиеся в них химические вещества, поступая со сточными водами в реки и озера, оказывают значительное негативное влияние на биологический и физический режимы водоемов. В результате снижается способность вод к насыщению кислородом, парализуется деятельность бактерий, минерализующих органические вещества.

Сточные воды предприятий пищевой промышленности и животноводства. Сточные воды, содержащие растительные волокна, животные и растительные жиры, фекальную массу, остатки плодов и овощей, отходы кожевенной и целлюлозно-бумажной промышленности, сахарных и пивоваренных заводов, предприятий мясомолочной, консервной и кондитерской промышленности, являются причиной органических загрязнений водоемов.

В сточных водах обычно содержится около 60% веществ органического происхож-дения, к этой же категории органических веществ относятся биологические загрязнения (бактерии, вирусы, грибы, водоросли) в коммунально-бытовых, медико-санитарных водах и отходах кожевенных и шерстомойных предприятий.

Нагретые сточные воды тепловых электростанций и других производств причиняют «тепловое загрязнение», которое угрожает довольно серьезными последствиями: в нагретой воде меньше кислорода, резко изменяется термический режим, что отрицательно влияет на флору и фауну водоемов, при этом возникают благотворные условия для массового развития в водохранилищах сине-зеленых водорослей - так называемого «цветения воды».

В то же время на территориях городов располагаются другие промышленные пред-приятия и организации: автотранспортные хозяйства, тепловые электростанции, промыш-ленные отопительные котельные, коммунально - бытовые котельные. Их сточные воды и выбросы различны и многообразны, поэтому выдача рекомендаций по очистке или утили-зации стоков и выбросов затруднительна. Данную проблему невозможно решить, используя глобальный и единый подход. Решение возможно только на базе всестороннего изучения состава стоков, их классификации, а затем подбора соответствующего очистного оборудования.

Качественная характеристика производственных сточных вод важна для выбора ме-тода их очистки, контроля эксплуатации очистных сооружений и сбросом сточных вод, а также для решения вопросов о возможности повторного использования стоков, извлечения и утилизации веществ, загрязняющих воду.

Флокулянты и коагулянты широко применяются в процессах очистки сточных вод. Задача флокулянтов - образовывать агрегаты или хлопья из тонко дисперсных частиц тем самым разделять двухфазную систему на жидкое и твердое.

Добавление флокулянтов при-водит к образованию крупных агрегатов, которые могут быть легко удалены из обрабаты-ваемых сточных вод при помощи отстаивания, фильтрации или флотации.

В зависимости от требований к очищенной воде флокуляционная обработка может являться единственным этапом очистки сточной воды или быть предварительным перед фильтрацией в целях снижения количества поступаемых на фильтр твердых частиц, а соответственно увеличивая срок службы фильтров.

Широкий спектр полимеров «ТЕХНОФЛОК» является результатом обширных исследований и современной мировой практики. Такое разнообразие продуктов позволяет осуществлять индивидуальный выбор оптимального флокулянта для каждого отдельного случая. Флокулянты Технофлок используются в чрезвычайно малых количествах, обладая высоким сродством к твердым поверхностям, они полностью удаляются с флокулированными твердыми веществами. При правильном использовании они не накапливаются в технологических жидкостях и поэтому не вызывают нежелательных побочных эффектов.

Загрязняющие вещества, поступая в природные воды, вызывают изменение физических свойств среды (нарушение первоначальной прозрачности и окраски, появление неприятных запахов и привкусов и т.п.); изменение химического состава, в частности появления в ней вредных веществ; появление плавающих веществ на поверхности воды и отложений на дне; сокращение в воде количества растворенного кислорода вследствие расхода его на окисление поступающих в водоем органических веществ загрязнения; появление новых бактерий, в том числе и болезнетворных.

Из-за загрязнения природных вод они оказываются непригодными для питья, купа-ния, водного спорта и технических нужд. Особо пагубно оно влияет на рыб, водоплаваю-щих птиц, животных и другие организмы, которые заболевают и гибнут в больших количе-ствах [2].

Последствия загрязнения опасны, прежде всего, для всех живых обитателей морей и океанов. Эти последствия разнообразны. Первичные критические нарушения в функционировании живых организмов под действием загрязняющих веществ возникают на уровне биологических эффектов: после изменения химического состава клеток нарушаются процессы дыхания, роста и размножения организмов, возможны мутации и канцерогенез; нарушаются движение и ориентация в морской среде. Морфологические изменения нередко проявляются в виде разнообразных патологий внутренних органов: изменений размеров, развития уродливых форм. Особенно часто эти явления регистрируются при хроническом загрязнении.

Все это отражается на состоянии отдельных популяций, на их взаимоотношениях. Таким образом, возникают экологические последствия загрязнения. Важным показателем нарушения состояния экосистем является изменение числа высших таксонов - рыб. Суще-ственно изменяется фотосинтезирующее действие в целом. Растет биомасса микроорганиз-мов, фитопланктона, зоопланктона. Это характерные признаки эвтрофикации морских во-доемов, особенно они значительны во внутренних морях, морях закрытого типа.

Самоочищение воды водоемов - это совокупность взаимосвязанных гидродинамиче-ских, физико-химических, микробиологических и гидробиологических процессов, ведущих к восстановлению первоначального состояния водного объекта.

В связи с тем, что в сточных водах промышленных предприятий могут содержаться специфические загрязнения, их спуск в городскую водоотводящую сеть ограничен рядом требований.

Выпускаемые в водоотводящую сеть производственные сточные воды не должны: нарушать работу сетей и сооружений; оказывать разрушающего воздействия на материал труб и элементы очистных сооружений; содержать более 500 мг/л взвешенных и всплы-вающих веществ; содержать вещества, способные засорять сети или отлагаться на стенках труб; содержать горючие примеси и растворенные газообразные вещества, способные обра-зовывать взрывоопасные смеси; содержать вредные вещества, препятствующие биологиче-ской очистке сточных вод или сбросу в водоем; иметь температуру выше 40 С.

Производственные сточные воды не удовлетворяющие этим требованиям, должны предварительно очищаться и лишь после этого сбрасываться в городскую водоотводящую сеть.

При обогащении водоемов биогенными веществами, содержащимися в бытовых стоках, значительно повышается продуктивность фитопланктона. При перегрузке водоемов биогенами возникает бурное развитие планктонных водорослей, окрашивающих воду в зеленый, сине-зеленый, золотистый, бурый или красный цвета («цветение» воды). «Цветение» воды наступает при наличии благоприятных внешних условий для развития одного, редко двух-трех видов. При разложении избыточной биомассы, выделяется сероводород или другие токсичные вещества. Это может приводить к гибели зооценозов водоема и делает воду непригодной для питья (Константинов, 1986; Хван, 2003).

1. 
   Грибовская И.В., Иванова Е.А., Калачева Г.С., Кравчук Е.С. Изучение гидрохимических и кинетических показателей небольших водоемов в связи с их эвтрофированием // Водные ресурсы. - 2003. - 30, №1. - с.7 б - 79.
   
2. 
   Баканов А.И. Об оценке качества воды и грунтов пресноводных водоемов по характеристикам бентосных сообществ / А.И. Баканов // Экология. - 2004. - №6. - с. 464 - 467.
   
3. 
   Дальков М.П. Водосбор и управление ресурсами и качеством вод / М.П. Дальков, Г.Г. Борисова // Фундаментальные проблемы воды и водных ресурсов на рубеже третьего тысячелетия: матер, междунар. науч. конф, - Томск, 2000. - с. 615 - 618.
   

Бельгибаева А.М. - магистр техники и технологий

Как видно из симптомов недомогания ПО, при его разработке возникает пять принципиальных вопросов:

• 
  Недостаток прозрачности;
  
• 
  Недостаток контроля;
  
• 
  Недостаток трассировки;
  
• 
  Недостаток мониторинга;
  
• 
  Неконтролируемые изменения.
  

Недостаток прозрачности.

По своей природе ПО является концептуальным. В отличие от моста, здания или любого другого физического объекта, сложно посмотреть на программный продукт и оценить степень его завершенности. Без жесткого руководства проектом разработка ПО будет завершена на 90% при использовании 90% отведенного времени. Политика Управления Конфигурациями (УК) и Управления Изменениями (УИ) и определение модели менеджмента конфигурации ПОпри разработке продукта, все элементы конфигурации, компоненты и подкомпоненты мгновенно становятся видимыми для версий, релизов и семейств продуктов [1].

Недостаток контроля.

Поскольку программное обеспечение является нематериальным в физическом смысле, его более сложно контролировать. Без точной оценки процесса разработки срываются графики выполнения работ и превышаются установленные бюджеты. Очень сложно оценить объем выполненной и оставшейся работы. Процесс УК и УИ предоставляет механизм управления процессом через определение фактически затраченных и плановых ресурсов и оценивание будущих затрат, исходя из объема выполненной работы.

Отсутствие связи между отдельными событиями проекта приводит к его провалу. Главное преимущество УК и УИ состоит в том, что с его помощью обеспечивается трассировка среди версий, релизов и семейств продуктов. Ценность подобной трассировки огромна в ситуациях, когда в одном из выпусков или семействе продукта возникает проблема, которая оказывает влияние на другие клиентские релизы и продукты. Выполнение одного изменения и его распространение на всю базу ПО, что экономит много времени, средств и улучшает взаимоотношения с клиентами. Отсутствие связи между событиями проекта приводит к его провалу, когда решение одной проблемы увеличивает проблему в другой области или приводит к неудаче в попытке решить аналогичную проблему, где-то в другом месте. Сквозная трассировка выполняемых задач позволяет менеджменту в пределах аудиторской возможности УК и УИ проверить цепочку событий, из за которых возникли сложности в проекте как интегральном процессе. А отслеживание календарного графика выполнения работ позволяет, не затягивая проект, завершать разработку ПО в установленные сроки [2].

Без трассировки и «прозрачности» сложно осуществить мониторинг программных проектов. Руководство не может принять компетентные решения, поэтому графики продолжают срываться, а затраты продолжают превышать установленный бюджет. Невозможно выполнить мониторинг проекта, если у менеджера проекта нет инструментальных средств, чтобы следить за фактической разработкой продукта в пределах проекта. В ходе осуществления процесса УК и УИ реализуется обеспечение инструментальными средствами, которые позволяют осуществить разносторонний мониторинг процесса. При наличии УК и УИ, трассировки и «прозрачности» мониторинг программных проектов становится простой частью общей задачи управления проектом. С помощью мониторинга, доступного благодаря инструментальным средствам УК и УИ и возможностям CCB*, менеджеры проектов принимают взвешенные решения, не выбиваясь из графика работ и не превышая бюджет.

ПО является достаточно гибким, оно представляет результат работы большого коллектива, но у потребителей постоянно возникают новые идеи относительно данного программного продукта. Люди редко просят конструктора моста внести изменения в середине проекта, тогда как пользователи ПО часто обращаются с такими просьбами. Влияние таких изменений может быть просто огромно. Все инструментальные средства SCM поддерживают механизм для управления соответствующими изменениями [3].

Совершенствование базового продукта приводит к выпуску дополнительных версий с самыми последними изменениями. Несмотря на наличие последней модернизированной версии программного продукта, часть пользователей продолжает работать с более ранней версией. Продукт УК И УИ позволяет контролировать все версии. Если в программе обнаружены ошибки, то изменения необходимо сделать во всех версиях. Как только в продукте появляются новые свойства, они должны быть доступны для всех пользователей независимо от времени выпуска версии продукта.

Поскольку программные продукты созданы для того, чтобы предлагать аналогичные функции с помощью неоднородных платформ аппаратного обеспечения, необходимо управлять как программным продуктом вообще, так и ПО на базе определенной аппаратной платформы. Если программный продукт работает с четырьмя версиями Windows, тремя версиями Unix, RedHatLinux и FreeBSD, то руководство для пользователя должно быть аналогичным. Но для этих девяти платформ необходимы разные процессы установки ПО. Без применения о написать девять отдельных руководств пользователя по данному программному продукту. При наличии УК И УИ достаточно будет одного комплекта документации, куда будут входить все девять версий, которые будут отличаться лишь процедурой инсталляции программного продукта.

Первый закон системотехники заключается в том, что независимо от этапа жизненного цикла системы, система ПО будет изменяться, а желание изменить ее будет постоянно возникать на всем протяжении жизненного цикла продукта. Борьба с такими изменениями представляет собой сложную управленческую проблему. Наличие УК И УИ облегчает управление такими изменениями требований к продукту. УК И УИ позволяет легко идентифицировать наборы функциональных возможностей, которые объединяют требования, которым отвечает версия продукта. Этот набор функциональных возможностей отслеживается от разработки до поставки продукта [4].

Поскольку технические требования изменяются, должен изменяться и график их выполнения. Составление календарного плана с учетом набора функциональных возможностей для версии позволяет менеджерам проектов более точно распределять силы, необходимые для выпуска следующей версии программного продукта. Наличие УК И УИ дает возможность на основе статистических данных сравнивать эффективность работы при подготовке новых версий. Статистические данные помогают оценить развитие событий типа, а что, если, которые происходят в результате успешного внедрения программного продукта среди новых потребителей или предоставлении выполненных по заказу продуктов другим клиентам.

Ни один разработчик не позволяет себе, однажды написав программу, полностью о ней забыть. Разрабатываемое ПО изменяется не только при изменении технических требований и календарных планов, но и в ответ на изменения в других элементах. ПО не является догмой. В этом и заключается его ценность. Программный продукт можно изменять, поэтому его и изменяют. Системы УК И УИ отслеживают эти изменения, а если внесено неверное изменение, то всегда можно посмотреть предыдущую рабочую версию. Только одна эта функция УК И УИ экономит огромное количество времени, поскольку разработчики проверяют конкретные задачи, которые не работают в среде программного продукта, и могут быстро перейти к рабочей версии.

Во всех организациях сотрудники продвигаются по служебной лестнице, переходят на другую работу или увольняются. Если это происходит в разгар работы по разработке ПО, то с уходом специалиста теряются не только технологические знания. Теряются также практические знания по разработке продуктов, на овладение которыми ушло много времени. Новые сотрудники, даже зная технологию, не смогут заниматься разработкой продукта без документированного процесса УК И УИ. Таким образом, УК И УИ является точкой отсчета и базой данных об истории разработки проекта. Благодаря УК И УИ новый сотрудник может узнать, как идет процесс разработки в организации и что нового в проекте на конкретную дату [5].

Ни один разработчик не имеет права что-то пропустить в технологии или инструментальном средстве. Все разработчики продукта используют систему микропрограмм аппаратных средств, операционные системы, инструментальные средства и документацию, которые не находятся под их контролем. При изменении основной операционной системы (например, следующей самой лучшей версии Windows) УК И УИ отслеживает все элементы конфигурации, компоненты и подкомпоненты, на которые может оказать влияние это изменение. Каждое изменение анализируют отдельно, что позволяет правильно распределить силы, необходимые для реагирования на это изменение. Можно составить календарный план реагирования на ситуацию, которая выходит за рамки контроля этой организации.